Professor Gion Antoni Bühler, president della Societad Rhaeto-romanscha (1886-1897)

Da Wikisource.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
romancio

Eduard Muoth 1898 Professor Gion Antoni Bühler, president della Societad Rhaeto-romanscha (1886-1897) Intestazione 29 gennaio 2016 25% Da definire

Professor Gion Antoni Bühler president della Sooietad Rhseto-romanscha (1886— 1897). Motlo: Magnum voluisse — sat ost.

lla testa de quest volum dellas Annalas stat la semeglia de nics meriteivel president Gion Antoni Bühler da Doniat, professor della scola cantonala a Cuera, il qual ei quest onn, la vigelgia de Nadal nonspetgadamein en consequenza della daguota spartius da questa vita nmndana nella vegliadetgna de 72 onns e 2 meins. Sias reliquias corporalas ruaussan presentamein nel terratsch dil santeri cattolic a Cuera; mo nossas Annalas han la sontga obligaziun de conservar cun pietat particularmeiri la memoria de quei, <;h' il defunct ha duront sia liunga ed activa vita voliu, operau ed effectuau per il manteniment e per la svüuppaziun dil lungatg rhsetoromansch.

Gion Antoni Bülrier, il secirad figl da Christian Balzer Bühler ed Antonia Caluori, ei naschius a Domat ils 20 d' October 1825. Siu bab ei staus biars onns de sia vita seolast ed organist a Domat; èra siu tat haveva onns ora stinau las orglas e fatg igl emprim oantadur de siu vitg natal, ed in auter antecessur ha scrit ina chronica della perioda dils Franzos de 1799, ch' ei deplorablamein ida denter la detta. Pia schasohcva gia nella parentela do nies Bühler ina certa premura per ils stuclis e partieularmein in natural talent musical, che ha èra se manifestau tier el, tier ses fraglitins e ses descendents. Questa disposiziun della famiglia Btihler 21*

ha milsanavont se fortificau sut l' influenza della viulta politica e soziala, arrivada nell'Europa civilisada giest igl onn, che nies Gion A. ei staus naschius. Quost onn ei numnadamein la sclriniimnada Sontga Allianza, dils potentats despotics dell' Europa se dissolvida, e cun la sepultura de quella ha entschiet per ils pievels della Germania, Fronfscha, Italia e Svizzera ina nova perioda de sviluppaziun democratica.

Era nies Canttin ha priti part de quella.

1829 ha niesCussegl Grond organisau cun spezial riguard sin las scolas dil pievel in Cussegl d' Educaziun; il medem onn han premurai patriots grischuns fundati la Societat de lectura (Leseverein), il scopo della quala fuva de scaffir ina biblioteca per l' ulteriura cultivaziun dils studiai denter ils Grischuns. Ord questa societat de lectura ei 1830 nasohicla: priiuo la Societat evangelica rie scola (evangelischer Schulverein) e sectindo 1832 la Societal cattolica de scola (katholischer Schulverein).. II scop cle questas duas societats fuva quel, de promover P instrucziun od oducaziun dil pievol ciimmin fras la scola e tras buna loctura. — Las duas sociotats han grondissims merets en quei grau. Ellas han en prima lingia schendrau e propagau la premura ed il tschaffen per ils studis denter nies pievel, han organisau il soolaressor rural sin in niev fundament, han procurau allas scolas excellents cudischs d' instrucziun e finalmein èra giu quitau, cle porscher als carschi ord la megliera litteratura tudesoa da gliez temps existenta ina sauna ed edificonta lecfura. Igl ontusiasmus per la soola, ch' era en consequenza digl operar dellas duas societats naschius rienter bia famiglias grischunas, para era de haver tsehaffau ils geniturs de nios G. A. Bühler e vegn bein ad esser stacla Ia ftindamentala raselmn, che quella famiglia purila ha concojiiu e prosequiu oun porseveronza il pertratg, de sohar studiar ses dus ligls, enstagl de retèner quels a casa tier las lavurs dell' agriculfura. II figl vigl ha sttidiau la 'medischina, buca la teologia, sco igl era sohiglioc usitau denter la puraglia, ed ei morts pêr avon paucs eri^onns Calanca sco nriedi della vallada; il giuven, nies G. Antoni, ei daventaus scolast.

Da qtiei teni])S fluriva ultra riella scola cantonala reformada nella anteriura claustra de S. Nicolai a Cuera*) èra ina scola

  • ) Nel edifioi digl actual seminari de scolasts.

— 325 — cantonala cattolica nellas localitats dell' anteriura claustra de S. Glieci. Quellas duas scolas cantonalas contenevan primo mintgamai in curs ginmasial de sis onns — ed ultra in curs real de treis onns.

IIs discipels dil curs real daventavan per ordinari scolasts. Nies G. A. Bühler ha gl' emprim absolviu cuii bien success quest curs real a S. Glieoi ed ei allurà (1845) inlraus nella vita practica sco scolast. Denter ils discipels de questa scola reala de S. Glieci, che han pauc suenter fatg Icu lur studis e plitard se dedicau alla scola populara, meritan ina menziun il posteriur directur de nies seminari scolastic M. Caminada, in meriteivel educatur ed autur de differènts buns eudischs de scola, ed Alexius Josf. Havent bandunau S.Glieci ha nies Bfihler dati igl einprim onn scola sin Sursaissa tudesca, nua ch'ol ha lu probabel era fatg l'ernprima enconoschientseha cun sia consorta futura. L'auter onn eis el daventaus mussader privat en la faraiglia de mistral Lombris a Sumvitg. Qtiella famiglia haveva da vegl onneu l' isonza de tener in scolast privat en casa, sco che ils ses uffbnts fuvan nella vegliadetgna de frcquentar Ia soola. Quella scola privata, che cultivava particularmein il lungatg tudesc, scmza dentont neghleghir il romontsch, vegneva lu èra frequentada dad uffonts d' eunc autras fanriglias, che stavan en amicablas relaziuns culs Lorabris. Per il gitiven scolast Bühler eis ei in bien attestat, tont a rapport de sia entilgentscha e capacitat sco scolast, sco èra de siu secontener a'Sursaissa ed ulteriurmein, d'esser staus clamaus en quella fetg honorada famiglia per mussader, e sos discipels de quella perioda han lu èra consequentamein adina deniussau visavi a lur anteriur mussader ina particulara veneraziun. —

Da lezzas uras haveva in cert Gartniann de Vignogn (Lungnezza) fundati a Gliou sco capitala riella Sursèlva oun agid dils signurs*) Rapp, Sauler e Scli/nid, fugitivs tudescs cl'anno 1848, in institut privat, particularmein per Grischuns romontschs, che volevan emprender il necessari tudesc. Igl èra quei ina fondaziun per ]>arf speculativa e per part ideala; a siu fundatur haveva en scadin cass l'aveina poètica ed ideala de siu spirt dau P inspiraziun e fatg il quent e buca il spirt speculativ. Sc;he Gartrnann haveva spetgau, de far cun

  • ) Compartgiu da Sigr. J. G. Menn a Glion.

— 326 — sia scola ina fatschenta, de cheutras gudognar daners sco paglia e vegnir rihs — quei che fuva tont da lezzas tiras, sco presentamein in cass de posseivladat denter la glieut meins ranvèra dils cantuns svizzers de naziun franzosa e tudesca — sclri fuva el a rappòrt de nossa populaziun roinontsoha totalmein se sbagliaus. Ctin vender aigl e tschaguolas, faultschs e tardents etc. se schava da lezzas tiras daveras far fatschentas lucrativas sin Surselva, mo mai e pli nuri cun ina scola privata, la quala intendeva l' instrucziun dil pievel. Igl institut Gartmann haveva dil reminent davos dies eunc divers btins patriots sursilvans, cho havevan medemamein stiraulau Gartmann tier sia interpresa. E quels patriots han plitard soo societat èra teniti sidretg la scola privata cattolica a Glion — eunc per divers onns, suenter che Gartmann ha giu abdicau.

Dapi 1849—51 ha ussa Bülrier operau en quest institut Gartmann a Glion. 1847 fuva el defertont se maridaus cun Maria Catrina Schwarz de Sursaissa — tudesca (uolaun do Cahantseha). El haveva pia ina dunna e prest era uff'onts e per qtiella raschun èra pli gronds basegns e quitaus. Mo igl institut de Gartmann pagava ses mussaders malamein. II directur soz dependeva dal pagament dils soolars rio siu institut. Quels pagavan in pitschen iraporto, e biars geniturs eunc quest importo nuidis e plaun, ni nuot dil ttri, de maniera ch' il directur, ch' era dil roininent buca suffizientamein economics, fuva sez continuadamein en fatahtats. Ses scolasts subalterns survegnevan buc exactamein lur pagaglia e stuevan il davos temps esser bein contents, sehe Gartmann prendeva mintgatont ina pezza do tschunc francs ord la tasca de sia vesta e deva quella ad els sco pagament a saldo. Sut talas circumstanzias tuccava ei de haver qtiitau o de saver gudognar ctin uras privatas on la musica etc. e particularmein de haver ina tlunna caserina, per ])<)der se trer a tras. Bühler ha pia encuretg ma autra plazza ed ei 1851/52 staus scolast a Bo/iaduz cun la paga de 6 fl. (Fr. 10.20) ad emda, compigliada P habifaziun e la lenna.

Defertont fuvan las autoritats cantonalas stadas fatgas attentas sin la premura ed ils talents de Bülrier, <• perquei ha il Cussogl d'Educaziun emplojau el alla scola cantonala fusionada de Cuora sco mussader substitut pe-r il termin de 1852 — 54. Duront qtiella perioda dava el era insfrucziun en la musica nel seminari scolastic. Dapi 1854—1856 ha el operau vid la scola — 327 — claustrala de Muster, che fagieva da lezzas tiras concurrenza sco scola cattolica cun la scola cantonala paritetica de Cuera; ei lu puspei dapi 1856 — 1859 turnaus a Glion, primo eunc ina gada sut la direcziun de Gartraann, allura sco implojau della societat siirsilvana, che haveva surpriu la scola privata cattolica de Glion, che Gartmann haveva relaschau tras sia abdicazitm. Siu successur en quest institut privat ei staus Alexius Jost — pli tard e prese.ntamein ounc professor a Cuera.

Duront la secunda perioda a Glion fagieva Bühler, inquietaus tras il continuau creschament de sia fainiglia, sco bien bab de casa continuadamein plans, co vegnir tier ina megliera subsitenza. 1856 voleva el fundar ina scola per Italians, che duevan einprendertudesc, u nel casti de Razin ni de Reichenau ed era gia intraus en tractativas da quellas varts eun ils possessurs s dils castels nuninai. In temps intendeva el era d' emigrar en l' America. Ineorschent, che siu talent mtisical so schassi realisar, voleva el cultivar quel; ma el possedeva eunc negin clavier.

Cheti ha el segidau sin questa maniera. El ha extradiu obligaziuns (aczias) a 10 frs., per poder cumprar in clavier per frs. 600, se obligont de pagar anavos quels importos cul tscheins vifier enteifer in cert terrain. Amitgs ed enconoschents han priu quellas aczias. Bülrier ei 1858 vegnius en possess d' in olavier ed ha conscionziusamein pagau anavos ttit.

1858 ei stati scrit ora ina plazza de mussader nella musica alla scola de Muri. Bfihler ei se rendius ad Aarau tier igl exainen pretendiu per quella plazza ed ha fatg quei examen enseniblamein ctra Kaslin (|)li fard profcssor dil cant e della mtisica a Cuera ed ad Aarau) ed aunc in tierz. Per la teoria musicala ha el survegniu la metlema nota soo ils dus auters (Kiislin vegneva d' in conservafori), mo nel straar havevan ils dus auters megliera practica.

La plazza a Muri ha per quella gada il tierz còncurrent survegniu, èra buca K'aslin. Biihler haveva dentont comprovau, ch' el, schegie mo autodidact e fin il davos teinps senza clavief, seigi oapavels do concurrer cun auters musicants de scolas superiuras. Duront sia perioda de substitut alla scola cantonala de Cuera (1852—54) havevan eomnieinbers dil Cussegl d'Educaziun (cusseglier nazional Aloys de Latour etc.) savens declarau, che Bülrier dovessi se annunziar, sch' ei vegnessi sacu libra ina plazza subalterna a Cuera.

— 328 — Essent quei 1859 il cass, schi ha Bühler fatg sia annunzia ed ei lu èra vegnius elegius sco professor a Cuera e suenter continuadamein staus confirmaus e restaus cheu tochen il di de sia raort. Duront cpiests davos 36 onns ei Bübler staus gl' eraprim in temps inoderator dil senrinari soolastic ed ha provediu leu P instrucziun nella metodica; silsuenter ha el particularmein dau l' instrucziun nol lungatg tudesc per ils soolars romontschs ed italians dellas duas emprhnas classas bassas, quent e caligrafia nellas medemas classas, cant e mtisica instrumentala e particularmein dapi 18(i7—1895 ora romontsch per ils seminarists.

Sia metoda fuva eminentamein praotica e particularmein en l' instrucziun tudeêca tuttafatg commensurada a nossas singularas relaziuns poliglottas. —

Duront 1842—15 fuva el alla scola cantonala cattolica do St. Glieci staus il scolar do siu posteriur collega prof. Dr. Gec/-s, igl oruclil linguist nels lungatgs vegls e profundissim germanist. Tior quel ha Bühler giu empriu las difficultusas fuormas della flexiun e constrticziun tudesca veraraein tla fundainent. Bühler enconoscheva la grammatica speziala dil lungatg tutlesc c capeva era de rnussar quella a ses scolars. Sos discipels havevan alla lin dil curs per regla surventschiu las diflicultats della declinaziun e conjugaziun e construcziun tudesca, schiglioc in perpetten scarpefsoh per ils romomtsch ed italians, cura oh' els dovessen seriver e plidar correctamein ttidesc. Quei success se lai constatar tier la grontla part cle ses soolars, o tschients de <piels se regordan eunc cla present cun engraziament de sia fundamentala instrucziuii. Sia buna metoda nel qtient contribuiva el sez particularmein a siu mussader Dr. Klinkhardt, dal iii<'<lein temps èra directur della stessa soola.

Nella musica haveva giest da lezs onns il renomau coinponist Dr. Held, siu posteriur collega alla scola cantonala, ultra euno particular anritg, fautur e promotur giu instruiu ed inspirau el. Per la musica ha el perquei, bein èra en consequenza d'in talent tradizioual e cl' ina predilecziun artada da sos vigls, duront sia entira vita iiiaiitcniu in grond entusiasmtis. Ses sforzs da quellas varts bavein nus già descrit.

Dapi 1859 ha el onns ora tlau lecziuns uffizialas de cant e inusioa alla scola cantonala, organisau ed instruiu il eorps instruniental de noss cadets, ultra gidau fundar e dirigiu diffbrentas sooietats de cant a Cuera (il Mannerchor, il Frohsinn, l' Uniun — 329 — de cant romontsch etc), finalniein fundati e dirigiu la sociefaf de musica instrumentala de Cuera, nunmada la „Harmo/iia, ch' exista eunc ussa, sehegie da ditg suf autra direcziun. El sunava bunamein tuts inslrumonts e diff'erents fetg bein. Gia 1859 eis el staus directur della musica dil regiment grischun, ohe ha stoviu pertgirar ils confins on la Vall Müslair (per mantener la neutralitat visavi all'Italia ed Austria).

Sin viadi eis el cun sia musica sfaus a Zernez on quartier tier il bab de nies derschader federal D. Bezzola, eh' ei morts eunc avon Büliler. Quest risdava oun predilecziun, co il inaftin Bezzola fuvi P entira sera dentuorn ol, per l'ar sunar — od hagi P auter di compognau la musica tochen il Fuorn. —

Per il cant romontsch, ch'el volêva particularmein destedar e cullivar, ha el publicau: 1857, Ganzit/is de scola etc.;. 1865, Canzuns a 4 vttsc/is per it c/tor viril; 1870, GoIIecziun de canziuis pcr it clior mi.rt; 1878, Novas canzuns per it chor viril. Denter quellas eanzuns, il text dollas qualas ein per part translaziuns accommodadas allas melodias medeinamein emprisfatlas, per part agiens products originals ni poesias d' autors auturs, existan èra riiversas melodias, oh' el ha sez componiu. Donter auter oin cheti de relevar sia excellenta composiziun della canzun de plevon G. Canrihêl: Tièr l'ttjarra, tier P ujarra nieiii nus ussa, cars Grisolums, nel cudischett de 1865; èra nel davos cuclisohott so cattan plirasda sias melodiusas composiziuns. Supra tle siu talent musical plaidan dil reminent per caschun de sia niort duas renconoschidas autoritats en f'atgs de nuisica cuii gronda distincziun, riumnadamein:

Die „Schweizerische Zeitschrift für Gesang und Mtisik" in St. Gallen (Redaktion Dr. O. Liining) in Nr. 5 — e professor 0: Barblan a Genovra, il pareri <lil cpial jeu lasch cheti suondar in extenso:

Herr Professòr ,1. A. Bühler als Komponist.

Mein verehrter. einstiger Lehrer und sp.Lterer Collego hat sich viel tind leidenschaftlich init Musik abgegeben. lch erinnere mich, dass nrir gelegentlich einer durch ilra im Lehrerseminar abgehaltenen Probe sein weicher untl prâciser Ansehlag auffiel. Hatte ich viellcicht damals als Schüler mehr unbewusst den Eindruck, dass es sich hier um eine musikalische Nattir handelte, .so bestatigt sich jetzt derselbe bci - 330 — Kenntnissnahme von Compositionen des Verstorbenen. Es liegen vor nrir Klavierstücke, Mannerchöre, Kinderlieder und Stiicke für Harmoniemusik. Ich greife die Klavierstücke und Chöre heratis, weil sie sioh ara beston zum Urtheil eignen. Jene lehnen sich an Mozart und namentlich an Haydn an, was schon einen auf das Etllc gerichteten Gosehinack verrâth. Es ist dies um so anorkeiraenswerther, als der Verfasser nur einen sehr nothdürftigen Unterricht in dor Musik genossen hatte tind mohr Autodidakt war. Man kann in don Klavierstücken einen Fortschritt konstatieren. So ist das Andanle mit Variationen aus dem letzten Hefte tim ein gutes sioherer und gesehiokter geschrieben und feiner gedacht als die ersten Stücke. Am frischesten und gelungensten sind aber die Mannerchöre und besonders die Kinderlieder. Unter jenen sind hervorzuheben: Guerra e Pasch, Increschentüna del fugitiv, Cara patria, Alla festa de cant a Villa 1878, Instabilitad und das humoristisoh recht werthvollo: II refereiidum. Von den Kinderliedern erwahnen wir: Die Lilie, Geschwisterliobo uiid ganz besonders das Berglied. Dieses Lied ist beinahe tadellos und durchaus feinsinnig iintl klangschön. Es könnte füglich von einein grfindlich gebildeten, routinirten imd begabten Componisten geschrieben sein. Aus alledem geht für mich dio Ueberzeugung hervor, dass Herr Professor Bühler entsohiodones Talent zur Komposition hatte und dass es ilnn nur an Gelegenheit und Zoit gefehlt, um dasselbe ztir Reife bringen zu können. Ollo B„arblan.

Genf den 26. Febr'uar 1898.

A rapport d' in auter art, che nies Bühler mussava a ses scolars della scola cantonala, numnadamein la calligrafia, havein ntis chou nio de relatar, ch' ol l'uvi consideraus per suffizientaniein eapavels on quel, per ordinarianiein vegnir duvraus sco expert en las difficultusas expertisas porvia de soartiras, ntia ch' ei se tractava de fixar il niaun scrit d' in personal aecusau do falsilicaziun avon in fribunal. 11 tribunal cantonal, ils tribunals distriotuals c cirquitals de nies etl auters canttins visohins han en quei grau fotg savens consultau nios Bühler; quei comprovescha milsanavont tont sia capacitat, sco sia conscionziusadat sco e.\])ert. — 331 — Ma nossas Annalas han pli interess de descriver l'activitat de nies Bühler sco auttir romontsch, e da quel vtilein nus ussa plidar. Nossa litteratura romontscha stampada entscheiva cun la reforniaziun religiusa dil XVI. secul.

Gia dall' entschatta navent survescha quella a miras absolulamein practicas. De cultivar nies lungatg en senu artistic, alla maniera sco il groc o latin o plitard igl italian e franzos vegnevan ctritivai, laschava tier ntis da lezzas uras negin vegnir endament.

Ils products de litteratura romontscha promovi alla stampa intendevan nuot auter, cho de survir alla pro])agaziun cd alla conservaziun dils principis della reforma religiusa. In auter ideal artistic existeva eunc buca. Perquei se restrenschan tuttas publicaziuns romontschas da lezza perioda sin vorsiuns de tals cudischs tudescs, latins etc, che podeyan survir a quest intent, sco sun: caiechismus (1552 e 1601), ehe contenevan medemamein ina fibla (taevla), per emprender de leger e scriver; versiuns dil uiev testament (1560 e 1648); la versiun della bibla entira, cudischs de ca/tziins religiusas (psahns de David da Chiampell, 1565 e Sulaz dil pievel Giuven da Stephan Gabriel, 1612), cudischs d' oraziun e de controversias etc —

Vesent il success de semigliontas searfiras per la reforma, han ils cattolics da lur vart èra empruau, de gutlognar il pievel per lur princi])is cun seniiglionts products litterars en il lungatg ròmontsch, sco sun puspei: calecJiismus, oudischs tlo legicndas (la GliscJi sin igl candalier envidada da P. Zacharias da Salò, 1685), cun cudischs tl' oraziun, cudischs de canzuns religiusas (la Consoluziun dell' olma devoziusa), cun tractats c controversias de polemiea religiusa etc

Essent asclria naschiu en consequenza dell' occupaziun cuii la taevla ed ils catec/iismus e cun la lectura dil niev e veder testamenf etc. ina spezia do scola poptriara, ha qtiella dapi il XVIII avel secul se occupau cun eunc duas autras caussas — puspei eminentamein practicas, numnadamein cun il studi dil per nossas relaziuns necessari lungatg tudesc e cun il quent. Perquoi producescha la stampa duront il XVIII. ed all' entschatta dil XIX. secul ultra dils cudischs de caracter religius eunc diversas - 332 — grammaticas, per emprender tudesc e schinumnai cudischs, ])er emprender de quinfar.*)

Sin quest pei se mova èra eunc la „Citrta instrucziiin, per emprender il lungatg titdesc", che Bühler ha publicau 1861, ina ovretta, che ha dil reminent rendiu l'etg buns survetschs a noss romontschs dil cirquit renan e vegn euiic adina duvrada. Ma defertont havevan dapertut las ideasdil nazionalismuspriu possess dils megliers cors e dellas grondas intelligenzas dentor ils ])ievols dell' Europa civilisada. Las ideas dil nazionalismus pretendevan particularmein la cultivaziun e svihippaziun dil lungafg matern e sia litleratura. Cheutras volevan quellas destedar plaun e plaun tlonter ils oriunds dil inedoin lungatg (<]. e. tlenter las naziuns) in patriotismiisgeneral ed ina pli gronda premura ]ier il beinstar e la sviluppaziun de tuts ils compatriots: patrun e .fumegl, niebel e nonniebol, rih e pauper. Sin basis politica prosequiva il nazionalismus era l' organisaziun riils stadis tenor circhels nazionals e buoa 1110 topografics. Las irieas nazionalas han operau ed opereschan eunc adina fer/n nel tgiorp dell' Europa e han produziu e produoeschan de tuttas sorts eff'ects — buus e uatischs. 11 meglier ei en scadin cass staus quel, ch' ellas han grondamein promoviu la sviluppaziun dellas litteraturas nazionalas.

La cultivaziun dil lungatg nativ ei bein asclri naturala, ch' ella ha da ttits temps existiu; ma nels temps anferiurs havevan solettamein ils Franzos, Spagniols, Ingles od Italians cultivau Iur lungatgs per cii/iur dil lungalg suenter igl cxempel dellas litteraturas anticas. La gronda naziun tudesea l'uva pêr nol XVIII. secul generalmèin arrivada tier questa fin, srienter bia emprovas fallidas.

Denter ils Grischuns oi gl' emprim gia 1794 per caschun della raspada generala (|)olitische Stàndeversammlung), ch' oi glioz oiin stada tenida a Cuera, per reveder la constituziun ]>olifica clellas III Ligias, il spirt nazional dils Roinontschs puspei se destedaus ed ha, en connex euii il conclus della raspada de reorganisar las scolas popularas, pretendiu nieglior riguard e ])li intensiva cultivaziun dil lungatg niatorn enteifer las seolas romontschas.

  • ) Paroglia igl articbel: „Romontsch u Tudesc" ou las Annalas de

1893, pag. 17, 19 o seq.

— 333 - La perioda, ch' ei lu suondada a quest conclus, ei dentont stada memia burascusa per l' execuziun de quel. Quci ch' ei dapi 1794— 1830 etc. daventau da quellas varts per il romontsch se reducescha sin emprovas fatgas da certs buns compatriots ed ha giu in success localisau. — Pêr P activitat dellas duas societats de scola ha, sco sura allegau, madirau megliers fretgs. Las tendenzas democraticas nella politicadapi 1830 han defertont era giu schendrau la nova publicistica. Era noss Romontschs han survegniu lur Gaseltas. L' emprema gasetta en nies lungatg ei stada „11 GriscJiun RomonscJi" (1836—1839).*)

Professont quel dentont ideas empau liberalas, schi ha la partida conservativa cattolica fundau igl „Amitg della Religiun e della Patria" (1838—1839) sco rival. La rivalitat de quellas duas partidas ha dalurenneu continuadamein operau e schendrau, malgrad diversas tentativas de se convegnir, mintgamai dus organs romontschs nellas valladas dil Rein. Da vart conservativa existevan dal temps, che Bfihler ha entschiet sia carriera: „Igl A/nilg dil Pievel" (1849—1856)**) e dapi 1857 fin ad ussa: „La (nova) Gasetta RomontscJia" (redactur: professor Pl. Condrau); da vart liberala: „11 Romonsch" (1850 —1852), allura „11 Grischun" (1856—1865) sut la eaporedacziun de dus professors della scola cantonala a Cuera, Nutt e Sgier. Vid il GriscJiun ha era nies Bühler conoperau. II Grischun ha giu sequents successurs: „La Ligia Grisclia" (1865—1873) sut la caporedacziun dc Alexander Balletta (dapi 1870), allura „11 Patrioi" (1874—1882), finalmein„11 Sursilvan" (1883—1891). -Era per questas gasettas ha Btihler scrit mintgatont divers artichels e schizun redigiu clivers numers de quellas complettamein, duront che lur commodeivels redacturs fagievan vacanza, senza dcntont so mischedar pli lunsch en la politica de partida. Ses principis politics fuvan conservativs; mo las tendenzas nazionalas dellas gaseftas romontschas liberalas (P unitin de tuts Roinontschs) e sias amicablas relaziuns personalas euls redacturs e promoturs de quellas giustificheschan suffizientamein quella participaziun. Bühler ei dil reminent mai staus in campiun

  • ) Pareglia: Dio romanische und italienische Journalistik in Graubiinden,

bearbeitet von J. Candreia, Kantonsbibliothekar in Chur. Separatabzug aus dem Buch „Die Schweizer Presse", Born 1896.

    • ) Caporedacziun de advocat, epi ustier Gion Giachen CJapaul de

Breil. — 334 — polific. — Siu ideal fuva da quellas uras la fusiun dils dialects romontschs, ed el stava per consequenza da quella vart, nua ch' el quitava d' anflar empau susteniinent per sias ideas. Denter ils redacturs de nossas gasettas romontschas ei ussa gl'emprimstau resentiu pli vivamein il basegns d'ina uniforma ortograffa e grannnatica romontscha visavi alla diversitat dils dialects. Secund la teoria existeva daveras mo in pievel romontsch grischun, ma seetind la veglia prattia fuvan cheu divers dialects ctin lur cudischs stampai e legi dapi tschentaners, ed ulfra carteva in e scadin d'esser absolutamein perfetgs el romontsch, ch' era gie siu lungatg matern, e pretendeva perquei, che ses artichels vegnien reproduci ella gasetta tale quale, sco el haveva quels stilisau e scrit. Quei caschunava allura als redacturs, che volevan naturalmein da lur vart èra mantener ina certa uniformitat e consequenza, insuperablas difficultats e malemperneivels discomots, iiunder ei lu naturalmein naschiu il giaviscJi, de catfar insaco in fuorma de scrivor duvrabla e capeivla per igl entir pievel romontsch, insumma de sviluppar in lungatg de seartira romontsch uniform. Quei ei stau igl origin dell' idea della fiisiun dils dialects romontschs, per la ipiala particularmein Bülrier ha plitard sacrificau las stentusas breigias do sia occupaziun litterara. —

Gia ils emprims auturs romontsehs havevan vivamein resentiu la difficultats de scrivcM- romontsch; gie in tudesc, il ohronisf Agidius Tschudi (Alpisch Rhatien, 1538) haveva simplaniein deolarau, ob' ei seigi buca pusseivel de soriver il lungatg riitoetrusc u romontsch, essent ils dialects meinia differe.nts l'in da l'auter. Us auturs della perioda della Reformaziun (Biff'run, Chiampell, Gabriel etc) havevan dentont buca so schau stermentar dal pareri de Tschudi e riscau cun bion suocess lur versiuns dil niev testament e dils psalms de David, sefundont sin lur dialects de Samaden-Bevers e Suosch, Flein e Glion cun riguardar ultra eunc autras fuormas e plaids dils dialects dellas vischnauncas vischinas, ed asclria ftindau lungatgs de scartira, che fuvan se sviluppai en las eapovalladas de nies cantun, risguardont pli e pli ils dialects dellas vischnauncas appartenentas mintgamai alla contrada confinonta. Sin la medema maniera fuva cra in cert lungatg de soartira per ils cattolics se svilup])aus e staus cultivaus dapi tschentaners. — Vrin e Cumbel (Balzer Alig, P. Zacharias de Salò), Muster (la Claustra) eTrun fuvan cheu mintgainai stai il centrum determinativ. — 335 — Dal temps, che nossas tendenzas d' ina fusiun generala neschan, stueva ins gia distinguer quater ni tschunc lungatgs de scartira romontschs existents: Primo il Ladin, che fuva ultra puspei dividius en il Iadin dell' Engiadina aulta e bassa; secundo il lungatg dil Rein, ch' era spartius tenor las confessiuns en in roniontsch cattolic e reformau.

II romontsch reformau se fundava sin la veglia versitm della bibla ed haveva per consequenza conservau diversas veglias fuormas romontschas, ch' ils cattolics havevan dapi circa'tschien onns emblidau,*) p. e. il narrativ ed il futur si/npel nella conjugaziun. Era a rapport dils plaids fuva il lungatg reforinau staus pli conservativs e possedeva perquei etinc biaras bunas expressiuns, ch' ils cattolics havevan remplazzau u tras plaids tudescs u plaids empristai dal franzos, italian (influenza dils caputschins) etc — Tiers ils reformai existeva ultra ina divergenza denter ils auturs clil Rein anteriur (la Foppa) e dil Rein i/iferiur (Doniliasca, Montogna e Schons). Ed ils cattolics della Surselva, ch' eran dil reminent era denter els en carplina, slavan en differents pugns linguistics puspei en searpanza culs cattolics de Surmir e Surses, che havevan dialects tuttafatg differents, anzi correspondents culs dialeots ladins, e havevan raederaamein entschiet a scriver quels. —

Ultra de quei havevan gia oriundamein solettamein ils aufurs ladins,**) che han da tut temps persuls veramein professau il caracter nazional rdtoromontscJi, resentint, che, scrivent e plidont romontsch, ins duessi se sprovar, de plidar e scriver ina favella netta e pura, eleganta e cultivada, concepiu e practicau l' idea dil purismus, defertont ch' ils auturs Sursilvans, perfin ils Gabriels — havevan da tut temps lasehau stgisar la dicziun e mischedau romontsch e tuclesc l'in clenter l'auter, u tenor il principi: quei ei bien avuncla, ni era cartent, ch'in bien plaid tudesc detti negin donn al contegn romontsch. Quei ei stada da lezzas uras la situaziun de nies roraontsch, cura che noss gasettists han igl emprim sentiu il basegns d' ina certa fusiun, imnder se capeschan èra tgiunschamein las grondas difficultats d' ina tala. — Renconoschent las actualas relaziuns, han perqtiei èra las

  • ) La Passiun de Balzer Alig (cattolic) de 1675 contegn eunc tuttas

las fuormas dil niov testament roformau da 1648.

    • ) Pareglia l’introducziun de Biflrun nel nNöw Testamaint."

- 336 — gasettas romontschas primariamein buc intendiu iiia fusitin dils dialects en in solett lungatg de scartira, anzi 1110 voliu risguardar tuts dialects scrits toolion allura e pertpiei da temps on temps reproduziu artichels en ils usitai dialects' scrits, formau asclria (jiiasi ina allianza, ina ligia de tuts ils dialects romontsohs suenter la norma della Ligia politioa grischuna.

Las gasettas conservativas han se contenlau cun questa ftlorma d' allianza denter ils dialects romontschs scrits. Las gasettas liberalas han perenconter ord motivs practics voliu unir tuts ils Roraontschs en in solett hragatg de scartira, tont per scaffir ed alimentar ina independenta litteratura romontscha, sco per poder cun lur organ dominar futs lur partisans. Quell' idea d' ina fusitin generala dils dialects romontschs ei gl' einprim naschida denter ils redacturs dil Grischun. L' emprima pli energiea manifestaziun de questa iclea ei stada la fundaziun della Societat romontscha de anno 1863 tras Nuth, Sgier, Bülrier etc.

Igl intent pri.ncipal do quella societat fuva da lezzas tiras:

1. Collectar ed augmentar la litteratura romontscha en

interess dil pievel e clil hingatg romontsch;

2. fixar las losehas fundainontalas dil hragatg romontsch;
3. proveder las scolas romonfsohas cun cudischs, ils quals

seigien screts secund ils medems principis grammaticals etc —

Ins carteva fermamein da lozzas uras, ch' ei seigi posseivel de scaffir cun fusionar ils dialects in solett lungatg de scartira per tuts ils roinontschs dil cantun. En quest niev lungatg de scartira fusionau duevan lu ils oudisohs de scola ed ils atifers products litterars comparer.

Per se discurrer sur do <piels fatgs oi stau redunau 1867 (28 de Mars) ina conferonza a Reichenau, nua ch' ils principis della fusiun ein vegni stabili e clalla radunonza adoptai. Professor Bühler (lu actuar della societat) ha particularmein giu tschentau si ils p/-incipis, ed eunc il medem onn ha el laschau comparer in fegl perioriie, il Novellist, • tenor -las reglas novas. Mo schon alla lin de 1868 ha Biihler stoviti calar cun sia redacziun dil Novellist per munconza rie susteniment, suenter haver sacrificau per <iuella interpresa 1000 f'rs. ord sia cassa. La fusiuii haveva da lezzas uras entuppau da tuttas sorts impediments nunprevedi. —

— 337 — Primo existevan gia dapi ils anno 30, 40 e 50 divers buns cudischs de scola en ils differents dialects principals, sco era gasettas, calenders, cudischs d' historiettas etc U pievel era disaus vid quella lectura e scriptura e se smervegliava daveras empau sur dellas novas fuormas e dils novs plaids dil lungatg de fusiun. — Pli disfavoreivla fuva dentont la casualitat, ch'ils dialects principals fuvan val se consolidai ed en in cert stadi de fluriziun litterara. 1857 haveva Mastral Zacharias Pallioppi scrit sia „Ortografia ed ortoepia" e regulau cun quest opus per stabel ils fatgs grammaticals de qtiest dialect. L'Engiadina sura scriveva dapi lu suenter las reglas de Pallioppi. 1858 haveva P. Basili Carigiet componiu sia „Ortografia speculativa" e procurau cheutras silmeins alla scola claustrala ed ad ina part dils scolasts cattolics in fundament grammatical, che vegneva tenius- per suffizients. Igl onn avont haveva prof. Placi Condrau, nel medem temps inspectur de scola della Cadi, publicau siu „Cudisch instructiv per las scolas cattolicas", che vegneva ussa generalmein duvraus. II medem redigeva dal temps della fusiun la nova „ Gasetta RomontscJia-, ch'era generalmein propagada, ed annualmein in calender romontsch. Ultra de quei continuava perfin il „Grischun" de scriver il vegl romontsch sursilvan; epi existevan eunc divers cudischs de scola, de historias e de devoziun etc — tuts screts nels dialects principals.

L' insinuaziun dil Novellist de 1867 visavi a tuts ils auturs en activitat, de desister da lur maniera de scriver — e de studiar ed adoptar il lungatg fusionau fuva daveras empau ferma e nel liber Grischun ina caussa mai s' udida. — Perquei han era ils auturs e redacturs existents, u simplamein ignorau la fusitin, ni schizun quella combattiu cun tutta vehemenza. La Gasetta Romontscha haveva p. e. caracterisau il lungatg della fusiun per „in lungatg rest niev". P. B. Carigiet haveva giu refusau il Novellist ctin la rernarca: „Refusati pil lungatg vulgar dil Platin." El voleva cun quei titular il lungatg dil Novellist sco ina spezia de romontsch de Domat. Era Pallioppi fuva malcontents cul lungatg dil Novellist e combatteva quel tier mintga caschun. — Dil reminent vegneva il Novellist generalmein legius, e bia persunas de mintga condiziun ed en tuttas las valladas havevan lur plascher e divertiment giud las simplas novellas ed historias, 22 I — 338 — che quest fegl conteneva. Mender steva ei dentont cugl abonnement e perfin cul pagament de qtiel. Leger volevan biars avunda il Novellist, mo memia paucs abonnar e pagar quel; e quei ei veramein stau la principala raschun, ch'il Novellist ha stoviu calar de coraparer — e buc il lungatg de fusiun. —

Quella consideraziun ha lu era stimulau il Cussegl d'Educaziun, de far ina emprova cun cüdischs de scola romontschs nel lungatg de fusiun. L' ediziun de cudischs romontschs en divers dialects custava bia daners, ed il Cussegl d'Educaziun havess bugient duvrau il lungatg de fusiun, per spargnar las spesas de quellas varts — pia ha Bühler vertiu 1878 igl E/nprim Eberliard en il lungatg de fusiun. Mo quest cudisch ei generalmein vegnius duvraus solettamein nellas valladas da questa vart dils culms, ed ha buca giu igl esit giavischau. II Secund EberJiarct*) de 1882 ei perquei puspei scrits nel dialect sursilvan. —

Las mendas internas dil lungatg fusionau ein pèr ussa tras il diever en scola vegnidas pli bein encorschidas. La errur principala e fundamentala consisteva gia el caracter d' ina fusiun dils dialects. — Ins haveva cartiu, de saver componer (fusionar) in lungatg, fabricar in tal cun elements ord tuts ils dialects sin moda mecanica, sco ins fa si in edifici ord lenna e crappa, e buca risguardau, ch' il lungatg ei in organis/nus, che sto vegnir nutrius e sviluppaus sco tuts organismus. Ins haveva cartiu de gudognar il pievel cun far dappertut concessiuns als dialects, mo giest quei pievel, eunc empau instigaus dals vegls auturs malcontents, ha il davos refusau l' idea dil compromiss linguistic. Sco las caussas stavan 1867, e particularmein suenter las experienzas fatgas duront gl' emprim onn culs scribents en activitat, havess Bühler doviu se alliar cun l' Engiadina bassa, che fuva da lezzas uras eunc senza tiranns linguistics — ed il dialect della quala se comportava il meglier cul lungatg dil Novellist — e sin fundament de quest dialect, che stat dil reminent a miez denter ils auters, nutrir e sviluppar quel, cun organicamein retscheiver plaids, expressiuns e fuormas ord ils auters dialects, Sin quella maniera fuss il pievel romontsch cul temps forsa arrivaus tier in uniform lungatg de scartira. Mo quest pass decisiv ha Bühler buca podiu se perschuader

  • ) Ediziun da Muoth.

— 339 — de far. El haveva scaffiu e proclamau il sistem de compromiss e quitava, de quasi tradir ses principis morals, buca mo grammaticals cun desister da quel. L' idea dil compromiss linguistic fuva dil reminent buca schi ortga, sco ei vegn presentamein dau de crer. Era ils Rumens, Grecs, Slovens, Ungares etc ein dtiront quest tschentaner arrivai aschi lunsch, de scaffir in uniform lungatg de scartira sin la via dil compromiss; mo quei êi stau pievels pli numerus cun pli daried buns patriots, cun tendenzas vehementamein opponentas visavi als lungatgs dominonts fin allura tier els (il tudesc, il terc etc) e senza litteraturas actualas e denter els predominontas. Nies pitschen pievel perenconter possedeva gia, sco sura descrit, ina tala litteratura dils dialects principals, e haveva perquei la fusitra u il lungatg de compromiss de combatter cun quella. Ultra regeva denter noss Romontschs buca la vehementa opposiziun visavi al lungatg dominont tudesc, che haveva fin allura prevaliu al romontsch.

Ei muncava il ver interess per lur lungatg denter ils Romontschs sezzi; ei muncava il patriotismus nazional. Tuts Romontschs fuvan disposts, de se scJiar germanisar ord motivs practics. Perquei susteneva negin cun fervur las tendenzas de Bühler. Tut fuva-tievi ed indolent visavi a sia idea. Havess el peron giu las resurzas finanzialas* de continuar dapi 1867 ctin siu Novellist, epi cun ils cudischs de scola tenor igl emprim sistem (1878), schi fussen nus probablamein nuottatontmeins s' avicinai a sia fin e mira.

Ma la munconza de susteniment e las differentas attaccas e criticas han alltira èra stridau el pèY memia e caschunau differentas grondas errurs da sia vart. Primo eis el sezzi, speront de gudognar baul quella, baul tschella vallada per sia idea, mai staus consequents en siu sistem de fusiun ed ha midau quel successivamein. Ina paregliaziun de sias diversas ovras constatescha quei suffizientamein. - Secundo ha el, enstagl de se profundar en nossa litteratura e recuvrar il vegl lungatg ord cudischs e la bocca dil pievel, entschiet a reformar il romontsch cun vegls plaids latins, cun plaids e fuormas digl Italian e Franzos. Schia ha el p. c buca adoptau la fuorma dil narrativ romontsch della bibla, anzi componiu ina nova. Gie nel davos temps mava el en quei grau aschi lunsch, de remplazzar ils megliers plaids romontschs tras plaids empristai u fabricai dal 22* — 340 — latin, p. c. de supprimer cotscJie/i e duvrar persuenter rubi (lat. ruber). Questa exageraziun ha particularmein alienau ses pli premurai adherents.

Tertio fuva Bühlpr dapi 1867 mussader dil romontsch alla scola cantonala. El havess cheu giu la caschun, de gudognar silmeins ils scolasts per sia idea; mo el ha quei buea capiu. Particularmein perquei, ch' el ha mai veramein mussau ad els la metoda, co scriver e plidar siti lungatg de fusiun, anzi adina mo se restrenschiu sin la critica negativa, particularmein dils dialects renans e lur pröducts, ed aschia pli tost stenschentau che destedau la premura pil römontsch da lezzas valladas, senza dentont porscher in resarciment positiv. El ha duront tuts quels onns de sia instrucziun mai schau legier ils scolars romontschs ensatgei auter — che ses products.

Quella gronda menda ei lu èra stada la principala raschun, che tut ei finalmein stau unfisau de sias nienria exclusivas tendonzas a rapport della fusiun. Ils disgusts, ch' el ha en quei grau giu ils davos onns pervia de sia instrucziun romontscha nel seminari scolastic de Cuora, derivan per la gronda part da questa sia exclusiva stinonza. La munconza de success havevan stridau ed offendiu siu cor patriotic do tala maniera, ch' el era veramein se fanatisaus en siu sistem. Lavtirs e studis de bunamein curonta onns, unfrendas de temps e daners, senza entgin resarciment, senza renconoschientscha generala, continuau combatt cun in indeferentismus freid sco glatsch havevan naturalmein exasperau nies Bühler. Mo ses adversaris havessen en lur combatt cun Bühler schon astgau mussar pli bra pietat ed urbanitat. Dontont basta cun la fusitui! Nemo dabit, quod non habet. Volent ussa discurrer dils products litterars de Biihler ed appreziar quels, stovein ntis distinguer duas periodas. Duront P emprima perioda 1857—1867 scriva el romontsch sursi/van; duront la secunda da 1867—1897 scriva el siu lungatg de fusiun. Ultra dellas canzuns de scola etc e della surallegada „Curfa instrucziun por imprender il lungatg tudestg (1861)" appartegnan all' emprima perioda:

1. diversas parts della translaziun dil Codex civil por il

Cantun GriscJmn (1863);

2. ina „ Grammatica ele/nentara dil lungaig rJiàto-romonscJi

— 341 — per diever dils scolars en classas superiuras dellas scolas ruralas romonschas. 1. part. Cuera, L. Hitz, 1864."

3. Guglielm Tcll, dramà en 5 acts da Fr. Schillcr, vertius

e publicaus en lungatg rhâto-romonsch. Cucra, J. A. Pradella, 1865.

La versiun de Guglielm Tell ei in ovra pe/fetga, generalmein renconoschida dagl entir pievel romontsch, savens representada e.un grond success e legida cun entusiasmus en las scolas mi-ntgamai dals scolars empati pli avanzai nel lungatg. Per sia versiun ha el da tuttas varts survegniu complimcnts. Denter auter possedeva el era ina brev della figlia de Fr. Schiller, che engraziava a Bühler, de haver mussau als campiuns tudcscs della libertat svizzera de plidar il venerabel lungatg della libra Rezia. —

La secunda perioda entscheiva cun sia redacziun dil Novellist, in fegl periodic per las Faniilias romonschas etc Cuera 1867. Stampau da J. A. Pradella; Ouera 1868, da Pradella e Meyer.

II Novellist ha la tendonza de divertir e simultanmein instruir od educar la poptdaziun romontscha cun novellas, raqtiintaziuns, anecdotas, poesias e coinposiziuns d' in caracfor pli sorius, che serveschan en seiniglionts fegls periodics cPautras naziuns a questa fin e mira. Mo ultra de quei vtri il Novellist era far jiropaganda per la fusiun, perschuadcr e converter il pievel roinontsch per quella idea ed intruidar el, .co scriver il niev lungatg de scartira. Bühler ha dall' entschatta navent giu diff'eronts collaboraturs, cho han successivamein furniu dift'erentas lavurs, dentont oreifer in pêr oanzuns originalas, la plipart mo translaziuns.

De tals gidonters ein particularmein stai: jirofessor Nuth, jilevon Darras a Flem, advocat Manatschal, Al. Balletta etc. Consequentamein il lungatg de fusiun soriveva denfont èra cheti soletfamein Bülrier.

Per quella idea ha el publicau ol Novellist differents buns artiohels e combattiu cun bunas raschuns e documents historics las attaccas de ses adversaris; ma visavi a relaziuns stabilidas valan las raeglieras raschuns savens pauc. De talas composiziuns dil proj)tignatur della fusiun ein cheu de notar ord l'emprima Annatla (1867):

1. Proposiziuus per l' uniun dils dialects dil linguatg rhâtoromonsch

(pag. 103—112). — 342 — Quei sun las proposiziuns (il project specificau) per la fusitin presentadas alla redunonza de Rehanau (28 de Marz 1867).

2. La conferenza linguistica dils 28 de Mars a Rehanau

(pag. 123—125). Q. e. il rapport sur della confcrenza ed ils oonclus de quella sin fundament dellas surallegadas proposiziuns.

3. Ils dialects dil lungatg romonsch e P turitin dc c]uols

(pag. 170—176 e 189—192). Cheu emprova el de documentar la pusseivladat e convegnentscha della fusitin. El producescha la historia dil „ratun tschiec" en 10 differents dialects romontschs, fa ordlunder constar la parentela de quels e perquei era la pusseivladat dell' uniun.

4. 11 linguatg romonsch della Surselva cattolica en il XVII.

avel secul (pag. 268—272 e 287—288). Visavi all' opposiziun, cattada da vart cattolica en Surselva, mussa el cheu, co sias fuormas vomien ad accord culla „Passiun de Balzer Alig" (Ki72) e „La Glisch sin il Candelier envidada" da P. Zacharias da Salò (1685).

5. II vecjl et il nov linguatg romonsch (pag. 301—304,

317—320). Cheu se volva el encunter las avertas attaccas e criticas della Gasetta Romonscha de Mtister e de P. B. Carigiet e comprovescha milsanavont sin fundament de canzuns veglias ella „Consolaziun dell' olma devoziusa", paregliont la Passiun de Balzer Alig deVrin cun il text correspondent dil „Nouf Tostamaiiit" de Gritti de Zuoz, che sias fuormas seien giustificadas e P uiiiun dils dialects pusseivla.

En quei medem senn batta Biihler èra en la secunda Annada dil Novellist (1868) per l'idea della ftisiun on differents interessants artichels, p. o. „Sur la historia della lingua romonscha", lavur originala da ])rofessor P. Plattner, versiun della redacziun (pag. 10—16). El alleghescha òra deolaronzas sur de nies lungatg da varf d' autoritats es'tras, p. e. dal renoinau romanist Frid. Diez (pag. 46 etc) e survegn cunc in auter combattant per la fusiun en la persuna do plev. J. M. Darnis, il cpial ha publie.au en favur dell' uniiui nel Novellist in erudit artichel ctin il titel „L'uniun dels dialools rhseto-romans", recitont il motto:

Uniun ei forza e progress; separaziun ei Heivlozia

e ruina (pag. 30—31, 108- 111, 141—144).

II resultat de tti'ts quels sforzs havein nus sura descritt. — 343 — La part divertiva dil Novellist conteneva gl' emprim medemamein novellas e historiettas translatadas da Bühler ord atiturs tudescs populars, denter auter èra la reproducziun, solettamein empau corrigida tenor ses principis, dils „Ovs de Pascas" de Christoph Schnrid, che stava gia el vegl cudisch de legier romontsch. Mo gia en Nr. 15 de sia empriraa Annada dil Novcllist ha Bühler riscau, de producir ina novella originala. Igl applaus, ch' il redactur dil Novellist ha cattau cun sia emprima novella, ei allura stada la raschun, ch'el ei daventaus il pli productiv novellist (poet de novellas) de nossa litteratura. Prof. Bühler haveva da giuven buca fatg studis pli proftinds nellas grondas litteraturas; el fuva scolast, stueva ultra dar uras privatas nella musica, per alimentar sia numerusa famiglia. El haveva dil reminent legiti divers gronds auturs tudescs, italians e franzos; mo quels auturs, che scrivevan per la classa instruida, se schavan buca imitar, sch' el leva per auter vegnir capius da nies simpel pievel romontsch d'agriculturs. El novissim temps han ins p. e. fatg ina emprova cun ina ovra classica da quella natira, numnadamein cun la Fabiola dil cardinal ingles Wismann. La versiun de quest opus tji stupenta, mo il pievel pretenda, ch'el capeschi quei buc; quei seigi memia ault, memia perdert e studiau.

Nels anno 40—60 e pauc suenter fuvan denter nies pievel las historias moralas dil canonic Christoph Schmid fetg propagadas en translaziuns romontschas, p. e. igl „Utschi canari, il bien Fridolin ed il nausch Dietrich, Heinrich d' Eiclienfels, la Vita da S. Genoveva" etc e vegnevan legidas cun predilecziun nellas famiglias las seras d' unviern. —

Bühler ha, se fundont sin quella experienza, en general adoptau la metoda de Christoph Schmid e d' auters semiglionts auturs de raquintaziuns moralisontas tier sia concepziun della novella. Quei vegneva legiu ed entelgiu, plascheva generalmein, instruiva ed educava nel mederri temps e fuva giest quei, che nies pievel duvrava. — Presentamein scarplescha la critica buca mal semigliontas lristorias; mo il pievel simpel e natural legia quellas caussas eunc adina bugient e lai pèr dar la bocca P estetica moderna, ch' ei per auter variabla adina — sco l' aura. Biihler ha dil rest en sias historias buca adina mo moralisati, anzi dapertut semnau en caracteristicas de persunas e re— 344 — laziuns veglias e novas de natira verainein originala e grischuna, de maniera ch' ins astga declarar, che bia de sias caussas hagien ina valur per la historia de nossa cultura. —

Ils caracters se dividan bein — sco tier Schmid — en duas classas. D' ina vart stattan ils giests, stat la bunna glietit, ch' ein per ordinari paupers, mo cultivai, ptilits en tuts graus, prtis c modests e daventan, per remuneraziun de lur bunnas ovras, ventireivels gia cheu sin tiara, fan rauba, bunas maridaglias etc. Dall' autra vart stattan ils malgiests, ils pucconts, ch' ein per ordinari rihs, mo era crius, maldulai, possedi dalla ranveria, dalla luschezia e prepotenza etc, — ma che survegnan lu era alla linala per pagaglia lur castitg per ltir malfatgs. —

Quei ei naturalmein buca descrit il nnind, sco el ei, 1110 tgei vul ins far. Talas historias consoleschan e confortan la simpla glieut, e perquei setegn quella vidlunder. L' economia de sia raquintaziun inussa ina viva fantasia e gronda combinaziun. El l]a se patronau de nossas veglias relaziuns cun igl jester, per dar vita e svegliar igl interess. Ina ligura stabla ei il patiper maf, che va en survetsch militar jester e daventa offizier, ni schiglioc egl jester — e fa leu sia fortuna, tuorna a casa, marida sia cara e stat — u lu a casa, ni retuorna tier sias fats'ehentas, gida ses parents sin tuts graus e fundescha en siu vitg bunas relaziuns. Tscheu e leu vegn lu era seninau denter en excurs historics, p. e. vegn descrit: l'ujarra de 1799, igl 01111 della foin (1816/17), ils survetschs jasters etc — Era la satira ed il humor mauncan buc Ina veramein originala hisforia ei il „Vagabund senza patria", ohe deseriva la vitta della parlerementa sin la planira de Lontsch e per il cantun entuorn otin bollas deser'qiziuns della natira. De valur historica ei il Calger cte Sent, che descriva, co ils Griscluins ein vogni tier las grondas anferiuras fatschentas de oalgers, tle patisseria e rie caff'ès en Veniescha. —

Las novellas dil Novollist valan pli, cho quellas dellas Annalas. En questas se repetan lnonria savens ils vegls motivs. Bühler ftiva dentont era daventaus vegls.

Mo el podeva dir cul poet tudestg Kastner:

Und wird dor Diohter alt, dann liat er ausgosungon; Doch manche Kritici, tlio bleiben immer Jungen.

— 345 — Ntis volein dentont cheu analisar sia emprima novella: „11 Molin solitari", buca la megliera, mo olla contegn sco einpriin product tuts ils elements principals de sias ulteriuras raqirintaziuns e caracterisescha perquei sia economia novellistica il meglier.

1. // Moli/i solitari. (Novellist de 1867. Nr. 15.) In mulinatsch de duas inolas, che stat — da persei dal vitg vischin en ina val, sin la gonda d'in dragun alpin, vegn all'entschatta da nossa historia habitaus e guvernaus d' ina paupra mo exemplarica famiglia, consistenta ord la mumma, la molinera Turtè Camont, ina vieua de 40onns, cun ses dus uffonts il Giacum, in mattatsch de 17 onns, la Mierta, ina mattella da 14 onns, ed igl aug Giusep, in mat vigl e quinau della mulinera. La famiglia posseda eunc empau funds, per inverhar ina vacca ctin sacontas ntirsas e cauras. Mo sin la facultat schai in deivet de 300 fl., che la paupra inolinera dcbitcscha al pli rih vischin dil vitg, il scrivo/i Luregn, in criu ranver e tirann dils paupers.

L' historia entscheiva cun la descripziun della carschadetgna e tristezia caschunada en la faniiglia della molinera per motiv della partenza dil matt Giactun a Lyon en survetsch. 3 onns pli tard ei il deivet ctin agid de daners, che il Giacum ha termess da Lyon gia reduzius sin 150 fl.; mo nuoUatontmeins vegn la molinera per quei murtirada dal ranver, il scrivon Luregn; laMierta, sia figlia, sforzada ded ir a dis tier quel il temps de recolta, ed euncallura molestada da Gion, il figl dil scrivon, che voless haver siu solaz cun Ia bella giuvna. A rapport de scrivon Luregn e sia famiglia vegn descrit il tipus d' ina famiglia purila, riha, criua, malenqmdada, prepotenta, maltratga e maleducada, sco el.la fuva ed ei daveras de cattar cn nossas visohnatmcas grischunas. Schnegont la Mierta de survir plirs dis a scrivon Luregn, essent ch' ella stueva raeder siu êr, di quel, instigaus da Gieri siu figl, che la Mierta haveva enviau ord casa, giu il capital alla molinera. Perquei nova contristaziun nel muliu e quei tojipli, che la famiglia ha dapi dus onns neginas novas pli dal figl egl jester. Mierta vul ir l' auter di a marcau giu Glion, per far empristar daners in cert gierati Murezi. — 346 — Nel vitg habitescha dentont eunc ina autra exemplarica pauj'ra fa/niglia, la vieuaMarionna Montalt cun siu figl Clau. Clau ei staus da pign ensi in bien camerad dellaMiertaCamont e de siu frar Giacum ed ha ina gronda affecziun per quella giuvna. El ha udiu della fatalitat della molinera e discurra cun sia mumma, co ins savess gidar la paupra Turtè. El va la sera en casa della mulinera discurra ctm Mierta e se spusescha ciui quella, survegn P autra damatin il consentiment dellas munimas e va cun sia spusa tristamein a marcau. Ma non essent reussiu alla Mierta de survegnir ils daners necessaris, per pagar il deivet sin scrivon Luregn, sche se lai Clau ord spir amur e premura per la spusa s' ingaschar a Glion per il survetsch militar spagniol e stirdat la caparra de 120 fl. alla matta, senza dentont palesar ad ella, danunder ch' el hagi quels: 40 fl. deigi ella dar a sia mumma e cun 80 fl. contentar perinagada il scrivon. L' autra damaun vegn dentont ina brev alla Marionna Montalt, che sclarescha le caussa e metta omisduas famiglias en tristezia. Ina brev inclusa consolescha la Mierta cun l' einproraischun de fideivladat.

II scrivon po denton buca prosequir igl ineasso dil capital; el dat in dils proxims dis giud tetg d' in clavau e resta morts. Siu artavel Gieri emblida per ina gada vi il deivet detg giu,havent dentont da far cun sia maridaglia ctin la Betta nera e cun la politica, per daventar scrivon de cummin. Clau Mo/italt arriva dentont en Spagna, ei gl' emprim en consigna a, Barcelona, ei in schuldau exemplaric, emprova de s' instruir, vegn protegius d' in vegl Signur, al qual el ha rendiu survetschs, che procurescha ad el cudischs ord sia biblioteca, emprenda il lungatg spagnol perfetgamein.

Defertont dat ein ina revolta a Saragossa. II regiment de Clau vegn termess a Saragossa, per supprimer la revolta, fa bravuras generalmein observadas, prenda ina barricada, vegn fermamein blessaus, mo revegn puspei da sias blessuras, vegn avont il regiment decoraus da siu general e numnaus capitani. Capitani Muntalt daventa perquei nuota losehs, mo prenda eune per 4 onns survctsch, resta lideivels a sia spusa malgrad las tentaziuns de damas spagnolas. El ha in survitur grischun, in cert Gudegn.

Suenter in temps vegn siu regiment termess a Cadix, per combatter culs pirats africans, cho molestavan da lezzas uras las rivas spagnolas della mar. — 347 - In di vezzan el e siu survitur a disbarcont in grond bastiment. Els discurran romontsch. Denter ils disbarcai se catta in um, che teidla lur discurs e se dat d'enconoscher per in Grischun romontsch. Quei Grischun ei il Giactim Camont, igl amitg de Clau ed il frar della Mierta. Quel haveva fatg in lung viadi per il nmnd entuorn cun in signur ingles; perquei haveva sia famiglia survegniu rteginas novas dad el. El era staus en l' America ed en las Indias. Descripziun. Udint ussa dellas miserias de sia famiglia a casa, festgina el de vegnir a casa en agid, sto dentont eunc avont far diversas cursas cun siu patrtin.

Defertont haveva ei dau grondas midadas nel vitg sursilvan. Igl empriin fuva la Marionna stada malsauna e vegnida procurada dalla Mierta e dagl aug Giusep. Cheutras eran ils 120 fl. vegni consumai. Silsuenter era la Turtè vegnida malsauna, haveva survegniu mal las giugadiras, ch'il miedi haveva dèclarau, ch' ella stoppi ir nel bogn ad Alvegni, per se restabilir.

La Mierta haveva pia fatg empristar in pur d' in' autra vischnaunca 50 fl. ed era allura ida cun sia inainma ad Alvegni nel bogn. Descripziun dil bogn. Arrivada leu haveva ella priu survetsch leu e surviu aschi bein, che tuts ftivan cun ella fetg cuntents. Returnont a casa, havet Iu il scrivon Gieri puspei detg giu il capital, instimulaus da sia dunna, ch' era nauscha e malvoglida da natira e podeva ctin l' autra glieut dil vitg buca star or, che quella patipra mohnera vommi a bogn.

Las femnas han perquei se resolviu, schi vess sco ei mava alla mumma, de surdar il mulin a lur debitur Gieri. Quel ha vendiu quel per in pitschen capital, e las femnas en se tratgas ad Alvegni, nua che la Mierta manteneva sia muinma cun sia lavur. Igl aug Giusep ei se tratgs en casa tier la Marionna. II miilin ha in atitra famiglia surpriu. „Descripziun d' ina paupra famiglia perversa." Defertont haveva il Giacum Camont finiu sias cursas e ttiorna ina sera en il iriulin, mo catta cheti la secunda famiglia. Tut contristaus va el tier la Marionna e survegn qua novas de sia glieut, parta lu per Alvegni, catta la muinina e sora, turna el vitg, cumpra il mulin, per far in plascher alla mtimma, lai quel restaurar, cumpra etinc auter funds ed ina casa leutier, tuorna lu ad Alvegni, di als ses, eh' els dein turnar a casa, e va puspei nel jester.

La mulinera Turtè arnva igl atun cun sia feglia a casa; gronda surpresa de cattar igl aug nel mulin. Tuts fan ussa cortesia — 348 — cun els, ussa che la paupra famiglia ha raps. Mo els fan pauca fcda della fatilsa glieut.

L' atiter atun compara ina domengia il capitani Clau Muntalt nel vitg; gronds sproposis sur de quei signur jester. El va a casa sia, catta leu era la Turtò e la Mierta. El se dat d' enconoscher, e la historia finescha cun solenraas nozzas denter la prusa e fideivla Mierta ed il capitani Muntall. 11 scrivon Gieri, fegl de scrivon Luregn, vegn murtiraus da sia nauscha dtinna, se surdat al beibervinars e daventa in borracun. Doctrina.

II bien earstgeun ei ventireivels gia sin quesf lnunri; il natisch e prepotent, maldulau e malvogliu ha gia sil nnind siu castitg. Cheu havein nus il tip d' ina novella de Bühler. Suenter quel en tuttas las autras organisadas. Pertut haveins il seqiient contrast:

1. Inapaupra famiglia u in patiper giuven u ina paupra giuvna. La fainiglia ei dentont brava, pulita, activa, prudenta, enipau instruida, ni silmeins preraurada de s'instruir, de sedar ora per fadigiar e gudignar. La oonsoleivla consequenza d' in tal se contonor ei la förtuna sin t]iiest mirad. L' argumentaziun, che scadin simpel leetur stueva far, fuva: Eis fi buns, prus, activs e luvrus e survetscheivels, curteseivels, amieivcls e gideivels visavi a tuts, cun tuts, ctin tia glieut e ctin esters, sche vai bein eun tei, vegnes tivinavont e forsa, schi zun tier fortuna e rauba e sas lu puspei gidar cun quella ils tes, tes parents e tes compatriots, daventas in um carezau, stimati ed honorau da tuts, malgrad pregiudicis, che ti hàvesses per atiter de combatter. Quei fa nuot, rao va vinavont sin la dretga via.

Las qualitats contrarias perenconter, sco ellas vegnan descrettas en las novellas de Bülrier, ineinan conse<iuentamein tier la disfortuna gia sin qtiest mund e tier la perdiziun perpetna. Quei ei la sauna e eonsoleivla doctrina, ohe resultescha tla tuttas las novellas de Btihler. Tgei vul ins da pli? Quel che pretenda da pli, ignorescha u ord ignoranza ni malvoglientscha o nauschadat il caracter dolla raquintaziun populara, vegn cun tendenzas ostetioas malfundadas neuaden denter il pievel e fa a rapport dc romans e novellas jiretensius stravagantas, senza senn e patertgament, Romans e novellas ein e restan adina nio ina pli sviluppada spezia dellas voglias praulas.

— 349 — Quellas novas praulas deien sco las veglias primariamein divertir e sch' ellas virian euneallura instruir eri educar, sche san ellas far nuot meglier, che d' adoptar il sistem moral e human riollas simplas raquintaziuns dils veritabels auturs populars sco p. e. Hebel, Hauff e Schmid etc Negin atitur modern de novellas e romans ha eunc aquistau denter il pievel cummin e simpel la popularitat de qtiels buns auturs vegls, malgrad ttit il fraeass della publicistiea.

L' arroganza de voler dissolver gronds problems filosofics sozials e politios ei ina stravaganza moderna, senza constanta valur.

El Novellist ha Bülrier eunc publicau las sequeritas novellas originalas: Deus protegia ils Ses (1867, Nr. 19 e seq.). Contegn ina interessanta ed allas actualas relaziuns correspondenta descripziun dil survetsch de paupers uffonts grischuns en Suevia (dil schi ntuunau ir a „Schuobaland"), ina pezza d' historia culturiana grischuna. Ils artavels dell'o/ula mistralessa (1868, pag. 1 e seq.), descriva il bien patriot, che reformescha ina vischneunca decadenta.

II calger de Sent (1868, Nr. 49 et seq.) ei sura gia caraeterisaus. II vagabund senza pairia (1868, pag. 129 et seq.) ei medemamein sura gia allegaus. Ina impressiun veramein imposanta fa cheu p. e. la vertit morala dil maester Vedrin, il parler. El vegn cun sia razza a Glion, vegn cheu inculpaus innocentamein d' enguladetsch, mo sa mussar si, ch' el seigi igl onn de quei tal engularietsch buca staus a Glion e plaida lu tier ses fegls, sco suonda:

„Tadlei, mes figls! In parler eis in parler; mo in parler sa esser in galant hum aschi bein sco scadin auter, e quei dovei el era esser. Lavur confidada sto ins restituir, l' ingolar eis in delict, il qual catta cert ina gada siu castitg. Co fuss jeu stau nella buglia, sche jeu fuss stau il defraudatur de quest miserabel jiarlet!*) Na, restei p<_ir vossa vita parlers, mes figls, mo restei parlers galants."

II fi'gl del sterler (1868, pag. 369 et seq.). Caracteristica dils ugaus vegls cun lur notablas defraudaziuns.

  • ) El fuva staus accusaus, de haver involau e buca returnau in parlett.

— 350 — Da questas novellas ha Bühlor puspei reproduziu diversas nellas Annalas, ma cun correcturas — tont a rapport dil contegn sco della fuorma, che valan pauc, essent in product do sia malaj veglia visavi all' opposiziun, che sia idea della fusiun haveva cattau. Ina publicaziun completa de sias novellas, che fuss de giavischar, duess perquei reproducir en quei grau la redacziun dil Novellist e mai la novissima dellas Annalas. Bühler ei constantamein restaus fideivels all' idea della fusiun, malgrad che siu Novellist haveva stoviu calar de comparer e malgrad ils disgusts, ch' el haveva stoviu surfrir pervia della regeneraziun della Sozietat rato-romontscha. D'in temps, che tut romontsch pareva stenschentau, ein comparidas' las „Riraas da J. A. Bühler da Domat. Coira 1875. Stamparia da Sprecher e Plattner." Las „Rimas" ein in fascichel de poesias romontschas de 64 paginas. Bühler di sez sur de quella sia publicaziun.

,,'Las rimas sequentas sun de considerar per üna continuaziun de noss studis pcr l' idea d' üna uniun dels divers dialects rha^toromans, gia comenzai cun il Novellist, e mussan il resultat final, al qual nus essan arrivai, consultand scrupulusamein tenor meglier saver e poder ils singuls dialects romanschs, et observand principis generals, ils qtials facilmein pon esser approbai et acceptai da scodün patriot romansch, qual vezza sur or la tur de siu vitg natal."

Nus volein cheu buca pli dispitar e rapport dell'idea della fusiun. Btihler presenta en sias Rimas puspei in niev progress en ses studis; ma la fusiun se comporta mai cun continuadas midadas. Las midadas ston haver sacu ina fin. Las Rimas contegnan ina collecziun de veramein bellas poesias, che raintga Romontsch vegn a logier ctin divertiment, sch' el se scarpetscha buca memia vid la fuorma, la quala ei dentont tenor las reglas de Bühler daveras exemplarica. Alla testa della publicaziun compara Riitus, fagient sias observaziuns sur della situaziun dil pievel latin nel Grischun ed il progress dils barbars germans. Alltira suondan diversas poesias: II Sonteri; Cant militar, imitont nies Fontana: — 351 —

,,Fre.~c inavant al grand combatt
Vus valorus Grischuns!
Volein ?ius libers aunc restar,
Stovein 'l' exempel dels babuns
Nus semper imitar."
Allura cattein nus cheu balladas e canzuns, denter auter
in Benedict Fontana e sonetts, p. e. sur digl Avat Peder de Pontaningen:
„D' intant il poevel, stuf della flagella,
Cun tiu agüt el frunt faget a quella,
Giurand a Trun el l' unitad fraterna."
P. Theodosius Florentini:
„Allontanein da tala razza vana
Noss cegls et admirein in rassa glisa
II capucin ctra inegliera devisa!
Quel raava, per carezia christiana,
Inturn rogand l' almosna, per poder
Infants, malads e paupers sustener."
Mistral Zaccaria Pallioppi:
II temps futur, il di de regordanza
Arriva, ch' ils Romanschs cert da pcrtot
Te clameran il meglier patriot.
Ina spezia d' epos ei la defensiun della patria (Guerra sursilvana
de 1799) en buns hexameters.
„Eis la patria nossa giaschenta in munts e muntagnas
Pitschna èr e cuverta da nèv e da glatschia immensa;
Sufflan e fugan ils vents, ramurand sur las pizzas e sellas,
Sco las lavinas strasunan sur spelma e sur precipis;
Svolan las evlas graschland sur contradas d' eterna nevada
In compagnia del urs, qual traversa las gandas e selvas,
Persequitand il camutsch e cèrcand l' amieivla nursina,
Cur da stgürezza e nüvels cuvertas sun vals e valladas:
Bella eis ella totüna e ferma e tant grandiusa
E gigantesca da vaglia et üna fortezza stupenda etc.
Sias Rimas han era fatg impressiun sin amitgs e promoturs
externs de nies hragatg Romontsch, p. e. sin prof. Dr. Ulrich a
Turitg, che ha en sia chrestomathia râtoromontscha de 1882/83
reproduziu differentas pezzas dellas Rimas de Bühler.
Duront la perioda de 1870—1886 ha Bühler eunc duas gadas
recuvrau la Societat râto-romanscha; gl' emprim sut la devisa
— 352 —
de cultivar il Cant roinontsch (Uiriiin romontscha), o suenter,
havent la's dispittas politicas pervia della revisiun della Constittiziun
federala (1872—74) spattatschau ses eommembers, jnisjiei
cun la tendenza de cultivar il lungatg romontsch e sche posseivol
fusionar ils dialects.
Questa secunda restauraziun ha dentont produziu nuot
auter ch' in pèr referats.*)
Anno 1886 ei allura puspei se constituida la Societad Rha?toromanscha,
che flurescha eunc da present. A rapport della nova
eonstituziun ed organisaziun de quosta societat, sto cheti dentont
vegnir constatau,**) che quella seigi daventada independentamein
da Bühler," gie en contrast cun sias tendenzas de fusiun. La
nova societad intendeva solettamein ina tiniun de tuts ils Romontschs
grischuns, ina avicinaziun dils riifferents dialects, mo
negina fusiun.

Bülrier ei cun auters staus elegius d' ina numerusa reclunonza de Romontschs nel eonrito provisoric ed ha cheu continuadamein manteniu siu principi della ftisiun, che ils auters na volevan adoptar. Quest comitê ha dentont olaborau statutas e determinau il scop della societad, sco suonda: § 1- Collecziun e conservaziun dils monuments dil lungatg romontsch, cultivaziun de quel e, tont sco pusseivel, uiriun de ses dialects. §2. Fundaziun ed edizitm d' in organ public, il qual ha de survir al stira menzionau scop. Bühler fuva gl' omprem patic contents cun l' organisaziun, cho la majoritat dil conritc. haveva dau a quella. Particularmein havess el giavischau, ohe la sooietat duessi iirosecpiir la fusitin, oh' el hagi instradau, otl adoptar sias statutas viglias. •

  • ) Donter autor 1875 in roforat romontsch da .1. C. Muoth, eh'pi

1880 vognius publicaus en vorsiun tudesca da A. Balletta nol Sontagsblatt clil Bund (Nr. 7—11), sut il titel: Über Ursjn-ung und Verbreilung der Rhato-romanischen Litteratur. Pareglia: Vorzoiolinis Rhatoromanischor Litteratur von Prof. Böhmer, pag. 213 sub 1880.

    • ) Pareglia ils protocolls della nova Societad.

— 353 — Non volent la majoritat dil comite d' organisaziun far quei ha el gl' eraprim voliu totalmein se retrer, mo ha lu finalmein, sin la concessiun, ch' el possi per sesez scriver siu lungatg, se schau perschuader de restar nel comitê. Ina nova redunonza ha lu approbau las novas statutas, e l'emprima redunonza generala ha numnau Bühler sco president de quella. Dacheudenvi ha el publicau ses numerus products litterars nellas Annalas, igl organ della Societad. Nus volein cheu dar ina curta classificaziun e caracteristica de quels. 1. Alla testa della prima Annada dellas Annalas statan sias „Notizias historicas sur V origin della Societad RJicetoromana~, contenent l' historia de quella navent da 1863—1886.*) 2. Con siu referat: „L'uniun dels dialects rJueto-romans~ (prima Annada, pag. 38 et seq.) fa el da novamein in sforz d' instradar la fusiun per las Annalas. II comitê haveva dentont gia dall' entschatta declarau sia renitenza da quellas varts. Perquei portan las Annalas dacheudenvi negins referats de Bühler pli a rapport de quella materia. El se retrenscha de far la popaganda per la fusiun cun sias publicaziuns. Eunc ina suletta gada (X. Annalas, pag. 303 e seq.) ha el alzau sia vusch admonenta en in artichel: „Ils periculus germanismus nella lingua romontscha." Ses avis da quellas varts meritan tutta consideraziun. 3. Novellas. Novas raquintaziuns secund la veglia metoda dil Novellist ein las sequentas: Gianin e Marinella (I. Ann., pag. 205 e seq.); II cavrèr d' Alvagni (II. Ann., pag. 282 e seq.); Combait del cor (IV. Ann., pag. 311 e seq.); L'Indian grischun (V. Ann., pag. 265 e seq.); Probitai poria felicitad (IV. Ann., pag. 201 e seq.); Las treis nuscJis (VIII. Ann., pag. 297 e seq.). L' Annada nona dellas Annalas reproducescha „il Molin solitari" dil Novellist cun diversas midadas linguisticas e materialas, che nus savein buc approbar; PAnnada decima medemamein „Deus protegia ils Ses", e l' undecima (1896) ils Artavels dell' Anda (sic) mistralessa. —

  • ) L' objectivitat historica astgass visavi a quella lavur pretendor,

ch'el havess reproziu las novas statutas e la circulara „A1 pievel romontsch" nel dialeet original digl autur de quellas (Muoth) e buca en siu idiom de fusiun, dond cheutras de crer, ch' el sez fussi staus reorganisatur della nova Societat, in merit, ch' ei particularmein de contribuir a Balletta, prof. Candreia, canonic Tuor, major Caviezel, major Gross, Muoth etc. 23 — 354 — Questas novellas ein tuttas sin fundament della tschentada fatga per las Annalas vegnidas restampadas separadamein e selain retrer dal vendacudischs J. RicJi a Cuera. La scena principala de questas novas historiettas ein u Domat, sia vischneunca de patria, u il territori dell' Albula.

Las autras valladas havevan, sco ei para, stridau Bühler niemia fetg, per milsanavont vegnir riguardadas. Era questas novellas contegnan differentas bellas partidas — veramein nazionalas — e merittan perquei de vegnir legidas, schegie ch'ils motivs e l' economia dellas emprimas historiettas dil Novellist se repettan cheu continuadamein. La dicziun daventa pli e pli affectada ed artifiziala, ina consequenza digl ultim svilupp de sias tendenzas fusionisticas.

4. Dramas. Gia nel Novellist de 1867 haveva Bühler giu publicau la versiun de Dr. PoscJiius (II doctur e siti servitur, pag. 353 e seq.), ch' ei daventada generalmein enconoschenta e vegn aunc adina representada. Las Annalas contegnan en quei grau duas versiuns d' impurtonza: Gian Caldar, drama in 5 aets da Placid Plattner (II. Ann., pag. 69 e seq.);*) .losepJi HeydericJi u fideltat Germana. Üna vera anecdota, per drama in ün act da Th. Körner. Versiun metrica da J. A. Bühler. La versiun de Gian Caldar, nies Tell Grischun, meritass de daventar pli enconoschenta. La giuventetgna de nossas vischnauncas romontschas duess riscar sia representaziun. Quei fuss la vera pezza, per festivar vengonzamein en ina vischnaunca la festa della battaglia sin il brutg de Mals. Deplorablamein ha Bühler mai giu la curascha de scriver in drama grischun original.

5. Proverbis. GoIIecziun da proverbis rJueto-romanscJis. (III. Ann., pag. 3 e seq.) Questa colleczitin contegn varga 3300 proverbis romontschs u frasas proverbialas. La pli part de quels ein veramein proverbis originals grischuns; ina part dentont consista u ord translaziuns de proverbis de differentas autras naziuns, ni era ord proverbis, che siu spirt poetic ha inventau. Grondamein de deplorar stat dentont visavi a questa riha collecziun la munconza dil senn historic tier Bühler. El havess en sia collecziun doviu, primo distinguer exactamein denter ils proverbis vegls grischuns ed ils auters, e havess euncalura doviu

  • ) De retrer, sco sura allegau, da J. Rich a Cuera.

— 355 — reproducir ils proverbis oriunds dal Grischun nels dialects de lur origin e na nel dialect de fusiun. Quei ei la gronda raenda de sia collecziun. Dil reminent contegn quella ina rihezia de buns pertratgs, de vegls plaids e de veramein bunas fuormas romontschas, che han per sesez ina grondissima valur litterara e linguistica.

6. Poesias diversas. Ultra contegnan las Annalas en tuttas lur Annadas ina quantitat de poesias alla moda dellas poesias nellas Rimas e nel Novellist. Veramein originalas ein duas de sias poesias nel dialect de Domat: Dalla chenga alla fossa (I. Annalas, pag. 300) e particiriarmein Da nozzas beltas (X. Ann., pag. 236 e seq.). Finalmein fussen eunc de risguardar ina quantitat de poesias publicadas nella Gasetta Romontscha, nel Calender Romontsch de Muster, de producziuns poeticas fatgas per diversas caschuns, p. e. per caschun dil Scheiver romontsch a Cuera etc Mo nossa biografia ei gia ussa per il volum dellas Annalas memia lunga, e nus stovein finir. — Dont ina egliada retrospectiva sin quei, che nies Bühler ha scrit e lavurau per il lungatg romontsch e sia litteratura, stuein nus absolutamein conceder, ch' el seigi tochen ussa staus il pli premurau, il pli activ promotur e cultivatur de nossa favella ed il siu pli productiv autur. E tut quella stenta e breigia ha el se dau gratuitamein, senza aspect u speronza de qualche avantatg material, senza pagadira, onz cun sacrificis pecuniars, — unfendas grondas en comparaziun cun sias resurzas e cun las unfrendas materialas per caussas de cumminetel usitadas denter nos magnats. Muncont ultra ord las raschuns surallegadas a ses sforzs per la fusiun il success sperau, racoltont èra per sias lavurs pauc auter che protestas ed affrunts, ha el nuottatontmeins perseverau en sia premura e sacrificonta producziurt per nossa litteratura tochen ils davos dis de sia vita. Era per las Annalas de 1897 haveva el planisau ina Novella, e daveras puspei ina nova, buca mo ina reproducziun ord il Novellist. Quei fuss spirt e senn ideal e nazional de buna pasta. Certs sabiuts numnan in semigliont operar ortg, confus e tup; mo persunas, che han il tgau sisum ed in cor de carn e seun nel pèz respecteschan e vcnereschan tals personals en perpetten, èra sch' els ein buc adina stai d' accord cun lur ideas. Professor Bühler ei dil reminent staus a rapport sozial in um d' ina conduita exemplarica, in um religius e fideivel a sia 23* — 356 — confessiun artada, conscienzius en sia clamada, amieivel, cordial e beinvogliu en la conversaziun cun scolars, amitgs ed enconosehents, in bien mariu e premurus bab de famiglia. Senza facultat han el ctin sia prusa ed activa consorta manteniu ed educau ina numerusa descendenza e procurau ad 8 affbnts ina buna instrucziun per la vita practica. In de ses figls ei presentamein professor alla scola cantonala, in auter ha ina stupenta plazza de directur de musica a Buenas-Aires nell' America, in tierz ei spiritual; dellas figlias ei ina dapi biars onns guvernanta en in riha famiglia en Frontscha, in' autra sora della misericordia ad Ingenbohl (cant. Schwiz). — Bühler fuva de buna, ferma constituziun, èra duront sia vita mai staus veramein malsauns; cheu ha la dolur pervia della mort de sia consorta dau a sia natira igl emprim stausch. Ins veseva e sentiva ord ils diseurs dil bien um, co el schava encrescher per sia dunna, ch' era 'en tuttas adversitats adina stada siu sustegn, che haveva teniti navent dad el ils quitaus e consolau el en las consequenzas des ses disgusts. Sias davosas canzuns respiran perquei dappertut questa carschadetgna. En siu „di dellas olmas" plonscha el:

II mund intèr oz fitg se contristescha
E non po sias larmas retener.
Ma jeu, mettend questas dolurs in rinia,
Totüna hai cattati ün grand confort;
Pertgei miu cor cun alta vusch m'acclama:
„Revèr e nova vita dat la mort!"
Ed en la „fossa della mamma" (1896) di el sur P aiuur
della mamma, che veglia e cuzza èra eunc sur fossa per il inariu
bandunau ed ils affonts orfens:
„Infant, per cert tü mi pos crer,
L' amur de tia cara mamma
De perder mai tü stos temer.
Na, semper arda questa flamma
Et arda er, sche sepellida,
Sut terra a tes ögls svanida."
La Vigelgia de Nadal (1897) eis el lu annetgamein partius
da quest mund, per ir e rever questa cara mamma. —
Nel santeri davos la cathedrala de Cuera stat sia fossa.
En gliez stgir ruvaus —
Leu dorm' il staunchel, leu fa '1 in paus. M.