Pagina:Dizionario della lingua latina - Latino-Italiano - Georges, Calonghi 1896.djvu/455

Da Wikisource.
885 duplicarius duro 886

leges, consistenti di due parti, Quint.: judicium, risultante da due collegi, Quint.: poet., di due oggetti appaiati, palmae, ambo le mani, Verg. II) trasl.: A) == duplus, doppio, stipendium, Caes.: frumentum (razione), Liv.: fenus, Prop.: sost., duplex, plicis, n., il doppio, duplex centurioni divisit, Liv. B) doppio, di doppio senso, ambiguo, a) di parole, verba dubia et quasi duplicia, equivoche e a doppio senso, Quint. 9, 2, 69. b) di pers., doppio, falso (contr. simplex). Hor. e Ov.

dŭplĭcārĭus, a, um (duplex), pertinenten al doppio, miles, che riceve doppia paga, Liv. 2, 59, 11.

dŭplĭcĭtĕr, avv. (duplex), doppiamente; Cic. ed a.

dŭplĭco, āvi, ātum, āre, render doppio, I) propr.: a) pers. e loro membra, curvare, virum, Verg.: poplitem, Verg.: duplicari vulnere, curvarsi in seguito ad una ferita, Ov. b) parole, comporre, verba, Liv. 27, 11, 5. II) trasl.: duplicare, raddoppiare, a) riguardo al numero, numerum obsidum, Caes.: pristinum patrum numerum, Cic., e exercitum, Cic.: vires, Vell.: legionibus stipendium, Suet.: verba, raddoppiare, ripetere immediatamente, Cic. part. or. 20: verba duplicare iterareque, ripetere immediatamente e metter due volte, Cic. or. 135. b) riguardo alla dimensione, raddoppiare, rendere lungo (largo ecc.) il doppio, α) propr.: hastae modum, Nep.: iter ejus diei, raddoppiar la marcia di quel giorno, Caes.: cursum, correr due volte più lontano, Caes. β) trasl.: raddoppiare, accrescere, ingrandire, elevare, noctis imaginem, Ov.: gloriam, Cic.: curam, Sall. fr.: sollicitudines, Cic.: vota metu, Verg.

dŭplus, a, uni (duo), doppio, duplo, due volte tanto, greco διπλάσιος (cfr. duplex), I) agg., pars, intervalla, Cic. II) sost., A) duplum, i, n., il doppio, τό διπλάσιος, poenam dupli subire, o in duplum ire, subir doppia pena, esser punito due volte tanto, Cic. B) dupla, ae, f., doppio prezzo, duplam dare, Sen. rhet.

dŭpondĭus, ĭi, m. (== duo asses pondo), moneta di due assi, si dupondius tuus ageretur, se si trattasse di due assi () del tuo patrimonio, Cic. Quinct. 53.

dūrābĭlis, e (duro), durevole, Ov., Quint. ed a.

dūracĭnus, a, um (durus e acinus), duracine, dalla buccia dura, uva, Aug. im Suet. Aug. 76.

dūrāmen, mĭnis, n. (duro), induramento, aquarum, ghiaccio, Lucr. 6, 530.

dūrāmentum, i, n. (duro), I) mezzo di indurare, Val. Max. 2, 7, 10 e 8, 7 in. II) durevolezza, costanza, fermezza, Sen. de tranqu. 1, 3.

dūrătĕus, a, um (δουράτεος), di legno, equus, del cavallo di Trova, Lucr. 1, 476.

dūrē e dūrĭtĕr, compar. dūrĭus, superl. dūrissĭmē, avv. (da durus), duramente (contr. molliter), I) propr.: A) pel tatto, duramente, phalangae et juga premunt duriter colla, Vitr. B) per l’udito, duramente, ruvidamente, pesantemente, pleraque dure dicere, Hor.: dure inter se commissa, Quint. C) come t. t. d’arte, duramente, rigidamente, quid sculptum infabre, quid fusum durius esset, Hor. II) trasl.: 1) goffamente, a) goffanmiente, ruvidamente, rozzamente, nei gesti e nel portamento, membra moventes duriter, Lucr.: durius incedit? fac inambulet, Ov. b) goffamente, sgraziatamente nel trattare u.c., verba duriter aliunde translata, Cornif. rhet.: cum mollia dure fiunt, Quint. 2) duramente, severamente nella maniera di vivere, parce ac duriter se habere, Ter.: vitam agere, Ter. 3) duramiente, aspramente, severamente verso altri nel trattare, punire, giudicare ecc., duriter facere, Ter.: durius in deditos consulere, Liv.: durius vitae suae consulere, togliersi la vita, Caes.: durius alqd appellare, Cic.: durius alqd accipere, Cic. 4) sfavorevolmente, male, durius cadentibus rebus, Suet. Tib. 14 extr.

dūresco, dūrŭi, ĕre (durus), diventar duro, indurarsi, frigoribus durescit humor, gela, Cic.: situ durescit campus, diventa consistente, solido, Verg.: articulus durescat necesse est, bisogna che le membra diventino rigide, Quint.: trasl., pueri durescunt (fanno le ossa == si abituano) in Gracchorum lectione, Quint.

dūrēta, ae, f. (parola spagnola), tinozza di legno per bagni, Suet. Aug. 82.

dūrēus, V. dūrĭus.

dūrĭtās, ātis, f. (durus), durezza, sgarbatezza, Cic. or. 58.

dūrĭtĕr, avv., V. dure.

dūrĭtĭa, ae (durus), durezza, I) propr.: atrae pellis, Ov.: duritiam tacto capere ab aëre, Ov. cfr. durities. II) trasl.: induramento, l’essere indurito, a) perduranza alle privazioni, agli strapazzi, al lavoro ecc., Cic. ed a.: virilis, Cic.: corporis ac lacertorum, l’essere indurito, Plin. pan.: parim., labori ac duritiae studere, Caes. b) in cattivo senso, durezza, insensibilità, Ter., Cic. ed a.: animi, Cic., animi, sicut corporis, Cic.: cfr. nel paragone duritiā ferrum ut superes adamantaque, Ov. 2) durezza, severità, a) nel modo di comportarsi verso altrui, Ter., Prop. ed a.: oris, sfrontatezza, Sen. b) durezza, severità == peso, oppressione, legum, Suet.: imperii, Tac.: caeli militiaeque, Tac.

dūrĭtĭēs, ēi, f. (durus), forma second. di duritia, durezza, saxi, Lucr.: ferri, Catull.: alvi, stitichezza, Suet.

1. dūrĭus o dūrēus, a, um (δούριος o δούρειος), di legno, equus, del cavallo di Troia, Aur. Vict. orig. gent. Rom. 1, 7.

2. Dūrĭus, ĭi, m. (Δούριος), uno dei fiumi principali della Spagna, oggi Duero.

dūrĭuscŭlus, a, um (dimin. di durus), alquanto duro, duretto, versus, Plin. ep. 1, 16, 5.

dūro, āvi, ātum, āre (durus), I) tr., A) propr.: render duro, indurare, indurire, 1) in gen., lignum igni, Curt.: hastas igne, Curt.: caementa calce, indurire in una solida massa, Liv.: duratur cortice pellis, s’indura per mezzo della corteccia (== in corteccia), Ov.: ossa in scopulos, Ov. 2) partic.: a) seccare, disseccare, prosciugare, torrefare, far passare, terram (del caldo), Verg.: durati muria pisces, in salamoia, Quint.: Albanam fumo uvam, Hor.: mollitam (Cererem) manu duret (cuoca) in foco ignis, Ov. b) far rapprendere, partem (lactis) liquefacta coagula