Inscripziuns in Engiadina: differenze tra le versioni

Da Wikisource.
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
CandalBot (discussione | contributi)
m Bot: rimuovo parametri obsoleti
Riga 2: Riga 2:
<section begin="Nome e cognome dell'autore"/>Gian Battista Tramèr<section end="Nome e cognome dell'autore"/>
<section begin="Nome e cognome dell'autore"/>Gian Battista Tramèr<section end="Nome e cognome dell'autore"/>
<section begin="Anno di pubblicazione"/>1907<section end="Anno di pubblicazione"/>
<section begin="Anno di pubblicazione"/>1907<section end="Anno di pubblicazione"/>
<section begin="Iniziale del titolo"/>I<section end="Iniziale del titolo"/>
<section begin="URL della versione cartacea a fronte"/>Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu<section end="URL della versione cartacea a fronte"/>
<section begin="URL della versione cartacea a fronte"/>Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu<section end="URL della versione cartacea a fronte"/>
<section begin="Titolo"/>Inscripziuns in Engiadina<section end="Titolo"/>
<section begin="Titolo"/>Inscripziuns in Engiadina<section end="Titolo"/>
Riga 12: Riga 11:
| Nome e cognome dell'autore = Gian Battista Tramèr
| Nome e cognome dell'autore = Gian Battista Tramèr
| Titolo = Inscripziuns in Engiadina
| Titolo = Inscripziuns in Engiadina
| Iniziale del titolo = I
| Anno di pubblicazione = 1907
| Anno di pubblicazione = 1907
| Lingua originale del testo = romancio
| Lingua originale del testo = romancio

Versione delle 16:10, 2 apr 2020

romancio

Gian Battista Tramèr 1907 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Inscripziuns in Engiadina Intestazione 6 ottobre 2015 25% Da definire

Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie


[p. 94 modifica]

GIAN TRAMER.


Inscripziuns in Engiadina.

(Fögl d’Engiadina. 1859).

Fand il Fögl d’Engiadina sieus regolers viedis sü e gio e vi e no, schi non ils fo el culs ögls seros, dimperse guardand intuorns scu giuvnet alleger, vo, el, scu ch’ün disch, curagiusamaing aint pe’ l muond. Cur el vain in ün’u l’otra vschinauncha, guarda el na solum sün sieus peis e sün la streda, dimperse eir in ot, e sch’el observa co e la qualche bella blondina u brünetta, chi guarda our da fneistra, salüda el amiaivelmaing, e sch’el vezza qualche versin scrit sü vi all’ün’u l’otra chesa, vi a l’ün u l’oter fabricat, as sola el quel noter sü e metter in sia tas-cha da viagiatur, s’impissand cha que chi ais scrit, ais scrit per ch’ün legia e per as noter sch’ün voul. Qualchüns da quaists versins, ch’el s’ho raccolt nell’Engiadina bassa, val Müstair e Bregaglia, scu eir nell’Engiadin’ota, voul el communicher a sieus lectuors, essendo quels u per originalited u per las cuortas sentenzas ch’els contegnan, al peran dengs d’esser contschieus pü generelmaing e d’esser forsa almain per pü löng guandagios contra la forza del maun del temp, chi plaun plaun leva davent svessa que chi ais scrit vi als mürs, e concio preservos della schmanchaunza. El maina usche il prüm sieus lectuors nell’Engiadina bassa, perche in Engiadina ota peran vers vi allas chesas gia da bgers anns innô d’esser stos our d’üs. Aunz cu banduner S-chanf pero, po el tuottüna annotter ün, ingravo sur la porta della chesa a maun dret giand in gio, aunz cu river al spartavias traunter Bügl suot e la streda maistra. El tuna scu segue:

Vive ut vivas, que ais
Viva, accio cha tü vivast.

[p. 95 modifica]

Passand uossa il Fögl d’Engiadina la sted passeda tres la vschinaunchetta da Brail, füt el per ün motiv, ch’el non as regorda pü indret, — ah schi, que eira per güder plajer aint ün burlin painch frais-ch — introdott nella chamineda della chesa situeda il pü vicin al bügl, e lo observet el scrit sü la seguaintas lingias:

La chamined’as vo nomnand,
Inua la massera vo picland.

In Zernez piglia el sovenz ün rinfrais-ch, u sto eir qualvoutas sur not. In üna contschainta osteria, leget el la damaun, sortind dalla staunza a dormir, güsta sur l’üsch da medema, il seguaint vers intaglio nel lain:

L’üsch della stüva vo aint et our,
In tschel sarà il paus del cour.

Que ais varded, s’impisset el, colaziunet e pajo l’importo, proseguit el sieu viedi. Na löntsch suot Zernez al gnittan duos oters pitschens fabricats in ögl et incontrand el güsta casuelmaing lò ün hom pü vegl, al domandet el in sieu buonder: Che sun quels duos fabricats lò?

„L’ün ais ün mulin“, dschet il vegl, „e l’oter ün magazin da trevs; pü bod eir’eir quaist ün mulin e cha quel ais müdo, non am displescha, eau il poss cuvir da bun cour a sieu possessur odiern, pero üna chosa am displescha, dal temp cha que eira ün mulin, avaiva quaist fabricat eir üna stüvetta e sün il tet ün chamin, vi al quel as legiaiva sün la part superiura alla tettaglia, la seguainta bella paronomasia:

Saimper chamin
E mai non am mov,


e cha quella tres la müdada ais gnida davent, que non am voul ir per testa.“

Tempora mutantur et nos mutamur in illis — Ils temps as müdan, e nus (e tuot) ans müdains in els, s’impisset il giuven Engiadinais, ingrazchet al vegl per sieu amiaivel requint e giet inavaunt sia streda.

In Susch clama il giuven Engiadinas in diversas chesas, e clamess auncha in püssas, sch’el savess d’esser bainvis, e aunz cu banduner quaista vschinauncha, non po el fer oter co der ogni vouta ün’öglieda sün la rima originela, chi sto scritta sur la porta dell’ultima chesa da maun schneister giand in gio, e chi tuna sco segue:

Andrea Plant’ha cumanza
E tuot danöv fat quista cha,
Seis figl Nutin ha eir vlü far
Cha el laaint possa chasar.

[p. 96 modifica]

Andrea Planta, figl da Nutin
Dieu ’ns dett’a tuots ’na buna fin.

Anno 1687.

  In Lavin, inua la posta s’ ferma ün po pü löng, ho il giuven Engiadinais, fand qualche spassagieda per la vschinauncha intuorn, observa las seguaintas rimas:

O crastian, tü da teis far
Non t’ dest zuond dech at gloriar,
Rova a Deis pe ’l spiert divin.
At gloriescha sün la fin.

Anno 1670.

  In ün oter lö sto scrit:

Bain s’impissar dess ün indret.
Que ch’el comainza si’ perfet,
Schi vain el col fat a chattar,
Seis fat vain bain al graziar.
Fallar e mala compagnia,
Sta larg da quell’in vita tia,
T’ cumpagna con glieud d’onur,
Schi ma non vainst a tuorp e znur.

  Richa in vers e rimas ais in proporziun la vschinauncha da Guarda. La observet l’Engiadinais gia sün sieu prüm viedi, vi ad üna dellas prümas chesas ch’ün riva, pittüro gio ün liun e sur la testa da medem la soprascrittüra:

Esser non stoust dech valorus,
Ma sco sun eu, eir generus.

Ün po pü in vi sto ün bouv con la soprascrittüra chi indichescha sias qualiteds e chi tuna:

Eu ütil sun in tuots reguards.

Sün ün’otra fatscheda della medema chesa sto pittüro ün chavagl, sur la testa del quel ün legia:

Tranter limargias nobla sun.

Pü in sü per il mür ais allura la seguainta bella rima da leer:

D’intaunt la rös’ais frais-ch’e bella,
Scodün gugent savura quella;
Ma cur dal temp l’ais impassida,
Pacs la giavüschan, ma l’invlidan.
Usche fan eir con servituors
Avarizus, superbis s’ gnuors.

[p. 97 modifica]

          In ün oter lö della chesa legi’ ün il seguaint:

Dal luf sül feld non at fidar
Ne dal Güdeu sün seis gürar
E nell’dal preir,
Perche touts trais t’ingiannan eir.

Hommens chi ’s regordan dals temps pü antics e chi cognunoschaivan las circonstanzas e las relaziuns da medems, requintettan al giuven Engiadinais, cha tuot quellas figüras e quaistas inscripziuns vi a quella chesa avaivan da pü bod ün particuler senn et üna particulera significaziun, congiuncta con ironia, il che muossa cha quel chi l’ho fabricheda u renoveda, non eira güsta do gio sü ’l nes.

Ün po pü in sü per la vschinauncha observet darcho l’Engiadinais ün’otra rima, chi po bain servir ad ogni ün per regola, e chi spargness forsa bgeras larmas da rüvglenscha e bgers rimprovers, sch’ella gnis conserveda in memoria et observeda. Ella tuna:

In tuot teis far t’impais’il prüm
Que chi po sieuer sün la fin.

Ad ün oters vers latin, chi sto vi d’ün’otra chesa in Guarda, volaiva l’Engiadinas quasi passer spera vi e lascher sainza il noter, siand quaista lingua ad el incontschainta, pero zieva cuort refless dschet el in se stess: Tü voust tuottüna il piglier con te, sch’el non ais oter, schi ais el per sia vegldüna remarcabel e forsa ais co bain qualchün, chi so da ’t dir sieu managiamaint.

El il pigliet traunter sias notizias, e chattet vairamaing güsta nella vschinauncha püs co ün, chi savettan da ’l explicher il senn da medem, e pür uossa ais il giuven Engiadinais containt da ’l avair piglio, perche pü ch’el il legia e pü bain ch’el al plescha. Quel tuna:

Gaudes,
Agnosce Deum blandientem! tribularis,
Agnosce Deum amentantem!
Sive blanditur, sive emendat,
Pater est parans filio hereditatem.

Anno 1648.

Il che, scu cha quels chi l’inclegian haun dit, voul dir in romauntsch:

Hest allgrezia,
Arcognuoscha ch’ais Dieu chi’ t fo las charezzas!
Vainst tribulo, Arcognuoscha ch’ais Dieu chi ’t corrigia!
Saja ch’el at charezza o ch’el at corrigia,
El ais il bap, chi al figl prepara la hierta. 40

[p. 98 modifica]

Pü per onurer il senn religius da sieu autur, co per admirer l’abilited da medem nel compuoner, rimas annottet il giuven Engiadinais eir il seguaint vers vi d’ün otra chesa in Guarda:

Cristus il divin pled,
Salvader del muond e la glüm,
Quai cha’ l zerpaint ha pirantà,
Ha con seis sang retornentà.

In la mited della vschinauncha circa as rechatta ün bügl, cun exellenta e sana ova, e aviand l’Engiadinais fat la munteda da Lavin a Guarda a pe, avaiv’el survgnieu said. El s’approsmet a quel per affrais-cher sia buocha sütta e frattando crodet si’ öglieda dinovo sün ün’otra rima, scritta vi d’üna chesa lo vicina, chi guarda uschigliö amiaivelmaing incunter al passagier. Eir quaista rima merita co üna plazza:

Scha tü vost viver leid aqui,
Schi taidl’ün pa que ch’eu at di:
Temma il Segner, di vardads.
E sün Dieu tschainta tuot teis fats.
T’ containt ’allura con da sort,
Schi ha teis cour saimper confort;
L’experienza contschaint fa,
Cha ’ls fats del muond sun vanità.

Aviand güsta finieu da scriver sü quaist vers, l’azievet la posta, e muntand el darcho sül charr, podet il giuven passagier güsta auncha ler las seguaintas rimas, scrittas sün ün’otra chesa della medema vschinauncha!

Antoni Könz ha fabrichà,
Seis figl Jon Könz ha renovà,
Dieu benedescha chi laint stà.

Our da quaist tuot as persvaderon ils lectuors, cha la vschinauncha da Guarda ais richa poesia.

La vschinauncha d’Ardez visita l’Engiadinais eir regolermaing; pero siand fin ora la streda noscha e crappusa, ais el saimper arrivo staungel, usche ch’el non s’ho chatto dispost da spassager intuorn per tschercher sü da tel sort vers. El sperescha pero, cha gnand la streda nouva, possa que dvanter con pü comodited e daro a sieu temp relaziun.

In Ftaun pera il temp d’avair levo davent las insripziuns, scu in Engiadin’ota.

In Scuol ho l’Engiadinais observo e let solum il seguaint vers vi d’üna chesa fabricheda u almain renoveda pü danöv, il quel manifesta, cha sieu patrun s’inclegiaiva pü bain sün la simetria, cu sün la prosodia.

El tun sco segue:

[p. 99 modifica]

Johann Wieland n’hai quista chasa
A meis abiadis relaschada,
Jon Pitschen Hermann Arquint
A cuost da lur jerta n’hai renova
Nel 70 avel ann da mi’ età.
Giavüsch al Segner sia grazia,
Da ’ls laschar giodair
A quel chi ceda, sco a quel
Chi ha da la possedair.
Benedi saja Dieu o lodà
In tuott’eternita.

1823, 1. Settember.

In Sent dessan as rechatter diversas da quaistas rimas e traunter aint diversas vairamaing originelas; pero arrivand l’Engiadinais allo u la saira bain tard, chi ais già s-chür, u la damaun, inu’ el ho ils ögls auncha plains d’ sön, schi non as ho el quellas fin ora podieu noter; in quintand el pero eir in quaista bella vschinauncha divers amihs, schi sperescha el, cha ün u l’oter da medems al comunicheschan qualchünas, et el as faro ün plaschair landr’oura da las comunicher pü inavaunt. Üna pero l’ais gia hoz comunicheda e perque vain’ la eir gia co noteda. Ell’as rechatta vi d’üna chesa bain renoveda e tuna:

Eu Nott Cla Tschent n’hai fabrichà,
Deschmilli raintschs ha que custà.
Tü chi passast per la via
Guardast sü e dast la tia,
Scha usche ha vlü il patrun
Che t’import ’a tai, cugliun.

Pü in gio per l’Engiadina non ais in quaist riguard ünguotta pü da noter, oter cu forza l’inscripziun vi als sains nouvs della vschinauncha de Celin, chi zieva l’incendi del 1856 sun stos büttos a Zürich e chi sun passos tres l’Engiadina gio als 21 Favrer 1858. Sün il sain grand sto ingravo: Zürich, 1857, sün il pitschen il seguaint:

O Tschlin, t’impaissa sün ils succuors,
Dats da Dieu e nöbels benefactuors,
Consistens in francs 120,000.

Cha la val Müstair saja vicina all’Engiadina e strusch parainta da quella, cha ’ls abitants hegian circa il medem caracter, ils istess costüms e tschauntschan la medeme lingua ladina con pitschnas divergenzas del dialect, que ais contschaint; perque visita l’Engiadinais eir quaista val. In ün bel di della sted qasseda, pigliet el, passand sur il Fuorn, la resuluziun [p. 100 modifica]da noter eir lo ils vers e rimas, chi ’s rechattan auncha vi allas chesas u vi ad oters fabricats. Dopo s’avair a Cierf restoro dalla fadia da sieu viedi, spassagiet el intuorn per effetuer sia resoluziun e chattet sün il mür della baselgia nella fatscheda vers la streda imperiela, la seguainta adatteda rima.

Guardand quaist taimpel quia,
Chi passa per la via,
Rova cha Dieu seis pled,
A nus mantegna net,
E nossa libertà
Fin cha ’l muond dürarà.

Cun pitschnas divergenzas as rechatta quaista rima eir vi d’üna chesa privata.

Siand in Cierf il clucher na taunt ot, abain ot avuonda per porter ils sains, e ’l giuven Engiadinais da bun cho e da ferma chamma, as resolvet el d’ir sül clucher per vair ils sains, sco cha mats da sia eted faun que gugent, e lo chattet el ün sain nouv, bütta avaunt pochs anns, et orno con la seguainta inscripziun:

Pasch gio del ât (ot),
In ât vos cours!

Non aviand il giuven Engiadinais l’ultima vouta podieu river con sias notizias pü inavaunt cu fin a Cierf, e siand sto nels dis passos favuogn, schi avessan sieus abonnents dellas otras vschinaunchas in val Müstair quasi forsa podieu crajer, ch’el saja fundo in quellas palüds traunter Cierf e Fuldera; pero que non ais il cas, sco ch’els observan hoz. L’inviern fuorma eir lo tres quaistas palüds ün’exellenta punt da glatsch e suravi quella üna buna via da schlitta, chi non ais auncha tuot deda aint, e la sted cognoscha il giuven passagier ün po ils piaunchs cha la prevenienta pisserusited dels abitants ho tschanto süls urs della streda, accio ils peduns non as bagnan ils peis, e profitand quels ais el gnieu liber ünguotta mel et in cas da grand prievel da fuonder, cognuoscha el eir la streda, chi maina sün la bella montagnetta da Lü, e giaro da quella vart sü e gio dall’Aqua. Per quaista vouta non ho que fat da bsögn e usche proseguescha el sieu requint. — In Fuldera sun la pü part dellas chesas renovedas al gust odiern, usche ch’el co non ho fin ora chatto üngüns vers da noter. Passand Fuldera al füt dit, ch’el arriva uossa il prüm a Furom, (ün bain con üna chesa solitaria, pero sün la streda), e aviand el udieu a discuorrer a Zernez, cha lo in Furom saja ün indriz güst’usche grandius, scu cha ’ls abitants da S-chanf e Zuoz vöglian chi saja via in Prastinaun, schi volet il giuven Engiadinais salüder il president [p. 101 modifica]della grand’associaziun da Furom, pero que al gnit indicho, cha quel s’hegia uossa retrat a Zernez e saja lo domicilio, zieva avair surdo la direcziun dels affers ad ün Tirolais. — Usche fet il giuven Engiadinais spert a proseguir sieu viedi et arrivet a Valcava. Neir lo non chattet el pero üngüns vers vi allas chesas, solum al dschet ün bun amih, al quel 5 el fet qualche domandas in quaist reguard, cha avaunt anns as chattaiv’ il seguaint bel vers sur la porta del sunteri:

Nus eirans que cha vus essas,
Vus sarat que cha nus essans,
Vus essas, ma non sarat da contin,
Ingün immortal!
Il temp fich cuort, — la vita inguotta.

Ün vers, chi eira a nos inclet bger pü bel ornamaint da quaist lö da repos, co la nouva porta d’ lain, fatta sainza üngün gust. Aunz cu ir pü inavaunt, annotain nus auncha ün vers, scrit sün üna chesa a Cierf nellas „Chesas sura“. Chi tuna:

Eu qua fabrich, ma qua non stun,
Perche cha Dieu ais meis patrun.
Ün’otra staunz’el m’ha pinà,
Chi ais in tschel mia patria.

St. Maria ais incontestabel il lö principal della val Müstair, scu cha sieus abitaunts saun eir que bain avuonda; perque as sola l’Engiadinais sün sieus tours regulers tegner sü lò ün po pü löng, cur el arriva, e traunter l’ün’e l’otra vouta ho el chatto da noter sü in quaista vschinauncha las seguaintas rimas u vers. Via d’üna chesa privata, in vicinanza della punt sur l’usche nomneda „ova della brunsina“leget el l’ inscripziun italiauna:

Pensa di te e poi
Di me dirai

Que füss ün’exellenta regola, s’impisset el, solum cha tuot l’observess. Vi d’ün’otra chesa observet el l’inscripziun tudais-cha:

Ich achte meine Hasser
Gleich wie das Regenwasser.

A stova cha il patrun avaiva bgers inimihs, s’impisset l’Engiadinais u get pü inavaunt.

Via d’üna terza chesa leget el dinovo:

La vaira nöblia vain da virtüd
E na da saida e da valüd.

Üna vouta s’avaiva l’Engiadinais afat miss nel cho da volair ir almain fin süsom l’Umbrail per vair la grandiusa streda sur il Stelvio e [p. 102 modifica] get in quaist intent fin süsom quella giassa da St. Maria, chi condüa vers Umbrail, e nomneda, sch’el non as falla, „Sassibingel“, pero lo observet el chi gniss a plover e stovet turner.

Sia resoluziun füt pero tuottüna bain recompenseda, perche lo, sün üna dellas ultimas chesas a maun dret giand in sü, observet el la seguainta rima, vairamaing originela:

Toni Bott ha bler provà,
Bön e mal, sco ch’ais gratia,
El disch, cha piers’1 e chastördà
Saja compagn da povertà.

In Müstair observ’ün, ch’ün ais arrivo al pü extrem confin della Confederaziun, scu eir della lingua ladina, e vicin al Tyrol. Lo volet l’Engiadinais visiter il convent da muongias, dumandet il permiss, que chi al gnit cuortamaing refüso, ad onte da sia tschera tuot afat innozainta. El as contantet perque da vair la baselgia granda, chi ais lo dasperas, nella quela as rechatta üna statua con l’inscripziun:

Carolus Magnus


chi ho d’esser sto il fondatur del convent e della baselgia. In ultra visitet el il bel sunteri e ’l buonder il mnet svessa gio nel ossari u charnaröl, seguond il dialect della val, inua el observet la seguainta inscripziun tudais-cha, con las tuochantas figüras daspera.

Papst, Kaiser, König, Arm und Reich,
Im Tode sind wir alle gleich.

Il giuven Engiadinais ho usche quinto a sieus lectuors que ch’el ho chatto fin co da ler vi allas chesas et oters fabricats in Engiadina bassa e nella val Müstair; hoz dimena maina el ils lectuors d’ün’otra vart, cioe tres l’Engiadina sü e via in Bregaglia. El avaiva gia pü bod declaro, cha in Engiadin’ota non as chattan pü da tel sort versins u rimas vi allas chesas, pero hoz confessa al da ’s havair fallo, in spraunza ch’ün errur confesso saja gia mez perduno. Guardand el pü bain intuorn, ho el vairamaing eir in Engiadin’ota chatto qualche inscripziuns vi allas chesas e que las pü bgeras in Samedan. Aunz cu las annoter, voul el pero observer, ch’el sto tschantscher hoz con sieus lectuors na ladin, dimperse latin, essendo las inscripziuns in Samedan, dallas quelas el fo menziun, quasi tuottas in quaista lingua. Que non fo pero ünguotta, eir scha sieus lectuors imprendan ün po latin, quaista lingua veglia, della quela el ho let in ün cudesch, cha solum duos lingias latin orneschan l’inter hom, e per quels chi pür non as vöglian resolver da piglier ulteriura cognoschenscha [p. 103 modifica]da quaista lingua, mettaro el la traducziun romauntscha daspera. Usche in Samedan ho el, spassegiand üna vouta intuorn per quaista bella vschinauncha, chatto las seguaintas. Vi ad üna chesa poch suot la baselgia, sün la via vers Pontresina, as legia il seguaint:

Pax huic domui. — Pesch a quaista chesa.
In ultra:
In omnibus operibus tuis memento finis tui et in aeternum non peccabis, — que ais:
In tuottas tias ovras algorda ’t da tia fin et in eterno non vainst
a pcher.
Pü inavaunt:
Vivere mihi est Christus et mori lucrum. — que ais:
Cristo ais mia vita e morir m’ais guadagn.
Deus dedit et dabit porro.
Dieu ho do e daro pü ’n avaunt.
Me mea delectant, te tua, unum quemque sua, — que ais:
A me daletta il mieu, a te il tieu e ad ogniün il sieu.
In ün’otra chesa ün po pü in gio, s’observa il seguaint dit:

Initium sapientiae
Reverentia Jehovae.

Il principi della sapienza ais la temma del Segner.

Giand our per il vih vers Celerina chattains sün la fatscheda d’üna bain granda e veglia chesa, scha’ ns fermains sün la plazzetta e guardains in sü, la seguainta inscripziun:

Benedicam tibi et semini tuo et multiplicabo illud siccud stellas: v. d.

Eau vögl benedir te e tia descendenza e la multiplicher scu la stailas.

In Celerina ho fin ora l’Engiadinais observo solum l’inscripziun piglieda dal vegl poët latin Horaz:

Felix qui procul negotiis.

Felici quel ch’ais lontaun da fatschendas.

Scu el ho udieu, as rechatta nel fabricat della fontauna salubra da St. Murezzan medemamaing üna veglia inscripziun latina, e l’Engiadinais fo quint la prossima sted da ’s render allo per qualche dis, a vair l’exellent indriz da bagns, a converser ün po con il grand muond, chi scu ch’el spera darcho lo as redunero et a laver gio tuottas rabgias e displaschairs 35 cha sieus nonabonnents l’haun fat fin acco, et in quell’occasiun annotaro el quell’inscripziun per la comunicher tiers bun’occasiun.

In la Bregaglia ho l’Engiadinais, abain cha la lingua italiauna ais lo da chesa, divers amihs, e per sieu plaschair s’augmainta il numer da quels da mez ann in mez ann; perque fo el sieus tours regulers eir in [p. 104 modifica]quaista valleda e s’ho eir lo annoto diversas inscripziuns, ch’el observet vi allas chesas. Ellas sun natürelmaing in italiaun, pero scha ’l benevol lectur non s’ho lascho stramanter tres il latin, chi ais passo avaunt, non as laschero el auncha main tres il italiaun chi segue. In la Bregaglia superiura non ha fin ora il giuven passagier savieu observer ingünas inscripziuns, abain cha qualchünas forsa suos-chessan bain esser, particolermaing nel capoluogo Vicosoprano. A Promontogno pero observet el, poch zieva esser passo quella bella galleria, chi fo üna per il passagier usche surprendenta mutaziun del clima e prodotts della valleda, vi ad üna granda chesa l’inscripziun seguainta:

Nel entrare hai da pensare che non sai se uscirai.
Nel uscide hai da pensare che non sta a te il retornare.

Richa in inscripziuns pera dad esser particolermaing la vschinauncha da Bondo, situeda ün po our d’ streda, ma in üna fich bella e fertila 15 pitschna planüra. Fin ora s’ho l’Engiadinais annoto las seguaintas. Vi ad üna chesa sto scrit:

Quello che regno dal Ponente al Levante
Voglia benedir la casa ed i suoi abitanti.

Sün ün’otra chesa leget l’Engiadinais:
Chi usa frode nelle sue opere non abitara nella mia casa.
Perche sono sazio ormai di quelli che odiano la pace.

Il patrun stu avair agieu bger da combatter con adversaris, s’impisset l’Engiadinais legiand quaist’inscripziun, uossa saro el vairamaing nella chesa della indisturbeda pesch. Tuornand da Bondo a Promontogno tres üna senda pü cuorta, observet el in Bondo auncha la seguainta inscripziun vi ad üna chesa:

Chi sprezza il suo prossimo è privo di senno;
Ma l’uomo prudente se ne tace.

A Castasegna sun las chesas per la pli part renovedas seguond il gust modern, et usche sun las inscripziuns levedas davent. Co füssans dimena arrivos sün ün oter confin da nossa confederaziun.

In sias notizias ho l’Engiadinais fat con sieus lectuors, scu cha ils magisters faivan pü bod con lur scolars per ils instruir nella geografia, in als requintand il prüm dall’Africa, dall’America e pür l’ultim della patria Schvizzera. Eir el ho comunicho a sieus lectuors que ch’el ho chatto et annoto in vschinaunchas pü allontanedas, et als requinta pür hoz las incripziuns ch’el ho chatto e let in Zuoz e S-chanf, e que ais dvanto, causa ch’el fin ora so novas solum da duos. L’üna ais il monogramm (pled u vers inu’ ils custabs sun tessieus ün in l’oter) chi sto scrit sur la porta della chesa veglia da scoula in Zuoz e chi tuna: [p. 105 modifica]

Tu Criste mea salus.
(Tü Christo est mieu salüd.)

1655 di 30 Gün.

L’otra ais l’inscripziun tudais-cha vi al sain grand da S-chanf. L’ultim di del ann scuors füt cioe l’Engiadinais invido dels giuvens da S-chanf d’ir con els a suner our l’ann vegl, perche eir in S-chanf ais que üsaunza, scu in püssas vschinaunchas dell’Engiadina ota e bassa, fors’eir in Val Müstair, cha nel ultim di d’ann ascendan ils giuvens il clucher all’ura del mezdi et annunzian tres il majestus sun dellas campanas circ’ün’ura alla lungia cha ün ann da nossa vita terrestra vo vers sia fin, que chi non ans pera zuond bricha trid.

L’Engiadinais accettet usche con plaschar l’invito e ’s rendet sü ’l clucher, güdet eir el a suner con tuot gust e zieva avair suno et ils sains fermos, leget el vi al sain grand la seguaint’inscripziun:

Zur Eintracht, zu herzinnigem Vereine
Ruf’ich die liebende Gemeine,
Ewigen, ernsten Dingen nur
Sei mein metallener Mund geweiht.

(Gegossen für die Gemeinde Scanfs von Franz Theuss in Felsberg 1839.)

Vzand ün bun amih cha l’Engiadinais annotaiva quaist’inscripziun, al compartit quel auncha lotiers la seguainta notizia.

La saira dels 28 Avuost 1837 füt üna terribla saira. A plovaiva deruottamaing, e las chalavernas seguitaivan spessamaing l’ün’a l’otra e sclerivan con lur fö fulminant la s-chürezza della not, usche ch’ogni momaint paraiva la vschinauncha in flamma. Ils tuns chi seguivan consquassaivan il terrain e las chesas, usche cha la fin del muond paraiva vicina. Co crudet la saetta sün il clucher, büttet la crusch e la bandera per terra, danaget il bel elmo da medem, il quel siand da mür fin sü som, glüscha sco ün clucher d’ marmor gia sül chaunt da St. Murezzan incunter al passagier, fendet il sain grand, usche cha quel stovet gnir bütto da növ e ’l clucher renovo. Ün hom, chi in quella saira volaiva passer la streda e chi nel momaint, cha la saetta crodet, as rechattaiva na löntsch della baselgia, füt della forza della saetta scu colpieu e bütto per terra, sainza pero soffrir alchüna lesiun, usche ch’el poch zieva podet alver e ’s render in sia chesa e suot sieu tet tutellar.

L’Engiadinais ingrazchet a sieu amih per la comunicheda notizia, scu eir als giuvens in generel per l’invita e proseguit sieu viedi, aviand el güst in quel di da fer sieu tour nell’Engiadina bassa.

Ultra las già comunichedas inscripziuns ho el in ogni vschinauncha observo bgeras auncha sün las plattas sepulcrelas nels sunteris e nellas [p. 106 modifica]baselgias, perche l’üsaunza da conserver tres üna lapide sepulcrela et ün’ inscripziun la memoria dels trapassos, ais fich veglia e fich humauna, perque eir usche generela, ch’ün la chatta traunter tuots pövels e in tuottas contredas. Da quellas non s’ho fin ora l’Engiadinais annoto üngünas, forsa dvainta que pü tard. Almain ais que sia intenziun da raccoglier las pü originelas e las pü bellas. Difficilmaing chattaro el pero üna pü originela cu quella chi ho dad esser steda fatta per il dücha Choiseul, minister da Frauntscha suot Louis XV, chi morit 1785, laschand inavous grands dbits e chi tuna:

Ci - gît Choiseul, d’empruteuse mémoire
Qui toujours emprunta, jamais ne rendit,
Seigneur! S’il est dans votre gloire,
Ce ne peut être qu’ à crédit.
Co posa Choiseul, scu debiteder in memoria,
Chi saimper impraistet e mê non ho pajo.
Segner! Sch’el ais uosso cusü in Tia gloria,
Schi ais que sün credit, cha Tü quella l’hest do.

Üna pü originela cu quella, ch’ün doct originel tudaisch giavüschaiva da’ s lascher metter e chi tuna:

Co posa l’ossa mia,
Eau vless chi füss la tia.


saro auncho pü difficil da chatter.

La pü bella ais bain pero quella, cha il maun dels aungels ho scrit sün la platta, ch’ün chattaiva nel üert da Josef e chi tuna per tuott’uraglia humauna usche allegrusamaing:

Resurexit non est hic.
(El non ais qui, l’ais resüsto.)

Crajains, sperains in quel, al quel quaist’annunzia valaiva et eir per nus l’ura arrivero!

Scu cha que sovenz incuntra, ch’ün vezza que chi ais dalöntsch e passa suravi que chi ais dasperas, usche ais que incuntro eir al giuven Engiadinais in passand tres la bella vschinauncha da Bevers. El ho comunicho versins, chi as chattan scrits vi ad edificis da vschinaunchas bger pü allontanedas, sainz’observer fin al ultim temp ün’inscripziun chi as chatta vi ad üna chesa circa in mez la vschinauncha nomneda, e que tuot sper la streda e chi tuna in seguainta maniera:

A Jehova principium
A Jehova finis esto.
Omnia cum Deo
Et nihil absque eo.
J. W. 1715.

[p. 107 modifica]

Da Jehova vain il principi, da Jehova la fin.
Tuot con el (Dieu) e ünguotta sainza quel.

Cha Pontresina saja üna bella vschinauncha e ch’ella per sieus contuorns romantics dvainta pü e pü interessanta, que ais contschaint; perque ais ella nel cuors della sted eir frequenteda sovenz dad esters, chi da lo davent faun lur excursiuns, visitand cura il Bernina con sia chapütscha alva et orneda da diamants, cura Mr. Languard, con sia vista stupenda, cura oters da quaists grands signuors nella vicinanza. Que ais tuot natürel dimena, cha eir l’Engiadinais non passa a quaista vschinauncha speravi, anzi el quinta lo divers amihs, clamma in diversas chesas, aunz cu passer la montagna e traunter üna e l’otra vota s’ho el annoto las seguaintas inscripziuns, chi’ s chattan a Pontresina. Sur l’intreda d’ün üert sto scrit:

La critica ais facila.


abain cha ’l üert stess non ais zuond bricha a criticher, perche sia patruna, scu in generel las damas da Pontresina, as daun fadia a cultiver lur üerts et a trer bellas fluors. Vi ad ün’otra chesa leget l’Engiadinais l’inscripziun seguainta:

Mieu intrer e mieu uscir saja in non del Segner.

Vi ad üna terza chesa:

Sbütter il muond e sieus costüms,
Sbütter dals crastiauns üngüns,
Et eir sbütter saimper se svess,
Sbütter il sbüttamaint istess
Dals prus ais drett’üsaunza
Chi spettan l’eterna staunza.

Gnand l’Engiadinais üna vouta l’inviern passo sur Bernina et aviand fraid, volvet el aint in üna chesa per as s-choder, e gnand el invido in stüva, chattet el la seguainta inscripziun intaglieda sur l’üsch vi, scu que as chatta sovenz in chesas pü veglias:

Beo l’hom, chi temma Dieu, quel vain ad avair ventüra.

Proseguind el lura sieu viedi, per arriver a sieu lö da demura, avet el aunch’il temp, d’annoter las seguaintas duos lingias, chi staun scrittas vi ad ün’otra chesa a Pontresina e chi daun tschert ün bun cussagl a quel chi giavüscha d’esser fortüno:

Fo tieu dovair da cristiaun,
Schi at giaro que bain a maun.

Cha il bagn da St. Murezzan saja nel cuors della sted passeda sto fich frequento, quo ho il „Fögl d’Engiadina“insembel con oters „fögls“ già pü bod fat contschaint. Eir il giuven Engiadinais non ho mancho da’ l visiter da temp in temp, d’üna vart per vair il grand muond, chi [p. 108 modifica]durante quaista cuorta stagiun as raduna allo, e da l’otra vart per tschercher qualche inscripziuns intuorn quaistas fontaunas salubras e già Sa vegl inno contschaintas. Con tuotta fadia ch’el s’ho do, non ho el chatto üngünas, pero ün rispettabel bun amih al relatet il seguaint:

„Nel recint della fontauna veglia minerela in St. Murezzan as rechattaiva üna platta d’ marmor nair, ida in töchs con la piglier our, e sün quella eiran incis ils seguaints vers latins:

Aspera quas quaeris lympas dant salubres,
Grata sub ingratis rupibus unda fluit:
Nunc alii Cereris jactent et munera Bacchi,
Omnis opes Tellus ducit ubique suas.

Büsinus, Silvaplanens, V. D. M. fec.,

ils quels as laschan tradür in romauntsch circa uschea:

Our d’aspers spelms sandet aqui fluescha,
In uonda grata, sün ingrat terrain.
Ils duns da Ceres e da Baccho pür ch’ün esultescha
Natüra dapertuot evr’il benefic sain.“

Il giuven Engiadinais l’ingrazchet per sa complaschenscha e returnet quella vota pü containt a chesa. — Ün’otra vota eir’il giuvon passagier instrado per ir in Bregaglia e gnit traunter Silvaplauna e Segl surprais d’ün temporel. Bletsch vain ogni ün poch gugent, usche eir il giuven Engiadinais brich, abain cha la plövgia mê non penetra pü inavaunt co fin sün la pel; perque fügit el in ün mulin, chi eira lo sper la streda, perche il nom „mulin“ho in tuot il muond civiliso ün bun cling, na usche bun pero in generel quel del muliner e dellas mulineras. Fand lo in quaist mulin il giuven passagier sias reflessiuns supra l’ora e supra la streda ch’el avaiv’auncha da fer, crudet sieu sguard sün ün’inscripziun chi’ s chattaiv’allo e cha ün muliner ün po malignet po avair lascho fer. Ella tuna:

Alla duonn’et al mulin,
Saimper mauncha qualchosin.

Forsa deriva quaist’inscripziun da temps pü vegls e scha’ ls mulins non s’haun müdos, s’haun forsa müdedas las duonnas, s’impisset l’ Engiadinais, e proseguit sieu viedi, büttand il solagl darcho sieus amabels razs gio sün la terra. Aunz cu passer la muntagna da Malögia volvet il giuven Engiadinais a Segl aint nella chesa da posta per fortificher ün po sieu stomi, perche que ais saimper sia maxima da metter ün bun fö in pigna aunz cu ir sur üna muntagna, e quaista maxima po el our d’experienza arcomander ad oters passagiers, saja ch’els passan nel temp d’ sted u particolermaing d’inviern; la maxima ais buna e proveda. Lo non [p. 109 modifica]chattet el solum ün’amiaivla accoglienza et ün bun magiöl vin, dimperse eir üna plaschaivla giuvn’ustera e la seguainta originela incisiun vi alla parait della stüva, chi eir per si’ antiquited merita d’esser annoteda.

1574. Bartolomeus Federicus.
Festina                       lente
Tempora, tempore, tempora, —

chi significha in romauntsch circa il seguaint:

Chi vo plaun vo saun.
Il temp tres il temp moderescha
U lascha crescher erva suravi.

Ün’otra vota volaiva l’Engiadinais passer la montagna da Güglia per ir nella val Surset u Surses a tschercher abonnents per il „Fögl“, essendo cha eir in quaista val ais la lingua romauntscha da chesa. Que eira d’inviern e quelvoutas ais d’üna vart della montagna bell’ora e quiet, intaunt cha da l’otra ais vent e brüscha. Arrivand alla somited ta Güglia, chatted l’Engiadinais ün ferm e fraid vent, chi ’l boffaiva in fatscha e tempests da naiv düra ch ’l saglivan nels ögls e pizchaivan il nes. El passet tuottüna l’usteria della Veduta crajand d’arriver a Bivio taunt pü spert in üna stüva choda, pero arrivand el gio vers Nalac non podet el pü inavaunt. — A nos lectuors chi non sun contschaints con quaista montagna forsa, stovains remarcher cha Nalac ais üna pitschna filiela da Bivio, constitenta our da 6 — 8 chesettas, ün po suot streda et ün töch suot la somited da Güglia, circa lo, inua las vuolps e las leivras as dian la buna not. Il giuven passagier stordschet usche gio della streda vers Nalac, pero poch gugent e s’impissand cha que saja ün nosch segn per las fatschendas ch’el avaiva da fer sco supra indicho e sgüra ch’el avess interamaing pers il curaschi e füss l’oter di turno, sch’el non füss sto arvschieu in quaist pitschen vih usche amiaivelmaing e non avess l’otra damaun chatto nella chesa, chi ’l det albergo, il seguaint animant versin tudaisch, incis sur l’üsch della stüva:

Des Morgens denk’ an deinen Gott,
Des Mittags iss vergnügt dein Brod,
Des Abends denk’ an deinen Tod,
Des Nachts verschlafe deine Noth.

A sieu retourn dal Surset, inua el in tuot la valleda chattet ün sulet abonnent per il Fögl, clamet il giuven Engiadinais a Celerina in chesa d’ün amih, chi zieva l’avair sport ün bun magöl vin, il fet eir attet sün la seguainta inscripziun vi ad ün talvo in vicinanza della baselgia e chi fin ura non ais auncha steda comunicheda: [p. 110 modifica]

Gloria, vis, et honor,
Fastus sapientia mundi,
Dum florere putas,
Languida facta ruunt.

Jachiam Marulaun Anno 1652.

Chi voul dir in romauntsch:

Gloria, forz’ed onur,
Superbia, sabgenscha del muond,
Cur tü las crajast in flur,
S’indeblischan e croudan zi zuond.

Ün’otra vouta passet l’Engiadinais la montagna d’Alvra, la quela el passa gugent abain la streda ais noscha; perche a sia idea non ais üngüna montagna in nos chantun pü bella e pü plaschaivla da passer, nel temp d’ sted cioe, cu quaista, e sch’el podess cumander, fess el avrir sur quella üna streda usche bella et usche leda scu la streda austrica del Finstermünz. Arrivand el a Bravuogn, chattet el bain lò divers buns amihs e bgeras bellas chesas, pero inscripziuns vi a quellas üngünas particuleras, sch’ün non voless annoter quella ch’ün chatta uschigliö suvenz eir in otras vschinaunchas e chi tuna:

N. N. ha fabrichà,
Dieu benedescha chi l’aint stà.

Que ais contschaint, cha da Bravuogn a Chastè maina uossa üna bella streda nouva, chi condüa il viagiatur il prüm tres il contschaint Crap da Bravuogn e lura tres la vschinauncha da Filisur, la quela non ais neir brich üna dellas minimas in Israel. Passand l’Engiadinais tres quaista vschinauncha in üna bella damaun a bun’ura, s’annotet el las seguaintas inscripziuns ch’el chattet vi allas chesas. — Vi ad üna circa in mez la vschinauncha sto scrit:

Anuente Jehova hae aedes erectae
impensis Pauli Grosi 1731 di 27 May.

Faciat Ter. Opt. Max.

Ut post brevem inhabitationem
Beetur aedibus coelestibus
Hosqes in orbe fui
Mox civis et incola coelis.

Chi significha in romauntsch circa il seguaint:

Con admissiun da Jehova ais fabricheda
Quaista chesa a cuost da Paul Gros.
Fatscha il triunic omnipotaint Dieu,
Cha zieva quaista cuorta dimura

[p. 111 modifica]

El dvainta beo nella chesa celesta sü sura,
In terra ün giast sun solum eau sto,
Del tschel cittadin, abitant bod saro.

Vi ad ün’otra chesa ün po pü in oura as legia:

1654 di 6 Juni.

Auspice Deo hae aedes erectae
Impensis Josy a Leonhardo.
Det Deus, ut superet longae
Vos Nestoris annos.
Aethero tandem hunc locet ille pollo;
Vana domus mundi, coelica regna manent.

In romauntsch circa:

Con assistenza da Dieu ais quaista chesa eretta
A cuost da Jost a Leonhard.
Detta Dieu, ch’ella a vus lönch superescha
Schi lönch eir ils anns da Nestor 2.
Vöglia quel ch’ais possaunt quaist transplanter in il tschel.
Vaun ais la chesa del muond, Il regniam del tschel düra.

Vairamaing originelas sun las seguaintas lingias, ch’ün legia vi ad üna terza chesa, causa la mixtura dellas linguas.

Omnia conando docilis solertia vincit.
Dein Lieb und Leid mit Freud vermisch,
Damit es dich zur Arbeit mache frisch.
Radix amara, fructus dulcis, ita labor.

Leonhard Sigmund 1673.

Las quelas l’Engiadinais tradüet nel seguaind môd:

Tuot provand la docila prudenza vaindscha.
Tias amurs e ta tristezza maschda con ün po d’algrezza
Accio que ’t detta bun vigur, a drizzer oura ta lavur.
Üna risch amara, ün dutsch früt, que ais la lavur.

Vers la fin della vschinauncha, della vart d’Alveneu, s’annotet il giuven passagier auncha la seguainta inscripziun vi ad üna chesa:

Il possessur della preschainta chesa
Ais Johann Jac. Sumbro,
Chi 1747 l’ho di novo renoveda
Saviand cha chesamaints da quaist muond

[p. 112 modifica]

Sun spüra vanited,
Ma la staunza del tschel
Düra in eternited.

Sco l’Engiadinais observet, füssan stedas forsa auncha qualche otras d’annoter, pero in annotand e tradüand las co comunichedas, s’avaiva approsmo l’ura del mezdi, il stomi principiaiva a domander fortificaziun e perque remettet el quellas sün ün’otra vouta e festinet ad arriver al bagn d’Alveneu, saviand da chatter lo buna tevla e buna compagnia.

Cumbain il Fögl d’Engiadina quinta bain divers lectuors nel circul da Bravuogn e traunter aint podess eir relater qualchosa da quaista valleda, giacente alla sorgente del flüm Albula, e pü bod renomneda tres sieus grands passagios e sias minas d’ fier, schi uossa per surpraisa da bgers dvaint’usche da rer menziun ella sco ch’ella non füss nemain nel muond civiliso.

Il giuven Engiadinais ais trat sü seguond il system modern, dimena ün po delicat, seguitescha pü gugent il stredun cu las vias tortas, crappusas e stippas da nos buns vegls. Furnieu cun daners trataint da sieus abonnents, dispers per il chantun intuorn, po el eir giover üna rolla pü granda et eir sch’el ogni eivna fo il giro da Zuoz a Coira sün la chaschetta della posta d’Engiadina, tschanto sper il postillon, schi arrivand a Chastè e dand üna öglieda indifferenta alla dretta, vers Bravuogn, depona el il paquet giazettas e vo inavaunt. Pür da qualche temp inno ho ’l cumanzo a drizzer si’ attenziun eir sün quaista val, forsa stimulo della lectura d’üna descripziun sur l’Albula, et el pigliet la resoluziun ün di da bell’ora da passer quaista montagna e la dechanter in vers. Staungel da sia expectoraziun poetica s’ fermet el lura ün per dis a Bravuogn, per renover las amicizias veglias, e rinforzieu del bun vin, chi ’s chatta lo, s’ decidet el tandem, causa la penuria da novas politicas, zieva la pesch da Villafranca, da spassager per la vschinauncha per implir sieu Fögl e da ramasser materia almain per il Feuilleton. Fidelmaing comunicha el il resultat da sia spassageda. Entrand in Bravuogn, legia el sül mür d’üna chesetta antiqua, la quela, per construir la streda, füt sforzeda da müder la porta, il seguaint versin:

Mia entreda, mi’ uscida,

Vögliast Segner benedir.

Gianott Gilly, 1754.

Ün po pü innò observet el vi al mür d’ün’otra chesa ün’ura da solagl, e d’üna vart da quella staun ils pleds:

„Hier zeitlich“, — dall’otra vart del quadrant sto scrit

„Dort ewig“. [p. 113 modifica]

Sur la porta as rechatta la seguainta inscripziun:

In Gottes Hand steht dieses Haus,
Glück komme herein, Unglück gehe aus.

Arrivo in plazza, chi, sco cognit, ais bain spaziusa, e sper l’osteria granda s’ preschainta üna ferma tentaziun per il giuven Engiadinais. El ais sco Hercules al spartavias; el non so, sch’el dess ir in gio vers la tuor, inua sco sieu bapsegner l’avaiva quinto, u ch’el avaiva pü bod let nella chronica da Champell, staiva il vegl Bravuogn, — u sch’el dess ir in sü, — u sch’el dess il prüm da tuot volver aint nell’osteria. L’ultim impissamaint, sco facil da chapir, reportet la victoria, et incorragieu d’ün bun magöl d’ vin, repigliet el dinovo sia spassageda. S’impissand cha püttost las chesas veglias contegnan vers u qualche bel dit, get el in gio, e che surpraisa! In üna giassa stretta, quela passa per la pli antiqua, s’ vezza sün üna chesa mez in decadenza il millaisem 1554, et üna scrittüra chi simil allas hieroglifas d’Egipto, mettess svessa ün doct nel imbarraz da decziffrer. Ils custabs non sun ne latins, ne grecs ne hebraics, e sumaglian il pü al syriac. Cun dir, „il patrun stovaiv’esser ün scort hom“, get el pü inavaunt. Rientrand darcho nella streda maistra, scuprisch’el da lontaun sün üna chesa, situeda sper il bügl, giossom duos epigramms: ün in tudais-ch, l’oter in romauntsch.

Il tudais-ch tuna:

Behüte dieses Haus, o Hüter Israel,
Wer da geht ein und aus, bewahr’ mit Leib’und Seel’,
O Haus, von Gottes Hand gemacht,
Wann werden wir in dich mit Leib und Seel’ gebracht?

Quel in romauntsch, sur la porta e suot il nom et ann sco segue:

17 J. J. C. 74, tuna:
Chi chi ria da me
Non s’ regorda da se.
Sch’el d’ se s’ regordess,
Me con pos laschess.

Probabel s’ rechattaivan auncha bgers dits in quaist quartier della vschinauncha, ma part avaiva il daint del temp rendieu quels illegibels, e part, cedand al gust del temp, eiran dealbos.

As trattaiva uossa da visiter il nouv Bravuogn, q. v. d. quella part della plazza in sü. Co, scu s’ po supponer, füt poch da richaver. Sper il bügl d’in mez, visavi la chesa cotschna, sto quel dit originel:

Dies Haus steht in Gottes Hand,
Jon Peder Gregori bin ich genannt.

1717.

[p. 114 modifica]

Al principi del usche nomno „chaunt del farrer“sun ils duos seguaints dits. Il prüm, quasi illegibel, tuna usche:

Glück und Heil gib Gott in diesem Haus
Jedem, der da betet, strecke die Hand aus,
Bewahr uns, Gott, vor allem Leid,
Von nun an bis in Ewigkeit!

Sün ün’otra chesa vicina as legia:

Dies Haus, o Gott bewahr’
Vor Unglück und Gefahr,
Dein’ Segen gib uns zugleich
Das ewig’ Leben in dein Reich.

Sü som vih, inua, scu dischan ils da Bravuogn, abiteschan ils signuors, non ais d’aspetter qualchosa alla veglia; dimena siand auncha temp et accompagno da mieu vegl amih della scuola chantunela, cun il quel eau pü bod eira sto eir üna saira a picher (a tramegl), am reportet sü Latsch. Appaina fatta la munteda et arrivo sü som la giassa, chattet eau quaists pleds, ch’eau solum con stainta podet ler:

Dass Gott mich für manche Gefahr behütet hat,
Die Zeit, in der ich in ihm war,
Dass will ich ihm sagen Lob und Dank,
Auch in dieser Welt mein Leben lang.

Be vi alla chesa survart ais il seguaint:

Entrer et uscir
Vögliast tü Dieu benedir
Fo ’ns, o Dieu impisser,
Cha qui non ’vains da ster.
La ches’e ’l possess consalv’in onur
Tres ti’ amur,
In tschel ais il nos pos;
Losü fo ’ns beos.
Tres te spendros.

Sper la baselgia sun divers dits in trais linguas.

Behüt’ dies Haus, Herr Jesus Christ,
Vor Feuersnoth und Teufelslist.

Hodie mihi, cras tibi.
Mors certa, hora incerta.

Hoz a me, damaun a te;
La mort ais tscherta,
L’ura intscherta.

[p. 115 modifica]

Ni domum usque tuam perennis ultra gratia sospitet,

Laborant nequicqam artificis manus in ea.

1662. Jehova mia fortezza.

In romauntsch:

Scha la grazia eterna süsura non conserva la chesa tia
As daun ils mauns del artist in quella üna vauna fadia.

Poch davent del bügl, dell’ova del quel ün doctur faiva ün giudicat, ch’ün podess baiver da schlopper, schi non fess que „nuot“, ais il vers Matth. 4, 22, e sü som la vschinauncha finelmaing chattet auncha il seguaint:

Quel chi avder a qui comod, chaser con lod voless,
Quel guarda da tuot cour, e que tres our,
Ch’el am’il Segner Jesum, allura bain ais chaser qui
E flurir sü, stand ferm fin in eternum.

Containt da mia raccolta, ritornet a Bravuogn e l’otra damaun passet eau la bella montagna dell’Albula et arrivet a Zuoz auncha a temp avuonda per der ils dits alla stampa. —

Chi vo e tuorna, fo bun viedi, disch il proverbi, e usche s’impaisa eir il giuven Engiadinais e tuorna gio vers l’Engiadina bassa, in mnand sieus lectuors con el, et in als comunichand auncha las inscripziuns, ch’el, in passand per la seguonda vouta, ho observo e s’ho annoto; taunt pü cha üna part da medemas per lur originalited, sun pü interessantas cu quellas gia comunichedas.

Passand la vschinaunchetta da Sinuos-chel, eira güst üna dumengia, la baselgia eira avierta, e ’l giuven Engiadinais entret per la guarder, perche el ais dell’opiniun ch’ün mê non stovess passer spera vi ün taimpel sainza il bader, dimperse saimper s’impisser al scopo tiers il quel el ais fabricho, et a quel, il quêl ils cristiauns in lur taimpels aduran, pero chi in se non abitescha in taimpels fats con mauns da crastiauns. — Lo chattet el vi al pulpit la seguainta inscripziun latina:

Fides ex auditu est, auditus per verbum Dei.
La cretta vain dall’udida, e l’udida tres il pled da Dieu.

Passand pü tard lura tres la vschinaunchetta, observet el vi ad üna chesa na güst inscripziuns, pero bainschi pitüras curiusas, il sen dellas quelas el, eir in stüdgiand, mê non ho savieu indret comprender. A sun draguns, sirenas, crocodils et otras figüras snuaivlas vi a quaista chesa, las quêlas, sch’ellas füssan vivas, invece d’esser solum pitüredas, rendessan sgüra spavent na solum als abitants da Sinuos-chel, dimperse eir a quels dils contuorns. E sur quaistas terriblas figüras sto il nom del vegl patrun d’ chesa: [p. 116 modifica]

Rudolf Cappon 1659.

Passand l’Engiadinais pü inavaunt füt el d’ün contschaint invido in chesa a baiver il caffè et entrand, observet el vi alla veglia porta talvo, chi pü bod formaiva, scu pera, la porta d’ chesa, incisas las seguaintas lingias:

In nom del Segner possast entrer
In la turneda pü non pcher.                1675.

Vi ad ün’otra chesa güsta visavi sto scrit:


La grazia, la misericordia e la pêsch da nos Segner Gesu Cristo saja in quaista chesa e con nus tuots. 1725.

In la pitschna vschinaunchetta da Brail chatt’ün, sch’ün inquirischa indret, pü bgera poesia forsa cu que ch’ün craja, in guardand solum l’extern, usche chattet eir l’Engiadinais in üna suletta chesa vicin’al bügl, dalla quela già pü bod ais sto fat menziun, s’ rechattand lo nella chamineda ün’inscripziun originela, auncha las seguaintas inscripziuns:

Vintür’e sort t’ vögl giavüscher
In tieu ir aint, et eir turner
T’ perchüra Dieu qui et utrô
E viva bain fin sül davô.

Sur l’üsch d’ün’otra staunza leget l’Engiadinais dinovo:

In la virtüd benin lectur
Vögl giavüscher con bun amur
Tü vivast bain in pieted
E non schmancher la charited.

Sur l’üsch d’üna terza auncha: La pacienza ais granda virtüd Ma pochs la drovan per agüd, Ma tü lectur vögliast druver Quella virtüd in tuot tieu fer.</poem> Il patrun da quaista chesa sto esser sto ün grand diletand da versins e poesias, s’impisset l’Engiadinais, sortind e volvand el üna vouta inavous sieu sguard gnit el auncha a cognuschentscha del nom da medem, perche sur la porta d’ chesa sto scrit in ün quader pitüro:

1725.

Valentin Zappa ha fabricha
Dieu benedescha chi l’aint sta.

Otras inscripziuns non chattet l’Engiadinais güsta da ler in Brail, pero üna duonna bain atempeda, tiers la quêl’el soula volver aint e cun la quêl’el discuorra gugent, essendo ch’ella, abain indeblida seguond il [p. 117 modifica] corp, ho saimper ün’admirabla giuvenila memoria, al requintet, cha vi ad üna chesa in Brail as legiaiva pü bod l’inscripziun seguainta:

Daner et amicizia
Rump’il cour alla güstizia.

e vi ad ün’otra, chi eira pü bod ün’osteria, as chattaiva scrit:

Pür aint mieus giasts a bun a fin,
Chi ’m do danèr dun eau bun vin,
E chi pü lönch am fo spetter.
Dun del pü nosch e del pü cher.

Sün que bavet il giuven passagier aunch’üna fracla, pajet quella 10 blot, e continuet containt e fortificho sieu viedi. —

Arrivand il giuven Engiadinais a Zernez, passet el quaista vouta na tres la vschinauncha, dimperse tres üna senda chi stordscha, gnand gio d’Engiadin’ota dalun passeda la punt del Spöl a maun dret, perche qualvoutas viagia eir el gugent incognito, scu ch’ais l’üsaunza tiers il grands. Vi alla chesa in principi da quaista senda chattet el ils seguaints pleds:

O crastian t’impais’avant co far il pcha
Co cha tü vainst a gnir città
Avant il güst güdisch.
Urar et in agüd clamar
Dest Dieu, quel vain at agüdar.

Quaista senda il condüet aint in via suot et aviand el lo contschaints, s’intratgnet el tiers quels ün di, per poser our da sias fadias, et in quaist fratemp s’annotet el las seguaintas inscripziuns, chi as chattaivan vi allas chesas in quaista part della vschinauncha.

Vi ad üna chesa staun scrittas las seguaintas, causa la mixtura dellas linguas, vairamaing originelas lingias:

Gott wissen und wenig sagen
Und nit antworten auf alle Fragen.
Chasper Zonder eu sun nomnà
Dieu detta sia pasch in quaista cha.

1655 di 1 Gün.

Vi ad ün’otra chesa güstamaing vicina as legia il bel vers tudais-ch:

An Gottes Segen ist alles gelegen
Und ohne denselben ist alles vergeben.

18 — Joh. Cuonz — 27.

[p. 118 modifica]

Vi ad üna terza tuotaffat daspera staun ils pleds:

Plasch Jon Jachen ha renovà
Dieu benedescha chi l’aint stà.

Anno 1680.

L’oter di volaiva l’Engiadinais as reporter in Val Müstair per fer eir lo auncha üna nouva raccolta, pero fand l’ora in quel di üna trida e seriusa muossa s’impisset el da ’s tgnair sül stredun e d’ir tres l’Engiadina bassa e da profitter della posta, perche ch’ün giaja pü liger e pü comod sün las chammas dad oters cu sün las egnas e pü spert sün quatter cu sün duos, que ho el già in sia giuventüna experimento.

Aunz cu partir pero da Zernez al comunichet üna duonna pü da temp, cha in Cierf as chatta vi ad üna chesa nellas usche nomnedas „cha d’ suras“auncha la seguainta bella inscripziun, chi non ais fin ora steda comunicheda:

Eu qui fabrich, ma qui non stun
Perche cha Dieu ais meis patrun
Ün’otra staunz’el m’ha pinà
Chi ais in tschel ma patria.

Arrivand a Lavin, descendet il giuven passagier darcho dalla charozza postela, perche da lo davent ais, scu contschaint, aunch’uossa la via noscha e ’ls squass, ch’el l’otra vouta avaiva agieu da ster oura, l’eiran auncha in frais-cha memoria.

E as pigliet usche il temp da ’s annoter l’inscripziun vi a quella chesa ota sper la punt, della quèla el gia pü bod ho fat menziun. Ella tuna:

Bleras nöblias sun in il muond
Ma tuottas sun vanited zuond
La nöblia vaira d’ün fidel
Ais il sieu nom scrit aint in tschel.

Auncha ün pêr otras inscripziuns staun vi alla medema chesa, pero causa ch’ellas sun per partim tres renovaziuns dazipedas, e causa sia cuorta vzüda non las podet el disciffrer.

In Guarda non avet l’Engiadinais bger temp da ’s tgnair sü, e perque al füt taunt pü agradieu, cha ün amih al mettet auncha las seguaintas inscripziuns, ch’el avaiva preparo e scrit sün ün bigliet, in sia tas-cha da viagiatur, e las quêlas affirman que, cha nus già l’otra vouta avains remarcho da quaista vschinauncha, cioe cha in Guarda saja bgera poësia; e quaista non la saro piglieda, eir scha in cuort temp üna nouva streda mnaro ils viagiatuors ün töch suot la vschinaunch’oura. [p. 119 modifica]

L’Engiadinais comunichesch’usche que cha quaist amih l’ho comunicho. — Vi d’üna chesa sto scrit:

Pensa anima fidelis,
Quid respondere velis
Christo venturo de coelis.

In romauntsch:

Pensa orma del fidel
Che tü voust responder,
Cur Cristo vain da tschel.


In ün oter lö:

Esto memor mortis,
Dum es in corpore fortis!
Nam mors stat ante fores;
Tibi dico: corrige mores.

In romauntsch circa:

Hegiast a memoria la mort,
Fratando cha nel corp est fort!
La mort at po piglier dals prüms;
Eau’ t di: corrigia tieus costüms.


Vi ad ün’otra chesa:

Hic varias sedes, hic lubrica tecta paramus
In coela sedes fixa perennis erit.

Las chesas ch’ nus qui fabrichain,
Düran cuort temp, vegnan almain,
Quella cha Deis ans ha pinà
In tschel que düra saimper ma.

1705.

In üna chesa, chi ais steda pü bod usteria, sto scrit:

Tü nöbel giast sajast bain vgni,
La pasch con tai gnand aint a qui,
La pasch con tai eir ne ’l tornar,
Avant co ir am dest pajar.

1696.

Ed in ün oter lö della medema chesa as legia:

Dal meglder vin vögl dar a tai
Scha tü daners voust dar a mai

[p. 120 modifica]

Perche sch’eu vögl bun vin cumprar
Schi stov eu cul danar quintar.

Solche Gäste liebe ich,
Die fröhlich diskuriren,
Essen, trinken, zahlen mich,
Und friedlich abmarschieren.

Our da quaistas inscripziuns appera cha ils usters avaunt 200 ans circa, pensaivan güst scu chi pensan quels del di d’hoz et avaivan circa la medema cretta, cioe cha il meglder giast saja quel chi peja blot. — Vi ad ün’otra chesa nella medema vschinauncha sto la seguainta inscripziun, chi per las uraglias sensiblas da nos temps, clingia vairamaing ün po memma massiv:

O crastian mortal,
Daschütel, bestial,
T’impaisa sün la fin
Scha tü non voust gnir al tapin.

Vi ad ün’otra chesa s’ legia la seguainta inscripziun:

Bete stets zu deinem Gott,
Wann du stiessest in der Noth.


Ch’in Deis sa spranza tschainta,
Ed il pucha renunza,
In mangel mai non vain a gnir,
Ne seis infants mai fam patir.


Auncha las seguaintas trais inscripziuns meritan d’esser comunichedas, chi as rechattan in Guarda:

Generus hom, chi sa soffrir
Modestamaing, tuot po potir;
Generus eir, chi sia sort
Porta paciaint fin alla mort.

Vi ad ün otra chesa:

Salva güstia saira e manvagl
Temma Deis, schi sarast seis famagl.


[p. 121 modifica]

     Vi ad üna terza:

Il crastian quel sda da crair,
Cun seis inclet bler da savair;
Ma craj’ a mai ch’el plü savess,
Sch’el cognoschess il prüm se stess.


     In Bravuogn as chattan auncha quaists dits:

     Nela sela da ball sto scrit:

Wir bauen hoch und feste
Und sind doch fremde Gäste,
Und wo wir ewig sollen sein,
Da bauen wir sehr wenig drein.

     In ün’otra chesa, sur l’üsch del murütsch, sun scrits Ps. 104, 15:

Il vin fo leger il cour del crastian
E ’l paun conforta il cour del crastian.

     Sün la porta del talvo sto intaglio Prov. 27, 23:

Hegiast diligiaintamaing chüra da tia muaglia

e pisserescha per ella.

     Sper l’intreda d’üna stüva sura sun fragments da Ps. 42, v. 8 e 13:

Sün Deis sto mieu salüd e mi’ onur,
la peidra da mia fortezza.
Tia Segner ais la bunted, tschert
tü vainst a render a minchün
suainter si’ ouvra,

     Sur l’üsch d’ün murütsch, sco quel dit, forsa uossa dealbo:

Cur il vin vain da cucun
Amihs nan pro s’ fan a mantun,
Ma cur il vin staliva sü,
Schi amihs non s’ vezza pü.


     A Fetan as chattaivan auncha:

Has queque preteriens aedes hic aspice JNRAS
Tempore nec longo siste viator iter.
Istae namque tibi felicia cuncta precuntur,
Ut possis celeres sanus habere pedes,
Prosper ut everiat gressus tuus atque regressus.

[p. 122 modifica]

Guarda in passand viandaun quaista chesa
Pero na lung temp non surtrer tieu viedi.
Quaist’at giavüscha tout bain
Cha possast esser saun, avair sperts e buns peis,
Cha fortünos sajan tieus pass e fortüno tieu retuorn.


Per quascunque abeas inde vel inde vias
Te quoque non pigeat cunctis bona cuncta precari
Qui simul hanc habitant non sine laude domum.

I. A. V. 1739. Johannes Peter Secchy, Margretta Secchy.

     romauntsch:

Da che varts cha tü vest pero dellas vias
Non at lascher gnir greiv da giavüscher tuot bön

A tuots chi co insembel na sainza lod quaista ches’abiteschan.

J. A. V. vöglia Dieu güder.


Benedictum nomen Jehovae
Crede Deo te remque tuam spe falle dolorem.
Eventus pia fata dabunt prece victa secundos.
Nicolaus Secha has aedificavit aedes et dealbare curavit.

Anno Domini 1658, 13. Augusti.

Architectus fuit Johannes Mazoli.

J. A. V.

     romauntsch:

Benedieu saja il nom da Jehova,
A Dieu te stess e tieus fats pür confida,
La dolur tres la spraunza passainta.
Il bun Dieu surrovo tres giavüsch
Vain a fer favoraivla l’uscida.

Nicolaus Secha edifichet quaista chesa e pisseret della dealber.

Anno Domini 1658, 13 Avuost.

Architect füt Joannes Mazoli.

J. A. V.

[p. 123 modifica]

Sün il sain mezzaun da S-chanf sto la seguainta scrittüra:

Ad exaltationem et gloriam aeterni dei

honoremus honorandae vicinitatis Scamffiensis,

cuius administratores

di Giorgios Perinus et Andreas Perinus

Campanam hanc fieri curaverunt.

Ao virginaei partus 1649 mense Augusto.

Sün il sain pitschen staun blers custabs, il sen dels quels il scriptur non ho savieu disciffrer.

A Zuoz s’ rechatta sur la porta d’üna chesa gio Dimvich la seguainta inscripziun:

MAIORVM GLORIA POSTERIS QVASI LVMEN FYT

NEC BONA EOR NEC MALA IN OC VLTO PATITV

Quaista inscripziun probabel restaureda üna vouta d’ün müreder sainza üngün inclet, e huossa incompletta, havero tuno:

MAIORVM GLORIA POSTERIS QVASI LVMEN FYT,

NEC BONA EORVM, NEC MALA IN OCCVLTO PATITUR.

In romaunsch:

La gloria dels antenats dvainta üna glüsch als descendents.

Et non lascha ne lur bön, ne lur mel nel s-chür.

  1. 1) piersa, taunt cu negligenza.
  2. NB. Nestor, raig da Pylus e da Messenia, eira renomno per sia prudenza e per sia vegldüna, e dess avair survivieu trais generaziuns. —