Le piacevoli notti/Notte V/Favola III

Da Wikisource.
Favola III

../Favola II ../Favola IV IncludiIntestazione 22 maggio 2015 100% Da definire

Notte V - Favola II Notte V - Favola IV

[p. 279 modifica]

FAVOLA III.1
Bertoldo de Valsabbia ha tre figliuoli, tutta tre gobbi e d’una stessa sembianza; uno de’ quai è chiamato Zambon e va per lo mondo cercando sua ventura; e capita a Roma ed indi vien morto e gittato nel Tebro con i duo suoi fratelli.


Durum est, piasevoi madoni2 e graziòsa Signòra3; a’ torni a dì, Durum est contra stimulum calcitrare:4 che vé a dì che l’è trop dura cosa un calz d’un asenel, ma asé piü5 dür un calz6 d’un caval; e per quest, se la fortuna ha volüt ch’a’ branchi tal imprisa7 da rasonà, pacenza8: a’ l’è lü mèi9 ubidì che santificà10, chè l’ostinaziò11 vé da mala part, e se no i ostinadi va a ca dol diavol. E s’a’ no-f disis cosa che fus de vos content12, no-m dé la colpa a mi, ma a la Signòra colà, c’ha volüt ixì; e spessi fiadi l’om cercand quel ch’el no dé, ol ghe intravé e ol trova quel ch’a’l no cré, e ixì romà co li ma pieni13 de moschi: con fé14, za fu temp, Zambò15, fiol de Bertold de Valsabia16, che [p. 280 modifica]cercand d’oselà17 do so fradèi, i so do fradèi l’oselà lü. Ben che18 a la fi túg’19 tri malament moris, com a’ intenderì, s’a’ me impresterí ol bus di oreci20, e co la ment21 e col çervel22 starì a scoltà23 quel c’ho da dì nel present mio rasonà24.

A’ v dighi25 dunca26 che Bertold de Valsabia, teritori27 bergomens, avé tri28 fioi tug’29 tri gobi, e sì a’ i se somegiava30 sì l’ü l’alter31, ch’ a’ no l’iera possibol32 conoscer33 l’ü fò da l’alter, com sarevef34 a dì tre penduleti sgonfi de dré. L’ü de questi avea35 nom Zambò, l’alter36 Bertaz, el terz Santì; e Zambò, ch’era ol mazòr37, no avea ancor38 vezü sedes agn39. Avend persentit40 Zambò che Bertold, so pader, per la gran carestia ch’era in quel pais e zeneralment da per tug’, volia vender41 un cert poc de podér ch’ a’l se trovava avì de patrimoni, — chè pochi o negü se trova in quel pais che n’abi qual cosèta de propri42, — per sustentà43 la so famegia44, a’l se voltà, come mazòr fradèl, vers Bertaz e [p. 281 modifica]Santì, fradèi menòr, e sì glie dis: A’l sarèf lü bòna45 spisa, fradèi me car, a-zò46 che nos pader no vendis47 quel poc de terezuli48, ch’a’ se trovém avì, e che dapò49 la sò mort no n’avessem de che sovegnis50, che vu andassef cercand del mond51 e guadagnà qual cosèta per podì sostentà la nostra52 ca, e mi resterèf a ca col veg’53 e a’ sì ’l governerèf54, e sì scansesom55 la spisa, e in quest mèz fors passerèf la carestia. — Bertaz e Santì, fradèi menòr, ch’a’ no i era manco56 scaltridi e tristi de Zambò, a’ i dis a Zambò so fradèl: Zambò, fradèl nos car, te n’hé57 saltò ixí a l’improvista58, talmentre59 che no savém che responder-te; ma da-ne temp per tüta sta nog’60, ch’a’ ghe pensarém sü61, e domatina62 a’ te responderem. — I do fradèi, Bertaz e Santì, a’ i era nasüt in ü portat, e sì a’ i se confeva più dol çervel in sema lòr do, che no i feva con Zambò. E se Zambò iera scelerat de vintidò carat, Bertaz e Santì a’ i era de vintises; chè sempermà, dove manca la natüra, suplis l’inzegn e la malizia in sema. Vegnüda che fo la matina dol dì seguent, Bertaz, de orden e comissiô63 de Santì, so fradèl, andà a trova Zambò, e sì ghe comenzà a dì: Zambò, fradèl me car, nu avém bé pensat e mèi considerat64 i casi65 noster, e cognoscend che te sì, com l’è vira66, ol mazòr fradèl, che te debi andâ [p. 282 modifica]prima cercand del mond, e che nu, che sém pizègn67, atendém a ca e a governà nos pader; e se in sto mèz te trovaré qualche bôna ventura per ti e per nu, te ne scriveré de qua68, e pò nu te vegnerém dré a trovà. Zambô, che credeva oselà Bertaz e Santì, intisa69 la risposta, a’ la no-g savì lü trop bôna; e zambotand fra si medém70, ol dis: Ma costör a’ i è lôr piü tristi e maliziôs ch’a’ no so mi; e quest disiva per che l’avia pensat de mandà i fradèi a spaz, a-zò che per la carestia a’ i moris da fam, e lü restas parò71 dol tug’72, per che ol pader l’iera plü de là che de qua73, nè podiva andà trop de long. Ma la gh’andé a Zambô altramét74 de quel che l’avia pensat. Intisa adonca75 Zambô la opiniô76 de Bertaz e de Santì, ol fé ü farsèt de certi pochi strazi che l’avia; e tolt un carner con dol pa e dol formai e ü botazol77 de vi, e in pe’ un pér de scarpi de cuor de porc ros, ol se partì de ca, e se n’andà78 vers Bressa. E no trovand partit per lü, l’andà a Verona, dove ol trovà un mister79 de bareti80, ol qual ghe domanda se ’l savia lavora da bareti, e lü ghe respòs che no; e vedend che no-g iera81 cosa82 per lü, lassà Verona e Vicenza e sì ol se lassà vegnì a Padova: e vedüt ch’a ’l fo da certi medeg83, ghe fo domandat se ’l saviva governá mulèti84, e lü ghe respós de no, ma ch’el saviva arà la tera e podà le vigni; e no se possènd cordà con lör, se partì de là per andà a Venesia. Avend Zambô caminat assé, e no avend [p. 283 modifica]trovat partit negü per lü, e no avend nè denér gna da mangià, ol stava de mala vogia85. Ma dapò long86 camì, quando fo in piasì de Domnedé87, ol arivà a Lezafosina88: e per che l’iera senza denér89, negü ol voliva levà, talment ch’ol pover om90 no savia che fà; e vedend che i bezzaruoi, che voltava i stroment da tirà sü i barchi, i guadagnava di quatrì91, ol se mis an lü a fà un tal mestér. Ma la fortuna92, che semper perseguita i poveret, i poltrò e i desgraziat, vols che volzend ü tal stroment93, a ’l se rompis la soga94: e int’ol desvoltà ch’ol fé, una stanga ghe de in d’ol pèt e ol fé cascà in tera tramortit, e per un pèz a’l sté destis per mort; e se no fos stag’95 certi omegn96 da bé che ’l portà in barca per ma e per pè, e sì ’l menà a Venesia, ol sarèf mort là. Guarit che fo Zambò, ol se partì da quei omegn da bé; e andagand97 per la tera cercand s’a ’l podiva trovà partit ch’a’ fos per lü, ol passà per le speçirii98, e fo vedü da ü speçial, che pestava99 mandoi in ü mortér per fà di marzapà, a’ sì ghe domandà s’a ’l voliva andà a stà con lü; e lü ghe respós che sì. Intrat in botiga, ol míster100 ghe dé certi cosi de confeziò101 da netizà102, e sì ghe insegnà103 partì i nigher da [p. 284 modifica]i bianchi104, e sì ol metì105 in compagnia d’un alter106 garzò de botiga a lavorà in sembra107. Netezand Zambô col garzô de botiga sti tai confeziô, i compagnô108 — ma de cancher109! — a’ i netezà de tal manera, che per esser dolçeghi110, a’ i toliva ol scorz de sora via e ghe lassà la meóla de déter. Ol parô, che s’avedì dol tug’, tols ü bastò111 in ma, e sì ghe-n dé de fissi, digand: S’a’ volì fà, brigantari forfanti marioli112, fé del voster e no dol me; — e tuta fià113 ol menava ol bastô, e in quel stant a’ i mandà tuti do114 via in malora. Partit che fo Zambô dal speçidal115, ixì mal tratat, ol se n’andà a San Marc; e per bôna ventura, passand per là dove se vend i erbèti e salatuci116, ol fo ciamat117 da un erbarol de quei da Chioza118, ch’avia nom Vivià Vianel, e sì ghe domandà s’a ’l voliva andà a sta con lü, ch’a ’l ghe farèf bôna compagnia e boni spisi. Zambô, ch’aviva l’arma senisa119 adòs, e sì era pié120 de vogia de mangià, ol dis de sì; e vendüdi certi pochi erbèti ch’a’ ghe mancava, a’ i montà in barca e se n’andà121 a Chioza; e Vivià ol mis122 a lavorà nol ort e a governà le vigni. Aviva tug’123 Zambô la patrica124 de l’andà in sü e in zó125 per Chioza, e cognosciva assé di amis del parô; e per che l’iera ormà126 ol temp di primi fis127, Vivià tol lü tri bèi fis128 e sì i metì int’ un piatèl129 per mandà-i a donà a [p. 285 modifica]un so compar in Chioza, ch’aviva nom ser Peder. E avend ciamat130 Zambò, ghe dé i tri fis, e sì ghe dis: Zambò, tuó131 sti tri fis, e porta-i a me compar ser Peder, e dig132 che i gualdi133 per amor me. Zambò, ubidient al parò, dis: Volontera134, parò; — e tolt i fis, alegrament ol se partì. Andand Zambò per strada, costret da la gola, ol poltrò135 guardava e reguardava i fis; e dis a la gola: Che debi fa? ghe-n debi136 mangià o no mangià? — La gola ghe respós: Un afamat137 no guarda lez. — E per che l’iera lü golòs per sò natura oltra che afamat, tols ol consèi de la gola, e brancà in ma l’ü de quei138 fis e comenzà strucà-l dal cül, e tant schiza e reschiza, l’è bò, no l’è bò139, ch’a ’l ghe fé insì l’anima fò del tug’140, talment141 ch’a ’l ghe romas se no la pèl. Avend mangiat Zambò ol fis, a ’l ghe pars d’avì fag’142 mal; ma per che la gola ancor143 la strenziva144, no-g fé lü cont negü, ch’ol tols ol segondo145 fis146 in ma, e quel ch’a ’l fé dol prim, ixì fé dol segond. Vedend Zambò d’avi fag’ tal desorden, no ’l savia quel che [p. 286 modifica]doriva fà: s’a ’l doviva andà inanz, o tornà in dré. E stand in tal contrast, ol fé un bon anim e se delibrà147 d’andà inanz. Zont che fo148 Zambò dal compar ser Peder, ol batì a l’us: e per che l’iera cognosciüt149 de quei de ca, a ’l fo tostament150 avert; e andat de sü, ol trovà ser Peder che spassezava in sü e in zó per ca, e sì ghe dis: Che ve-t fazend151, Zambò me? che bôni novi? — Bôni, bôni, respós Zambò. Ol me parô sì ve manda152 tri fis; ma de tri, n’ho mangia’ mi do. — Mo com’hé-t153 fag’, fiol me? disse ser Peder. — Ma ho mi fag’ ixì, respós Zambò; — e tols l’alter fis, e sì s’a ’l mis in boca, e se ’l mangià154 de longo via155: e ixì Zambò a’ i compì da mangia tug’ tri. Vedend ser Peder un sì fag’ lavôr, dis a Zambò: O fiol me, dì al to parô che gramarcè, e che ’l no s’afadighi a fà-m de sti present. Respós Zambò: No, no, messer, no-f dubité156, a’ i farò mi bé volontera; — e voltà i spali e ol tornà a ca. Avend sentit Vivià i zentilezi157 e i bèi portament poltroneschi del Zambò, e che l’iera golôs, e che per esser afamat ol mangiava oltra misura, e pò per che a ’l no ghe piasiva ol so lavorà, ol cazà158 fò de ca. Ol pover dol Zambò, vedendo-s fò de ca e no savend dove andà, se delibrà d’andà a Roma, e provà se ’l podiva trovà meiôr159 ventura, che ’l n’aviva trovat de za160. E ixì com l’aviva pensat, ixì ol fé. Essend zont Zambò a Roma, e cercand e recercand parô, a ’l s’imbaté a trovà ü marcadant161, ch’aviva [p. 287 modifica]nom messer Ambrös dal Mul, ch’aviva una grossa botiga da pagn, e sì s’acordá con lü e comenzà162 atender a la botiga. E per che l’aviva provat dol malan assé, ol se delibrà d’impara ol mestér e atender a far bé. E per esser astüt e scaltrì163 — a bé ch’al fus gob e brut — nientedemanc in poc temp al se fé sì patric de la botiga e valent dol mestér, ch’el parô plü no s’impazava gnè in vender gnè in crompà164, e fortement ol se fidava de lü, e ai so besogn se ne serviva. A ’l se imbatì ch’a messer Ambrös ghe convegnì andà a la fera de Recanat con de i pagn, e vedend Zambô che ’l sera fag’ soficient165 nol mestér e che l’iera fidat, ol mandà con dei robi a la fera, e messer Ambrös ol romas al govèren de la botiga. Partit che fo Zambô, vols la fortuna che messer Ambrös s’amalas d’una infirmità sì toribola e granda d’una insida166 de corp, che in pochi dì167 ol cagà la vita168. Vedend la moiér, ch’aviva nom madona Felicèta169, che l’era mort ol marit, da gran dolòr e passiò170 che l’avé, quasi che anche ela no tirà le calzi171, pensando-s dol marit e dol desviament de la botiga. Intis Zambô la trista novela dol parò che l’iera mort, ol tornà a la volta de ca, e sì portà de la grazia de Dè, e sì atendiva a fà de li facendi172. Vedend madona Felicèta che Zambô se portava bé, e a’ sì atendiva a grandì173 la botiga, e che l’era compid ol an de la mort de messer Ambrös so marit, e temend de no perder Zambô un dì co i aventôr de la botiga, se consegià con certi so comari, se la ’s doviva [p. 288 modifica]maridà o no, e sí la ’s maridava, la dovès tuór174 per marit Zambô, fatôr de la botiga, per esser stà longament col prim marit e avì fatta la patrica175 dol govèren de la botiga. I boni de le comari176 parendo-g ch’ol fos ben fag’177, se fé le nozi: e madona Felicèta fo mogiér178 de ser Zambô, e Zambô fo marit de madona Felicêta. Vedendo-s ser Zambô levat in tanta alteza, e de avì moiér e sì bela botiga de pagn col grand inviament, scrisse al so pader com l’iera a Roma e de la gran ventura che l’aviva catada. Ol pader, che dal dì che ’l s’era partì179 fin a quel ora no avia mai sentì180 novela nè imbassà de lü, ol morí d’allegreza; ma Bertaz e Santi n’af181 gran consolaziô182. Venne ol temp183 ch’a madona Felicèta ghe besognava un par de calzi, chè le sò i era squarzadi e roti184; e dis185 a ser Zambô, so marit, ch’ ’a ’l ghe-n dovès fa lü un par. Ser Zambô ghe respós che l’aviva alter che fà, e che se l’era roti, ch’a’ la se l’andas a conzà, a repezà e a taconà. Madona Felicèta, ch’era usada morbeda sotto186 l’alter marit, dis che la no n’era usada de portà calzi arpezadi187 e taconadi, e che la-g ne voliva de boni. E ser Zambô ghe respondì che a ca soa s’usava ixì e che no ’l ghe le voleva fà. E ixì contrastand e andand d’una in l’altra parola188, ser Zambô alzà189 la ma e s’ ghe dé190 una mostazada sì fata in söl191 mostaz, che la fé andà d’inturen. Madona Felicèta, sentendo-s dà [p. 289 modifica]de i bòti a ser Zambô192, no voliva gnè pati nè pacenza193, e con burti paròi ol comenzà vilanizà194. Ser Zambô, che se sentì tocà in sü l’onôr, la comenzà travasà co i pugn de bé in mèi, talmentre che in fì la povrèta195 convegnì avì pacenza. Essend za trapassat196 ol cald e sovrazont ol fred, madona Felicèta domandà a ser Zambô una födra de seda da covrì la so peliza197, per che l’era mal condizionada; e per che ol fos cert che la fos strazada, ol ghe la portà198 a mostrà. Ma ser Zambô no ’s curà de vedì-la, ma ’l ghe respós che la la conzas e che la la portas ixì, che da ca soa no s’usava tanti pompi. Madona Felicèta, sentendo tai paròi, se dosdegná199 fortement e dis ch ’a ’l la voleva200 in ogni muód201. Ma ser Zambô ghe respondiva che la dovis tasì e che no ’l fès202 andà in colera, chè sarèf mal per lé, e che no-g la voliva fà. E madona Felicèta instigandòl che la voleva che ’l ghe la fès, l’ü e l’alter intrà in tanta furia de colera, che i no-g vedeva203 de i öc’c’204. Ma ser Zambô, segond la so usanza con ü bastò205 la comenzà tamussà e fag’ una peliza de tanti bastonadi, quanti la ne pos mai portà; e la lassà206 quasi207 per morta. Vedend madona Felicèta l’animo de ser Zambô inversiat contra de lé, con alta vôs la comenzà208 maledì e biastemà ol dì e l’ôra che mai se n’è parlà e chi la consegià209 che la ’l tolès mai per marit, digand: A sto muód210, poltrô211, ingrat, [p. 290 modifica]ribald, manegold, giot e scelerat; quest’è ol premi e ol guidardô212 che te-m rendi dol benefici che t’ho fag’, chè, de me vil famèi213 che t’eri, t’ho mi fag’ parô non solament de la roba, ma ancora de la propia mia persona; e ti a sto muód me trati? Tas, traditôr; chè a ogni muód a te n’empagherò. Ser Zambô, sentend che madona Felicèta cresceva e moltiplicava in paròi, te la giocava süs214 al bèl polit. L’era vegnüda a tant madona Felicèta, che, com la sentiva che ser Zambô parlava o se moviva, la tremava com fa la fòia al vent, e se ’s pissava e cagava sot d’angossa. Pasada che fo l’invernada e vegnüd l’instad, l’acadè a ser Zambô de andà per certi so fazendi e per scodì certa quantità de denér215 da debitori de la botiga a Bologna, e ghe convegniva stà assé zornadi; e dis216 a madona Felicèta: Felicèta, te fo a savì c’ho mi do fradèi, tug’ do gobi com a’ sogn a mi217; e sì a’ i me somegia sì fatament, ch’a’ no sém cognosüdi l’ü da l’alter218, e chi ne vedès tug’ tri insembra, a’ i no sarèf dì qual fos mi e qual fos lôr. Guarda219, se per ventura a’ i se imbatis a vegnì in sta tera e che a’ i volès alozà in ca nostra, fa che per nient ti no i recevi220 in ca, per che a’ i è tristi, sceleradi e scaltridi, ch’a’ i no te fès un a te levavi e se n’andas con Dé221, e che ti romagnis co le ma pieni de moschi; e si so che ti i alberghi in ca, a ’t faró la plü grama fomna che s’atrovi al mond. E deti sti paròi222, se partì. Partit [p. 291 modifica]che fo ser Zambô, no pasà dés dí, che Bertaz e Santì, fradèi de ser Zambô, arzons a Roma, e tanc’i andà223 cercand e domandand de ser Zambô, ch’a ’g fo mostrà la botiga. Vedend Bertaz e Santì la bela botiga de ser Zambô, e che l’era fornida sì bé de pagn, a’ i stét fort sovra de sì, maravegiando-s224 grandement com’era possibol che l’avès in sì poc temp fag’ tanta bela roba. Stand ixì tug’ do in sì fata maravegia, a’ i se fé dinanz a la botiga, e domandà ch’a’ i voliva parlà con ser Zambô; ma ghe fo respós che no l’era in ca, gna ne la tera, ma s’a’ i ghe besognava225 qualcosa, ch’a’ i comandas. Respós Bertaz che volontera l’arèf parla con lü, ma no-s ghe trovand, ch’el parlerèf226 con la soa moiér; e fata ciamà madona Felicèta, la vegnì in botiga, e tantost ch’ela vite227 Bertaz e Santì, subit ghe dé una fita al cuór ch’a’ i no fos so cognadi. Bertaz, vedüda la fomna, dis: Madona, sé-f vu la mogiér de Zambô? E ela ghe respondì228: Ma-de-sì! Disse in quela fiada Bertaz: Madona, toché-m la ma, ch’a’ som fradèi de Zambô, vos marit, e vos cognadi. Madona Felicèta, che se recordava de i paròi de ser Zambô so marit, e in sema ancora de i bastonadi ch’a ’l ghe dava, no-g voliva tocà la ma; pür a’ i-g dé tanti zançeti229 e paroleti, che la ghe tocà la ma. Subit che l’avì tocat la ma a l’ü e a l’alter, dis Bertaz: O cara la me cognada, dè-n un pó da fa colaziô230, ch’a’ se morom231 da la mala fam. Ma ela per niente no ghe-n voliva dà; pür in fì a’ i savì tant ben dì e tant ben zarlà e tant ben pregà, che co i so polidi paròi e molesini pregheri232, madona Felicèta se movì a compassiô233 [p. 292 modifica]e sì a’ i menà in ca, e sì ghe dé ben da mangià e mèi da bif, e per zonta234 a la-g dé ancora alozament235 da dormì. No i era passadi236 apena tre dì, che stand Bertaz e Santì in razonament co la cognada237, ser Zambô azons238 a ca; e avend sentüt madona Felicèta che l’era vegnüt ol marit, a’ la romas tuta contaminada, e per la paura che l’aviva, a’ la no saviva che la dovès fà per che i fradèi no fos vedüdi da ser Zambô. E no savend alter che fa, a’ i fès andà239 belament in la cosina240, dov’era un avel241 che denter se pelava i porc; e tal qual l’era, el levà sü e sì i fès cazar-s242 là sot. Vegnüd che fo ser Zambô de sü e vedüda la moiér tuta scalmanada nel volt, a ’l stét sovra de sì243; dapò dis: Che cosa hé-t, ch’a ’t vedi ixì scalmanada? Qual cosa ghe def esser. Arest mai quale bertò244 in ca? Ma ela bassament ghe respondiva che la no aviva nient. Ser Zambô pür la guardava, e a’ sì-g disiva: Cert ti-m dé avi fag’ qual cosa. Avrest mai per ventura i me fradèi in ca? Ela a’ la ghe respós a la gaiarda che nò. E lü ol comenzà zugà dol bastò a la so usanza. Bertaz e Santì, che stava sot ol avèl da i porc, sentiva el tug’; e sì aviva tanta paura245, ch’a’ i-s cagava sot, gnè i aviva ardiment de mover-s gnè crolà. Ser Zambô, avend mis zó ’l bastò, se mis andà da per tug’ cercand la ca, s’a ’l trovava vergótt; e vedend ch’a ’l no trovava negü, ol se quetà alquant, e se mis a fà certi so facendi per ca: e ghe stet longament in tal laòr, talment che da la paura, dal gran cald e da la spüza smesurada dol avél da i porc, el pover Bertaz e Santì cagà l’anima d’angossa. L’era zonta l’ora ormà [p. 293 modifica]che ser Zambô soliva andà a la piaza a fà, com fa i bô marcadant, di facendi; e se partì246 de ca. Partit che fo ser Zambô de ca, madona Felicèta andà al avel per vedí de mandà via i cognadi, a-zò247 che Zambô no i trovas in ca; e descovert ol avèl, a’ i trovà tug’ do sbasidi, ch’a’ i pariva propriament do porzèi. La poverela248, vedend ü tal lavôr, l’entra d’afan in afan. E per che ser Zambô no saìs tal novela, tostament cercà de mandá-i fò de ca, ch’a’ no se savìs249 gnè gnesü250 se n’avedis. E per quant ho intis251, in Roma a ’l gh’è un consuét che, trovando-s algü foresté252 o pelegrì mort per strada o ne li casi de qualcü, a’ i è levadi da certi piçegamort253 deputadi a tai ufici, e sì a’ i porta a le muri de la tera, e sì a’ i trà nol Tever e i manda a seconda: talment che mai a’ no-s poi savì gnè novela gnè imbassada de lòr. Essend andà per sort madona Felicèta a la finestra per vedì de qualcü so amig da fà mandà via i corp mort, per bôna ventura pasava ü de sti piçegamort; e sì la ghe fé d’at che ’l vignès a lié, e sì a’ la ghe fé intender che l’aviva ü mort in ca e che ’l vignès a levà-l e portà-l nol Tever segond ol consuét. Aviva per inanz Felicèta tolt ü de i corp mort de sot dol avél, e l’aviva lassat apres ol avèl in tera; e vegnüd che fo de sü ol pizigamort, la gh’aidà a [p. 294 modifica]meter ol corp in spala, e sì ghe dis254 gh’a ’l tornas ch’a’ la ’l pagherèf255. Ol piçigamort, andat a le muri, ol gittò nol Tever256; e, fag’ ol servis, ol tornà da la dona che ghe dès ü fiorì: che tag’257 ghe vegniva de l’ordenari dol so pagament. Fì ch’ol piçegamort portà via ol corp mort, madona Felicèta, ch’era scaltrida, aviva trat fora258 dol avèl l’alter corp259 mort, e sì l’avia conzat a pè dol avèl com stava l’alter; e tornat ol piçegamort da madona Felicèta per avì ol so pagament, dis madonna Felicèta: Hé-t portat ol corp mort nol Tever? Respós ol piçegamort: Madona, sì. — L’hé-t gità déter? dis la dona. E lü ghe respós: Com, se l’ho mi trat déter? E de che sort! Disse in quella fiada madona Felicèta: E com l’hè-t gità déter260 nol Tever? Guarda mò un pó se l’è261 ancora qua.— E guardand ol piçegamort ol corp mort, e credend verament ch’a ’l fos quel, romas262 tuc’263 sbigotit e svergognat264; e rognand e biastimando-l265 tutavia, s’el tols in su li spali e s’el portà sü l’arzer, e sì ’l gità anche lü266 nol Tever, e sì ol sté a vedí267 per un pèz andà a segonda. Tornand in dré ol piçegamort da madona Felicèta per avì ol pagament, ol se incontrà in ser Zambô, terz fradèl, che andava a ca; e vedend ol piçecamort ol dét ser Zambô che tant somegiava268 a quèi alter269 che l’aviva portà nel Tever, a’l ghe ven tanta colera, ch’a ’l gitava270 fuóg e fiama da tuti271 [p. 295 modifica]li bandi: e no podend soportà tal scoren e credend verament ch’a ’l fos quel che l’aviva za portà nol Tever, e ch’a ’l fos qualche mal spirit ch’a ’l tornas in dré, ol se ghe mis dré con la manovela272 ch’ol aviva in ma, e a ’s ghe tirà inturem273 la testa a ser Zambô, digand: Ah poltrò, manigóld, che credi-t che tug’ ancuö274 te voia stà a portà nol Tever? — e tuta fià275 t’ol manestrava de sì fata manera, che ’l pover de ser Zambô a colpi de bôni bastonadi anche lü se n’andà276 a parlà a Pilat. E tolt in su li spali ol corp, che no era quasi bé mort, ol gittà nol Tever; e ixì Zambô, Bertaz e Santì malament finì la vita sova277. E madona Feliceta, intendüda la novela, a’ la fo grandement alegra e contenta, ch’a’ l’era uscida de tanti travai e retornada ne la so libertà com a’ l’era per inanz.

La favola del Molino era già venuta al suo fine e tanto era piaciuta alle donne, che né di ridere, né di ragionare di quella si potevano astenere. E quantunque la Signora più volte silenzio l’imponesse, non però cessavano di fortemente ridere. Ma poi che tacqueno, la Signora comandò al Molino che con quello istesso linguaggio l’enimma seguisse. Ed egli, desideroso di ubidire, in tal modo l’enimma propose:

À ’l vé lü fò de li so tombi scuri,
     Ossi de mort dapò la terza e sesta;
     E mostra con i segni le venturi
     Denter de i casi con fuög e tempesta.
     A’ s muove con biastemi crudi e duri
     La zent avara che de fa ben resta.
     Barba de caren ven pò e beco d’òs,
     E dis col cant ch’a’s façi d’oca ü fòs.

[p. 296 modifica]

Se la favola dal Molino raccontata piacque generalmente a tutti, vie piú a grado gli fu l’ingenioso, anzi paventoso suo enimma. E perciò che non era d’alcuno inteso, le donne ad una voce sommamente lo pregorono che ei lo risolvesse in quella istessa lingua, nella quale recitato l’aveva. Il Molino, veduto cosí esser il desiderio di tutti, acciò che non paresse avaro nelle cose sue, in tal guisa il suo enimma espose: — Dóni278 me cari, ol me enimma alter no’l vol significá, ch’ol zuög dol tavolér. E i òs de mort che vé fò di sepolturi, a’ i è i dad che ve fò dol taschèt; e quand i trazi tri e do ed as, quei pung’279 no mostra i venturi? Quei tai pung’ no mete-i fuög ne i casi dol tavolér e anch int’ol borsèt? Che spessi fiadi v’ha guadagnat ol zuög, e no ’l compì de andá ch’ol perdé280? E quest per la variaziò e mutament de’ casi281? No ’s muove pò ol zugadôr avar, che cerca semper de guadagná, con biastemi282 e maladiziò grandi, che tal fiada a’ no so com la tera no s’averzi e che i soteri denter? E quand ch’i ha bé zugat, no’s leva ol gal c’ha barba de caren e ol beco d’òs, e canta cucurucù283, e ’s ve fa savì che l’è meza not e che dovi andà in let, ch’è pié de piumi d’oca? E com ve gitè284 denter, no ve par d’andà in ü fòs? Che ve par, adonca? Basta285. [p. 297 modifica]

Non senza grandissime risa la isposizione del sottil enimma fu ascoltata da tutti; nè vi fu alcuno, che per lo ridere sopra le panche non si distendesse. Ma poi che dalla Signora fu comandato che ogni uno tacesse, ella si volse verso il Molino, e disse: Signor Antonio, sì come la diana stella colla sua luce avanza tutte l’altre, così la favola da voi raccontata col suo enimma porta il vanto di tutte l’altre che sinora abbiamo udite. Rispose il Molino: Il vanto, Signora, che voi mi date, non procede da mio sapere, ma da l’alta cortesia e gentilezza che in voi sempre regna. Ma quando vi fusse a grado che ’l Trivigiano ne raccontasse una nella contadinesca lingua, rendomi certo che voi ne prendereste maggior piacere di quello che avete preso nell’ascoltare la mia. La Signora, che desiderava molto di udirlo, disse: Signor Benedetto, udite quello che dice il vostro Molino. Certo voi li fareste gran torto, se lo faceste rimaner bugiardo. Mettete adunque mano alla scarsella, e tirate fuori una contadinesca favola, e con quella rallegratene tutti. Il Trivigiano, a cui pareva sconvenevole molto torre la volta alla Signora Arianna a cui toccava il dire, prima si escusò; dopo, vedendo non poter schifare tal scoglio, alla sua favola diede principio, così dicendo:

Note

  1. I numeri 0, 1, 3, 8, 4 designano rispettivamente le seguenti edizioni delle Piacevoli notti: Venezia, Comin da Trino, 1550 e 1551; Venezia, Altobello Salicato, 1573; Venezia, Daniel Zanetti, 1598; Venezia, Zanetti, 1604.
  2. madonni, 0, 1; madoni, 3, 8, 4
  3. signura, 3
  4. contra stim calc., manca in 8, 4
  5. plù, 3, 8, 4; per la persistenza di l in questo nesso, ved. Salvioni, Fonetica del dialetto moderno della città di Milano, Torino, 1884, pag. 185; Lorck, Altbergamaskische Sprachdenkmäler (IX-XV. Jahrhund.), Halle, 1893, pag. 28
  6. u calz, 3
  7. impresa, 8, 4
  8. pacenzia, 3, 8, 4; pacenza, Salvioni, n. 176, d.
  9. meig, 0, 1
  10. — invece di santi ficà, 8 e 4 recano oter fa; effetto della censura
  11. ostinatiù, 3, 8, 4
  12. contet, 3, 8; per il dileguarsi di n innanzi a consonanti nel dial. berg., ved. Salv., p. 14
  13. co i mà pieni, 3, 8, 4
  14. com fè, 3, 8, 4
  15. Zambù, 3, 8, 4; Zambò, in Zerbini, Note storiche del dial. berg., Bergamo, 1886, pag. 38
  16. Valsabbia, 0, 1, etc.
  17. osellà, 0, 1
  18. Be che, 3, 8, 4
  19. tuchg, 0, 1, 3, 8; tug, 4; tug, tutt, töc, Zerbini, 39, 40, 41 (sec. XVI); tug, nei Sonetti bergam. del sec. XVI pubbl. dal Tosi in Maccheronee di cinque poeti ital., Milano, 1864
  20. orecchi, 0, 1, etc.; oreg nel Glossario lat.-bergam. del sec. XV pubbl. dal Lorck, n. 227; oregie in Zerbini, p. 30 (sec. XV); orecchi, ibidem, pag. 37 (sec. XVI)
  21. mentg, 0, 1
  22. cervel, 0, 1, etc; confr. Lorck, pag. 42
  23. ascoltà, 0, 1, etc.
  24. me rasonà, 3, 8, 4
  25. Audighi, 0, 1; Af dighi, 8, 4; Au dighi nella versione bergamasca di una novella del Boccaccio che tien dietro agli Avvertimenti del Salviati
  26. donca, 3, 8, 4; dunca, doca, in Zerbini, p. 37, 39 (sec. XVI); doca nel Prim cant de Orlandì ecc. ripubbl. dal Luzio, nel Giorn. di filol. rom., 81
  27. territorio, 3. 8, 4; teritori, 0, 1
  28. tre, 3, 8, 4
  29. tuchg 0, 1, 3; tug, 8; tugh, 4
  30. someieva, 3; someiava, 8, 4
  31. l’oter, 8, 4
  32. l’era possibel, 3; l’era possibil, 8, 4
  33. cognoscer, 3, 8, 4
  34. co saref, 3, 8, 4
  35. haviva, 3; havia 8, 4
  36. oter, 8, 3
  37. mazzor, 0, 1
  38. no havia amò, 8, 4
  39. angn’, 0, 1; agn, 3, 8, 4
  40. presentit, 3, 8, 4
  41. vendì, 8, 4
  42. habbe.... de propria, 3, 8, 4
  43. sostentà, 8, 4
  44. fameia, 8, 4.
  45. buna, 8, 4
  46. azzò, 0, 1, 3, 8; azò, 4
  47. vendes, 8, 4
  48. terrezulli, 0, 1
  49. daspò, 8, 4, Salviati, vers. cit., nel Son. bergam. ediz. Tosi, e nell’Orlandì, ora cit.
  50. dol 3, 8, 4
  51. mondo, 8, 4
  52. nossa, 8, 4
  53. vecchig, 0, 1; vecch, 3; vechg, 8; vech, 4; veg, in Glossario cit., n. 16; veg’ in Son. bergam. ediz. Tosi
  54. governaref, 3, 8, 4
  55. scansesem, 8, 4
  56. manc, 3, 8, 4
  57. te n’è, 0. 1, etc.
  58. saltat.... improvis, 3, 8, 4
  59. talmenter, 3, 8, 4
  60. nochg, 0, 1, 8; not, 8, 4. Per il suono e la trascrizione del nesso et ved. Salvioni, p. 234 sgg. (anche 158-60) e Lorck, p. 26 e 39-40
  61. fu, 3, 8, 4
  62. domattina, 0, 1, etc.
  63. commissio, 0, 1, etc.
  64. meg consid. 0, 1
  65. cas, 3, 8, 4
  66. com’el vira, 0, 1; com’è ol vira, 3, 8, 4.
  67. pizzoi, 8, 4
  68. de za, 3, 8, 4.
  69. intesa, 3, 8, 4
  70. zambotando... costur, 3, 8, 4
  71. parù, 3, 8, 4
  72. tutg, 0, 1; tut, 3, 8, 4
  73. de za, 3, 8, 4
  74. altrament, 3, 8: 4
  75. adunca, 3. 8, 4
  76. opiniù, 4
  77. bottazol, 0, 1
  78. andè, trovè, arrivè, 8. 4
  79. maister, 8, 4; cfr. ol mister da-y cirg. «circulifex» in Glossario cit. n. 1033
  80. berétti, 3, 8
  81. no giera, 8, 4
  82. cossa, 3, 8, 4
  83. medegh, 0, 1; miedegh, 3, 8, 4
  84. mulletti, 0, 1; mulech, 3, 8, 4.
  85. voia, 2, 8, 4; voja, Zerbini, p. 47 (sec. XVI)
  86. lung, 3, 8, 4
  87. quando.... Domnedé, manca in 8, 4
  88. allezafosina, 0, 1; a Lezzafosina, 3; a Lizzafosina, 8, 4; cfr. Rua, Intorno alle Piac. Notti ecc., p. 69
  89. diner, 8, 4
  90. pover uom, 3
  91. quattrì, 0, 1, 3
  92. — Invece di fortuna, 8 e 4 hanno mala ventura
  93. stromentg, 0, 1; stroment, 3, 8, 4
  94. soga, cfr. Dante, Inf., XXXI, 73, e Glossario cit., n. 1509
  95. stalg, 0, 1; fus stachg, 3; fus stat, 8, 4; stag’ stato, stati, in Salviati, loc. cit.
  96. homeng, 0, 1
  97. andand, 4
  98. per i specier, 3, 8; spicier, 4, in Gloss. cit., n. 1532, e in Son. bergam. editi dal Tosi
  99. pistava, 3
  100. ol misser, 3, 8; ol messer, 4
  101. confettiü, 4; confic’o' conciature (confectare), Salvioni, Op. cit., p. 235
  102. nettizzà, 0, 1; nettezzà, 3; nettezà, 8, nettizà 4,
  103. insegné, 8, 4; di questo passato remoto in trovansi più esempi in Salviati, vers. cit., e nell’Orlandì.
  104. bianch, 3, 8, 4
  105. e sol mettì, 0, 1; es ol, 3, 8; es dol, 4
  106. oter, 8, 4
  107. garzù.... in sambra, 4
  108. compagnù, 3; compagn, 8, 4
  109. ma l’è cancher, 8, 4
  110. dolceghì, 8, 4; e questa è probabilmente la lezione migliore
  111. parú... bastú, 3, 8, 4
  112. forfantù, marioi, 4
  113. fiada, 3, 8, 4
  114. tuchg do, 4
  115. special, 3; specioler, 8, 4
  116. salatucci, 3; salatucchi, 4; salvatucci, 8
  117. chiamat, 0, 1 etc.
  118. Chiozza, 0, 1
  119. Senisa, 3, 8, 4
  120. el liera plè, 3, 8, 4
  121. montè... andè, 8, 4
  122. ol misse, 0, 1, 3; ol se mis, 8, 4
  123. tuch, 0, 1. 3, 8; tugh, 4
  124. pratica, 4
  125. in zu, 3, 8, 4
  126. l’era hormai, 4
  127. fig, 4 e Gloss. cit., n. 1308
  128. tolse tri, 3; tols tri, 8; tols tre bei fig, 4
  129. in on piat., 3, 8. 4.
  130. chiamat, 0, 1, etc.
  131. tuo, 0, 1, etc; conservo questa trascrizione, e così pure, in seguito, quelle di muod, fuog, benchè probabilmente non corrispondano all’antica parlata; nella parlata moderna si dice (cfr. Mosconi, Esperimento di una grammatica bergom-ital., Milano, 1854, p. 153; ved. pure Salvioni, Op. cit., p. 9-11)
  132. e digh, 8, 4
  133. galdi, 3, 8, 4; confrontisi Lorck, Op. cit., p. 25
  134. volentiera, 4
  135. poltrù, 3, 8, 4
  136. che debb’io fa gen debbi, 0, 1; che debi fa, ghen debbi, 3; che debbi fa, ghen debbi, 8, 4
  137. afamat, 3
  138. un de quei, 3, 8, 4
  139. bu... bu, 3, 8, 4
  140. tuchg, 0, 1; tucg, 3, 8; tugh, 4
  141. talmet, 3
  142. fachg, 0, etc; fag, fach, in Salviati, vers. cit.; fag, in Son. berg. editi dal Tosi, e nell’Orlandì
  143. ancor manca in 3, 8, 4
  144. el strenz., 3, 8, 4
  145. second, 3; secon, 8; secondo. 4
  146. fig, 3, 8, 4.
  147. deliberà, 3; deliberè, 8, 4
  148. che fu, 3
  149. l’era cognosut, 3, 8, 4
  150. ol fo tost., 3, 8, 4
  151. facend, 1; fazand, 3, 8; fazzand, 4
  152. va manda, 0, 1
  153. com ’at, 8
  154. oter.... mangiè, 8, 4
  155. long via 8, 4
  156. nonf dub., 0, 1; no dub., 3, 8, 4
  157. zentilet, 4
  158. cazzè cazè, 8, 4
  159. mior, 3, 8, 4
  160. de qua, 1, 3, 8, 4
  161. mercadant, 3, 8, 4.
  162. accordé... comenzé, 3, 8, 4
  163. scaltrit, 3, 8, 4
  164. comprà, 3, 8, 4
  165. sofficiet, 1
  166. — cfr. insuda ‘stercus‚ in Gloss. cit., n. 261
  167. in poch de dì, 3, 8, 4
  168. ol caghè i budei, 8, 4
  169. Felicetta, 0, 1, 8, 4
  170. passiù, 3, 8, 4
  171. calze, 3, 4; calce, 8
  172. far delle fac., 3, 8, 4
  173. sgrandí, 3, 8, 4.
  174. tor, 3, 8, 4
  175. pratica, 3, 8, 4
  176. I boni consei de le com., 3, 8, 4
  177. dichg... fachg, 0, 1: diegh... fachg, 3; dichg... fach, 8; digh... fach, 4
  178. moier, 3, 8, 4
  179. partit, 4
  180. sentú, 3, 8, 4
  181. havì, 8, 4
  182. consolatiú, 4
  183. tegnut, 3, 8, 4
  184. calze... squarzade, 3, 8, 4
  185. e la dis, 3, 8, 4
  186. sot, 3, 8, 4
  187. repezadi, 8, 4
  188. otra parola, 8, 4
  189. alzé, 8, 4
  190. es ghe dé 0, 1, 3, 8; e ghe, 4
  191. in sol, 0, 1; in sul, 3; sul, 8, 4.
  192. da ser Z., 3, 8, 4
  193. pacenzia, 3, 8, 4
  194. vilanezzà, 8, 4
  195. poverèta, 3, 8; povreta, povretta, in Salviati, vers. cit.
  196. trapassand, 4
  197. pelliza ‘pellicia, pillortium, reno, in Gloss. cit, n. 459
  198. la ghe la portà, 3, 8, 4
  199. desdegnà, 3, 8; desdegnò, 4
  200. che la la voliva, 3, 8, 4
  201. modo, 4
  202. la nol fés, 3, 8, 4
  203. vediva, 3, 8, 4
  204. occhi, 0, 1, 4; occhg, 3; occh’, 8; og ‘occhi‚ in Gloss. cit. n. 226; i ghiuocch, in Salviati, vers. cit.; iug, Tosi, loc. cit.
  205. bastù, 4
  206. lassè, 8, 4
  207. quas, 3, 8, 4
  208. scomenzà, 3; scomenzè, 8, 4
  209. consegié, 8, 4
  210. mod, 3, 8, 4
  211. poltrù, 3, 8, 4.
  212. guidardù, 3. 8, 4
  213. fameig, 0, 1
  214. te la toccava sus., 3, 8, 4
  215. diner, 3, 8, 4
  216. e diss, 3, 8, 4
  217. so gn’a mi, 0, 1; so gna mi, 3, 8; sogna mi, 4; si può tradurre = gobbi come sono anch’io =, oppure = così gobbi come non sono neppure io =
  218. olter., 3; oter, 8, 4
  219. Varda, 3, 8, 4
  220. ti no i recivi, 3, 8, 4
  221. — invece di a te levavi, 8, 4 recano una turfa, trufa; e invece di andas con Dé — gran mercè della censura! — andes via
  222. Dite ste paròi, 3, 8, 4.
  223. tanchg i andà, 3; tanch i andè, 8, 4
  224. maraveiandos, 3, 4, 8.
  225. ma seg bisognava, 3, 8, 4
  226. parlaref, 3, 8, 4
  227. subit che ella vist, 8, 4
  228. respos, 8, 4
  229. zanzetti, 3, 8, 4
  230. colatiù, 4
  231. che morom, 3, 8, 4
  232. preghieri, 3, 8, 4
  233. compassiù, 4.
  234. per zóntana, 4
  235. allozzament, 0, 1
  236. No l’era passad, 8, 4
  237. con la cogn. 3, 8, 4
  238. azzons, 0, 1; zons’ 3, 8; zonse, 4
  239. la i fè andà, 3, 8, 4
  240. nella cosina, 3, 8, 4; cusina, in Gloss. cit., n. 846
  241. albio, 3, 8, 4; albio ‘linter‚ in Gloss. cit., 938
  242. si fe cazzai, 3; si se cazzè, 8, 4
  243. sté sora de sì, 8, 4
  244. bertu, 3, 8, 4
  245. paora, 4.
  246. ol se partì, 3, 8, 4
  247. azò, 3
  248. povereta, 3; poveretta, 8. 4
  249. savis, 3, 8, 4
  250. negú, 3, 8, 4
  251. E per quanto ecc., tutto il periodo manca in 8 e 4
  252. folester. 3
  253. — A proposito di piçegamort. Nella Vaccaria del Ruzante, Vezzo, servo, dice una sua noella per rendere sottomesse le mogli che vogliono portar le brache; e prosegue: «E così con se catta i pizzegamorti da amorbe, a sessan nu i pizzegamuorti di mal marie» (atto V) — Ancora. A proposito del mandare «a seconda del Tevere», ricordo che nel primo sonetto bergam. pubbl. dal Tosi, p. 134, il Zani, che narra di una sventura toccatagli a Lizzafosina (la stessa che al nostro Zambô), dice:

    E se lôr no me té, mi vo a segonda.

  254. sa ghe dis, 3, 8, 4
  255. pagaref 3, 8, 4
  256. ol buté nol T., 3, 8, 4
  257. tachg, 0, 1; tanhg, 3; tangh, 8, tang, 4; tac’, Zerbini, p. 45; tag, Tosi, loc. cit.
  258. trat fuora, 3, 8, 4
  259. oter corp, 8, 4
  260. butà deter, 3, 8, 4
  261. Guarda,... se l’è chilò, 3, 8, 4
  262. el romas, 3, 8, 4
  263. tuch, 0, 1; tut, 3, 8, 4
  264. svergognad, 3. 4
  265. biastemand ol se tols, 3
  266. butà anche lu, 3; butè, 8, 4
  267. sel stè a vidì, 3, 8, 4
  268. someiava, 3, 8, 4
  269. oter. 8, 4
  270. buttava, 3, 8, 4
  271. tutte, 3, 8, 4.
  272. manoella, 3, 8, 4
  273. in turen, 3, 8
  274. tuchg anchuo, 0, 1; tuchg ancuo, 3; tuch ancu, 8; tug ancu, 4
  275. tutta fiada, 3, 8, 4
  276. an lu se n’ande, 3, 8, 4
  277. so vita, 3, 8, 4; becco d’os, 0, 1.
  278. Donni, 0, 1; Done, 3
  279. punchg, 0, 1, 3; ponchg, ponch, punch, 8, 4
  280. col perde, 0, 1; col perdom, 3, 8, 4. Potrebbesi anche leggere: avì guadagnat ecc.; oppure: u ha guadagnat ol zuög, e no’l compie de andà ch’ol perde.
  281. mutam. de i cas, 3; de i das, 8; de i dad, 4
  282. — A proposito di bestemmie di giocatori, il Bressani in un capitolo contro il Giuoco (ved. Zerbini, p. 45), scrive:

    . . . . . . . . . . . poc o negü
    Zugadur è che in palìs o ’n secret
    A biasfemà o cridà no ’s laghi andà.

  283. chuchurucchù, 0, 1, etcet.
  284. buté (invece di gité), 3, 8, 4
  285. adoncha basta, 3; manca in 8 e 4, che recano: ixì s’intend que verset.