Festivita da Chialavaina/2

Da Wikisource.
I. Akt.

../1 ../ IncludiIntestazione 23 marzo 2021 75% Da definire

1 Festivita da Chialavaina
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie

Scarica in formato ePub   Crestomazia Retoromontscha VIII   di Caspar Decurtins (1907)

[p. 426 modifica]

II. Act


Comanzamaint dellas rumurs da guerra.


Persunas.

1. L’ovais-ch Heinrich VI. de Hewen.
2. Domdekan Conrad de Marmels.
3. Hans Weibel da Tamins.
4. Heinrich Ammann, comandant dels da Cuoira.
5. Capaul, comandant dels homens della Part sura.
6. Benedict Fontana.
7. Il capo cittadin da Cuoira.
8. Il cantinier del ovais-ch.
9. Heini Wohlleb da Uri.
10. Conradin de Marmels, vegl comandant dels Grischuns.

11. Hans e Rudolf, seis figls
12. Donat Iter, ün canonic
13. Wilhelm Rink
14. Lombris
  Rollas müttas.
[p. 427 modifica]

15. 1. Guerrier grischun.
16. 2. Guerrier grischun.
17. Junker Scheiver e’ l Harlekin.
18. Ün maschailch, ün banderal ed ün tamburier.
19. Ün mat.
20. Ün Vschin.
Plüs preirs u canonics del dom, con oters cusgliers
e vschins, ils babüts del carnaval grischun, giuvnas,
vigners e vigneras ed auter pövel.


In filas festivas as radunan, davant la porta sot della citta da Cuoira, Vigners e Vigneras fand lur giö e portant qua pro tinatschs e sadellas, unito ils inizials els custüms üsitads pro la festa della vindemia.

Els chantan:

La chanzun dellas üjas grischunas.


Sün lenta costera, chi spond’al mezdi,
Florischa sper Cuoira la vigna;
Qua ais il vignir co’ l solai chi va sü
L’inter di containt e chantina.

Quist segua la stad sco la prüma stagiun,
Ma’ l chant dell’auton exellescha;
Ingio ün canonic con psalms e profüm,
Seis figls vescovils benedescha.

Rich pleds el spand’our sur la vign’e’ l pajais,
Con mans e con bratscha distaisa;
Dal lö, cha Sanct Luzzi sco martyr füt prais
Caduca romana müraglia.

El sa, cha pajana magï’ ais zopà
Nel vin vescovil della clostra;
La terr ’a seis temp da pajans cultivà,
La vitt’implantand sün la costa.

E pür a dispett del potent scongürar
Ais que — na del tot daletaivel,
Cur vain la vindemia vezzand s’invüdar
La not fös — pür massa noschaivel.

[p. 428 modifica]

Que’ s mova, que scroscha pertot nel fögliam,
Ün aud’a güblar chi rebomba;
La puolvra s’adozza dal vent barlunand,
Sco gnissan ravidas qua tombas.

Spierts legers sfrenads, chi con püschels guarnids,
Schuschuran intuorn las rovinas;
Vigners onduleschan, da spiert bain condits,
Tot gübla — e sotta — in pierlas.

Successiv al chant vain sunada la musica del uorden dels vigners (der Reigentanz oder Allemanda) ils quals allura marchan sü in filas.

Il vesco benedescha la populaziun, chi con veneraziun va incunter, s’inschnuogliand avant el per retschaiver quella.

Contadins con lur donnans.

(Exclaman.)

Divin salüd al Vesco principat,
Al nöbel nos fidel e bun pastur!

L’ovais-ch.

Lodain a Diou, ch’eu ’s poss portar la pasch;
La pasch di eu, siand am reuschit
Protemp amo da scongürar davent
Quel imnatschant stratemp da guerr’e da
Disgrazcha: pigliand our man las armas, spad’
E mazzacun, cha vicendevol l’hom
Incunter l’hom in möd feroz, per as
Culpir, digia d’ün temp in qua sün noss
Confins dad ambas varts fich spaventus
As veiva preparà. Perque gnit pro,
Udi’ l raquint da nos tractad. Sezzü
Havain a Feldkirch, nella val del Ill,
Ils mess da Friederich meis frar, l’ovais-ch
Da Augsburg, insembel co’ ls plü docts our dal
Tyrol e’ l regno austriac, ingio
Gnit stipulà sequaint arrandschamaint:
Infin a mez quaraisma armistizia;
Confins e drets, chi reistan sco da vegl;
Ils sudits vescovils nel Vnuost e quels
Da Chalavaina sot dovessan nel

[p. 429 modifica]

Ventur all’Austria obedir, egual
Sco per avant han obedj a noss
Ovais-chs, — ils homens e donnans con figls
E figlias, grands e pïtschens tots.

Vuschs our dalla fuola.

Servir

A Sigismund? Quist nà, siand ch’els que
Non fan, e nus nell’brich podain a que
Convgnir.
Vschins da Cuoira.
Ün zuond sdegnus tractad, chi dà
Il Vnuost sco praja. Scha quist ün nomna pasch,
Allura plü gugent volain havair
’Na guerra declarada.
L’ovais-ch.

Oh mond pervers!

Il simpel ais chi vol sclerir sur quist
Arrandschamaint, il qual madüramaing
Gnit ponderà e defini dals docts,
Cha tots sun responsabels.
(Con agitaziun.)

Guardai la sü

La nöbla sedia vescovila, protect’
E circondat’intuorn da veglias tuors
Romanas, ’na degnità dals temps antics,
Sco in memorg’a tants qua pietus
E sabis vescos principats, chi con
Lur spiert pertot intuorn, sur munts e valls
Ils pövels rozs han tgnü ün frain. Sco quels
Main eu eir il domini hoz lontan
Sur ils confins, con meis pacific sguard
E meis pacific scepter pastoral. —
E qui al pee del munt, la veglia Curia,
Chi dals imperis, temps remots gia füt
Distincta sco ’na fluor; ornand seis vschins
Pro lojaltà e pro virtüd. Il lö,
Ingio da tot las varts nan pro la strad’
As reunisch’our dals pajais tudais-chs,

[p. 430 modifica]

Sco pür italians, attrand per nus
Our dal lontan rich trafic e comerci.
— Per amenduos usche sta bain la pasch
E buna harmonia con less prinzis.
Chi nus pon derocar, cur plasch ad els.
La forza vescovila ais l’honur
Da noss pajais e seis sustegn, u pür
Sa megldra pozza ais la pasch.
Vuschs udiblas.

Raschun,

La pasch ais, our contrast, il meglder dels
Clinöds! Chi segu’ a nos ovais-ch, ais bain
Cusglià.
Vschins da Cuoira.
Va bain la pasch, ma tgnand in ögl
’Na pasch d’honur, da tant per ün, e brich
Sco qui con sottamissiun.
L’ovais-ch.

Ma pür

Pensai, quant prepotent cha l’inimih
Perdert sta süls confins e co cha Max,
L’imperatur, ün hom co’ l fat guerrier,
Percuorra sco ün vent tras seis pajais,
Büttand a terr’ils opponents, a pro
Plantar raschun ed uorden a seis gust
In tot seis reginam. In ultra stan
Ils alliads Schwabess da sia vart,
Cittads e cavalliers, e ’l conte da
Milan imnatsch’a nus nel Süd, perdert
Per Max a tot momaint da tour defaisa.
Sot dittas vistas füss temerità
E fich pernizius, da comanzar
’Na guerra.
(Diferents parairs as fan sentir nella fuola.)
Ils üns claman:
Schi schi, temerità e fich
Pernizius incunter tants potents
(Ils oters dand segn da malcontentezza.)

[p. 431 modifica]

Respondan.

Schi pür laschai as vender, vils minchuns,
Ma nus v’ lain esser e restar ils vegls
Grischuns!

(Our dal curdombel nella fuola strassun.)


Il clam:

Fat plazza, qui ans vain ün mess.
Heinrich Ammann.
Fat lö, chi’ ns vain ün hom a grand corriera,
Il serv da nos ovais-ch, Hans Weibel da
Tamins.
Hans Weibel.
(Quasi our d’ fla.)
S-chüsam Signuors, cha nova nosch’
As dun, la qual’am ha chatschà sur munts
E valls sainz’ün reposs — ne di ne not — ,
Cha mia schnuoigl’ais flappa. In Valmüstair
As ha scopià la guerra; e stan less paurs
Con armas sanguinadas frunt a frunt
A trupp’imperiala.

Conradin de Marmels.

(Agità.).

Ais quist teis far,

Tü malfidel famagl! Non has protemp
Portà l’arrandschamaint da pasch?

Hans Weibel.

Ach char

Signur, eu he porta ’l mandat da nos
Celeber pastoral, sco vair fidel
Famagl, passand da Feldkirch sur Arlberg
Infin Landeck tras spelmas e vallorchas,
Ingio sulet chatschaders e pasturs
As ris-chan da passar; eu non pauset
Ne main tardet ün sul momaint, segond
Comand arschwü da meis patrun — da non
Badar ne plövgia ne stratemp, per dar
Als noss nell’Oengiadin ’e Valmüstair

[p. 432 modifica]

Protemp l’avis dell’armistizia fat;
Sco pür — ils admonir severamaing.
Da guinchir oura tot dantigl, chi dar
Podess, a fin non vegna invüdà
L’attacha. Pero à Landeck sun eu gnü
Tschüff gio da parte la regenza del
Tyrol sco preschuner, e per trais dids
Retgnü quist meis viadi. Invan musset
Meis passaport e chartas da transir
Con firma e sagè dal Sar patrun;
Ma dits furfants as divertivan a
Far spredsch da mai e nos signur pastur,
E’ m tgnevan rinserrà.

(Agitaziun generala.)

Vuschs our dal pövel.

Quist ais usche,

Signur ovais-ch, la pasch ch’El savet far!

Hans Weibel.

(Continuand.)

Ils noss intant, non cognoschand il pach,
Ne l’armistiz’ünguott’, as han defais,
Qua attachads con cuolp per cuolp e tun
Per tun, sco ais pro nus a saimper stat
Üsanza. Usche am dschettan els, ed eu ’ls
Quintet allur’eir tot, e qua ch’eu giet
Davent tunevan gio da Fürstenburg
Con quellas schleungias grandas dal chastè.

Vaschins.

Co’ l diavel la regenza e la pasch,
Il pach da manseriglia con sagè
E sottascripziuns.

Capaul.

Ne’ l diavel ne malams

Non pon güdar; — sulet la spada sà.
A pövel vil mossar vardà.

L’ovais-ch.

(In agitaziun.)

Fini

Con voss imbüttamaints ingüsts, ch’eu sto

[p. 433 modifica]

Qui confessar avant il mond inter
Sün mia degnità e pled d’honur,
Cha vus solets portais la cuolpa del
Curdombel, tras vossa lia fatta co’ ls
Confederats, la quala vus havais
Conclüd zopadamaing tot sainza meis
Savair.

Capaul

(tira la spad’incunter l’ovais-ch).

Per ditta lia non patin
Dad El imbüttamaints, siand cha quell’
Ais schlassa e fidela e bricha sün
Ingian sco Sia pasch, ün firlifanz
Da spür viltà e manseriglia. Eu vez
Ch’El vol portar sün amenduos giavels;
Percio ch’El as perchüra bain, perche
Signur u pür famagl — meis inimih
Ed adversar’ais ogni ün, il qual
Non tegna co’ ls Confederats!

Heinrich Ammann

(intermediant).

T’arrandsch’,

Ami! Ta lengu’ ais massa güzza e
Ta spada massa leva dalla taja.
Il bön del vesco v’ lain nus honorar.
Schabain unids con Zürich e co’ ls set
Chantuns fat allianza.

Dekan Conrad de Marmels.

Incunter meis

Pastur e principal non vögl trar sü,
Ma sto, sco figl nativ que confessar,
Cha tant meis cour co meis inclet stan schlass
Unids co’ ls alliads e brich con l’Austria.

Vschins, our del pövel

(claman).

Attent Grischuns! Guardai, guardai chi vain?

Heinrich Ammann.

Hei sü, Fontana vain, il prüm cusglier

[p. 434 modifica]

Con tot seis homens pro, Lombris e Rink
Sco pür ils frars de Marmels amenduos.

Fontana, Wilhelm Rink, Rudolf e Hans de Marmels, Lombris ed amo oters plüs comembers del cussagl da guerra arrivan.

Benedict Fontana.

(In completta armadüra da guerra.)

Stimads Signuors! Quist voss cussagl eu predsch,
Siand per nus sulet s’adattan fats;
La guerr’es qua. E bain, la sia pür!
Guerriers domandan pac davo ’l motiv.
Nus vain deciss e nos avis ais quel:
Da’ ns preparar minch’ün con lantsch e helm,
Las truppas redunar - spert - di e not
Nell’Oengiadin al inimi in pet,
E’ ls Urianers, chi sun qui rivads,
Van gio pe’ l Rhein pro noss Confederats.

Clams d’applaus.

1. Schi bravo tü Fontana, quist va bain!
2. Eviva nos cussagl da guerra!
3. Quels sun las pozzas del Grischun!

L’ovais-ch intant as vol far davent, ma vain dalla fuola del pövel retgnü e circondat.

Vuschs as fan sentir.

Eir nos ovais-ch, eir quel sto gnir sü’ l champ;
Il vesco principat volain con nus!

Heinrich Ammann

(con spada sflodrada).

Schmettai con quist romur, el vain con nus.

(s’adressand al vesco)

Eu dun ad El ün tröp dals meis da Cuoira,
Guerriers fidads a Sia sigurezza.

Ils nöbels e signurs as retiran intant in città; la fuola del pövel als segua con agitaziun, tschögns e gests ridiculs. Üna part retuorna darcheu inavo. Qua strassuna la veglia marcha dad Uri, e’ ls Urianers, quals eran stats admonits a Disentis arrivan, ouravant il banderal e’ l corn dad Uri.

Plüs mats cuorrind

(ouravant claman).

Ils Urianers vegnen con lur corn!

[p. 435 modifica]

La fuola da pövel as raduna darcheu insembel, gübland e fand fracasch; ün guerrier clam’allura alla fuola e disch:

Guerrier.

El es! Sco comandant, il vegl ami
Wohlleb. Que ais ün hom possant e ferm
E zuond ardit, chi sgür non ha congual.

Salutaziun dels Urianers. Il capo cittadin da Cuoira vain pro con alchüns cusgliers als retschaiver.

Capo cittadin.

Nus ingrazchain, stimads Confederats,
Per prompt s’interessar e prompt ajüd
Prestà; percio sarat ils giasts da noss
Convschins, con tot que ch’els as pon servir.
La veglia amicizia demossada
Sta bain, cha nus hoz qui dovüdamaing
La trattan e conservan.

Il cantinier del ovais-ch.

(co' l maz clavs in tschinta).

E' ls schlers da nos

Ovais-ch con vins forests ed agiens qui
Raccolts stan eir als bravs amis averts
A lur plaschair e gust. Eu als cusgliess
Vin Rhätier, qui raccolt dal Spiegelberg.
Quel ais ün vin ourvart, chi po tour sü
Con tots la concurrenza; ün extra vin,
Chi ha la forza del german e’ l fö
Del vin italian uni.

Las ellegantas vigneras laschan sün que girar intuorn cröjas e bachers implids, fand evivas e complimaints con modest inclin. Ils guerriers acceptan con ingrazchamaint e tuot nobil deport. Discuorran e s’allegran.

Capo cittadin.

Laschai

Nus possan hoz servir con ün rinfrais-ch
Portà da man vergin, our dals bachers
D’honur dels vegls Grischuns. Eu baiv’ con ün
Eviv’al corn dad Uri, sco all’honur
Dels bravs Confederats!

[p. 436 modifica]

Ils Urianers.

(Respondan.)

Als Rhätiers in

Honur nos prüm majöl!

Capo cittadin.

Pigliai daspö,

Noss giasts, eir part da nos divertimaint,
Il carnaval dels paurs. Ün tröp mascrà,
Con poppas e sonagls sto arrivar
Our da città bain spert.

Heini Wohlleb.

Nus ingrazchain,

Siand stovain partir, per arrivar
Tot hoz infin Sargans e Buchs sü’ l champ
Dels alliads. Dovairs constrendschan l’hom
Al post — .

Guerrier grischun.

Allura giain subit eir nus,

Il capricorn co’ l muoj, per qua pajar
Con blot danèr il spredsch dels Schwabs. Eu er’
A Feldkirch pro ’l congress dels cavalliers
E docts, ingio conclüd füt lessa pasch
Malcotta. Qua feivan dits furfants contin,
Lur spredsch del pover paur Grischun, müjind
Sper nus, u pür sbecland sco fa la bescha.

Ün oter guerrier.

Sper Maienfeld e sü’ l St. Luziensteig
Sun gia perdert ils musicants, per far
Ballar pro flöttas, gïas e tamburs
Il ball dell’arma bianca.

Heini Wohlleb.

E bain amis!

Schi’ l prüm in trais-cha v’ lain ir nus. Stat bain!

Ils Urianers partan. Donnans e giuvnas fan lur complimaint, sventoland co’ l fazöl a lur partenza. Qua aintran las mantinadas [p. 437 modifica]

Il carnaval grischun.

Junker Scheiver ouravant a chavagl, vesti da pellizzas e richs ornamaints, con seis seguit las mascradas del carnaval grischun. In teista il Herold (comandant) con seis corriers, allur’il Harlekin, ils sbirrs con spad’e lantscha, ils musicants, ils sottunzs e d’ogni sort mascras. In ün segond corteo as preschainta — duonna Quaraisma con üna collana da lidornas vödas, accompagnada dal Mastral, il banderal, buorsèr, vicari, defensur, cancellar e’ ls abolts da dret — qua sco güdisch da quaraisma, o sia la usche nomnada „Drettüra noscha“per bandir sün di ed ann our dal pajais il sfrenà e dissolut Junker Scheiver.

Il Harlekin.

(As preschaint’avant il palco.)

Pür sü pro leger carnaval,
Dalet e spass redond’il ball.
In cuort momaint da guerr’il sun
Rimbalz’il spass in ün chantun.
Perque gnit spert per galoppar;
Schabain per nus egual il far,
La guerra e’ l sottar.
Hopsasà,
Tra la la la,
Tot ais ballar.

In seguit dà principi ün ball da carnaval, ingio vain sottà con plaschair e divertimaint. Vers la fin da quel as preschaintan alchünas mascras fintarias pac plaschaivlas: dallas qualas üna rapresainta la mort chi sotta. Generala surpraisa as derasa. In quist momaint aïntra allura ün tamburier, accompagnà d’ün banderal ed ün mas-chailch. Contadins ed infants seguan a quels. Il banderal implanta allura la bandera splajada in mez il palco. Il tamburier batta ün wirbel; sün que adozza il mas-chailch la vusch bannind.

Mas-chailch.

Bannin e fain contschaint ad ogni ün,
L’avis pervgnü dal comandant a nos
Cussagl da guerra, ch’als Austriacs a tot
Podair remassan truppas sü’ ls confins;
In Bassa Oengiadin’e Val Müstair,
La guerr’inevitabla da prevair;
Perque rovain a vus chars alliads
In vist’al bsögn, sün fed’e punct d’honur,
Da’ ns gnir qui in agüd; „Stat sü, stat sü,
Chi lantsch’e rembel po portar, uschgliö
Gnin nus desterminads.“Pigliai con vus
Las schleungias grandas da Misox.

[p. 438 modifica]

Ün oter metta pro.

Ils dits

Chanuns dal cunt Trivulzio.

Mas-chailch

(continuand).

Spedi subit

L’avis per di per not, da lö in lö,
A fin cha’ ls paurs as possan preparar
E’ s inarmir, per as raspar pü spert
Possibel qua unids pro’ l capricorn
In Bassa Oengiadina, siand cha qua
Il plü las Lias vegnan imnatschadas.

Vschins e contadins con giuvnots accuorran inarmids nanpro. Las mascras büttan gio lur coperta e clappan las lantschas.

Ün giuvnot.

(Ozzand sia lantscha in vista alla bandera disch):

A Tai gürain nus, sventolant stendart!

(acclama als compagns)

Gni qua compagns!

(alla bandera)

Nus tots a’ t seguitain!


El clappa la bandera e la porta ouravant. La mamma del mat accuorra our dalla fuola e tschüffa il man da seis figl e vol il tegner invavos.

Ün vegl guerrier con barba grischa.

(Alla mamma).

T’qui - etta duonn’e lasch’uoss’ir il mat
Il giuven sang ais dalla patria tot!
Ils giuvnots chantan allura in partind.

La chanzun da guerra dels giuvnots Grischuns.

Sü sü giuvnots, per qui güstrar,
Chi lantsch’e rembel po portar.
Il capricorn svollaza spert,
Trombett’e flötta tot perdert;
Udi’ l tambur chi batta!

Vus camerads ed alliads,
Dovrai la spada sco sudads!

[p. 439 modifica]

L’imperatur ans vol gnir aint;
Ans defendain sot bun comand,
La tscherna ais adatta!

Mammina tasch’e lascha’ m ir,
Eu vögl combatter sco’ n guerrier!
Tü bap da’ m spad’e mola bain,
Il sang am buogl’e’ l cour ais plain,
Cha l’inimih sgür chatta!