Sur dellas detgas, ils usits e la poesia dils Sursilvans

Da Wikisource.
romancio

Caspar Decurtins Sur dellas detgas, ils usits e la poesia dils Sursilvans Intestazione 3 ottobre 2015 25% Da definire

Caspar Decurtins


Sur dellas detgas, ils usits e la poesia dils Sursilvans

Sur dellas detgas, ils usits e la poesia dils Sursilvans jerta dils nos babuns. Quei scazzi, che tarlischa era de stgira notg ei la semper giuvna e casta poesia populara. Tgi che vul capir il pievel ella profunditat de siu patertgar e sentir, quel emprendi d' enconoscher las detgas e poesias dil pievel. Nus figiein mo attents sin ils bials patertgaments, che quellas contegnan. Mo enqual garnetsch d' aur ord quei scazi havein nus rimnau e parigliau culla mythologia celtica e germanica. En quellas simplas detgas ei zuppada ina reha fontauna de profunds patertgaments, ord la quala ils pli gronds poets de tuts temps e tuts pievels han buiu. Faust era ina persuna ellas detgas, avont che Goethe ha dau ad el la immortalitat. Ils vegls Dieus, dals quals las runas misteriusas requentan, sesaulzan puspei avont nos eigls ellas detgas. Il pussent Wodan, suprem Diu dils Germans, avont il qual ils babuns enclinavan lur schanuglias saveva il niev spirt dil temps buca bandischar ord la memoria dil pievel. Il grond Diu compara buca pli en sia magnifica furma, cun la galena (helm) d' aur, il bi scud e la ferma lontscha, sco a nus descrivan ils sontgs cudischs dils Normanns.

In pauper um vegl, che vegn e roga in' almosna e paga quella rehamein, … essent el Niessegner ei in patertgament, che tuorna en bia detgas sursilvanas. Il madem sur Wodan raquintan tuts pievels Germans. Quei Dieus entaupa nus puspei ellas detgas dils spirts u dils morts. La mythologia … germanica lai ir quei Diu, compognaus de migieivels dieus e bunas dieuas sur prau e prada, benedent ils fretgs. Sco spirts laian las detgas sursilvanas turnar quella armada. „In bubet dierma en in uaul, rischuna ina detga sursilvana, cheu auda el fracass e ramur, ed arvend el ils eigls, vesa el galoppond umens e femnas sin cavals ners speras ora. Sil davos cavagl era siu padrin per miert tut en fiuc.“ Cheu semischeida l' idea dellas peinas dils condemnai cul vegl mythus. Suenter ch' ils dieus eran vegni midai en nauschs sperts stuevan els setrer els stgirs uauls e sin las solitaras alps. In signiun ch' era ristaus in di suenter scargar d' alp persuls anavos havend el ina vacca malsauna, ha udiu la sera a rumplunond … avon le tegia. Tut en ina gada vegnian ina roscha umens e femnas en da d' esch. Gleiti entscheiven ei a chischar. Suenter haver chischau van enzaconts ord tegia e runan en la vacca, mazan quella e brassan la carn. Era a nies signiun datan ei in pitschen toc; el maglia ed ils sperts seigien lura gleiti svani. L' autra damaun anfla il signiun la vacca entira ed entratga avon tegia; mo quei tochet ch' el veva migliau muncava. Cheu havein nus puspei ina veglia reminisencia della compagnia de dieus e dieuas ch' accompignaven il gron Wodan. Ils pievels Germans numnan ussa quella roscha de sperts „la catscha salvadia.“ Ina autra detga Sursilvana fa a nus endamen quella „catscha salvadia.“ In signiun haveva catschau sias vaccas sin ina spunda d' in quolmet. Dentont ch' el durmeva, vegnen ils sperts, en in sufel, ed entscheivan a purtar cun gron fraccas la biestga daven sur ina val vi. Il pistur sededesta udend il horribel tunem, fa la sontga crusch, ed il vehement vent cala. Cheu semuossa eunc ella detga il venerabel mythus della natira. Il ferm sufel che catscha las neblas, ei il fundament de tuttas quellas detgas della catscha salvadia; nus entupein quei madem mythus ornaus ora della poesia greca el enguladetsch dils bos de Hermeias. La retscha dils morts che dei cumparer sogn Silvester notg suenter detgas sursilvanas ei nuot auter ch' ina autra fuorma della catscha salvadia. Sco in bien e buntadeivel diu tuorna Wodan en persuna de sogn Clau. Quel lai la detgia sursilvana comparer en magnific ornat, sin in losch cavagl, e remunerar ils buns affons cun bels regals. Perquei peinan ils affons in festet, en il qual els han tigliau en per mintga paternies, ch' ei han detg in strech, en la scadiala nua che sogn Clau meta ses regals. Quellas simplas tezlas ein buc auter che ina reminisencia dellas misteriusas runas. Wodan havein nus viu ei buca svanius ord la memoria dil pievel; en biaras fuormas tuorna il venerabel „bab de tuts“ puspei. Freya la buntadeivla dieua; della quala ei di

Daur ein ses cavegls, —
Sco las madiras spigias. (Frithios - Sage.)

ed ils eigls della quala eran blaus scol tschiel della primavera anflein nus en biaras detgas sursilvanas. Si en ina solitaria alp compareva in di de stad ina zun carina giuvna culla fumeglia en stala. Ella haveva cavegls sco igl aur, il qual ella purtava en in vaschi. Ils fumegls levan fugir; mo la mata comondava, ch' els duessien tener neu in vaschi, ed ella vegni a derscher en il flussiond aur. Spert tschaffa il signiun in barcagl ed en el entscheiva la giuvna a derscher il custeivel metal, admoneva dentont il giuven de schar sponder nuot. Quel vegn surprius dil giavel della ranveria; e patertgond haveses tiu priu in curtè enstagl in bercagl — lai el curdar in daguot giun plaun ed en quei moment fuva la giuvna svanida. Sco pertgiradera de scazis, giuvna scungierada compara ella a nus bunamein sper mintga ruina. Il bia porta ella ina ne pliras clavs entuorn tschenta. Freya viva aunc adina culs cavegls sco gl' aur ed il buntadeivel sen en la memoria dils Sursilvans. Era las treis soras, che filan la sort dils carstgiauns; quellas ch' ils Celts veneraven sco las „treis fatas“ … anflein nus en il scazi de nossas detgas. A zaconts buobets seigi ina gada cumparida sper ina ruina ina stupenta bella giuvna, cun in risti d' argient; avont ella erien treis blachs. In cuvretgs cun daners d' irom, in auter cun muneida d' aur ed il tierz cun tretschas. Prendei tgei migliac che vus leis, hagi la buna mata detg. Ils buobs prendevien spert las tretschas per saver far balla e havend els quellas seigien ei i daven. Las tretschas ein buc auter ch' ils fils della sort ina enzena dellas nornas. La canzun populara dils Rätoromonschs. „Die Poesie eines Volkes ist der treueste Spiegel seines Geistes, Gemütes, Genius und Charakters.“ (Geschichte des Osmanischen Reiches von Joseph v. Hammer, Schlußrede.) Sche nus prendein la libertad de portar avon en Lur miez questa sera ina lavur sur della Canzun populara dils Rätoromonschs, sche daventa quei principalmein per far attents Els sin il bi scazi de poesia populara ch' il nies lungatg posseda. Duront ch' ils biars auters opus de nossa literatura ein pli u meins exotics semanifesteschan en nossas praulas, detgas, en entgins dramas populars sco la pissiun, la dertgira nauscha e principalmein ella canzun populara il caracter de nies pievel en sia originalitad, … schubers ed intacts.

Cun tont pli gronda forza e fres-chezia … ha il cant popular pudiu regier en nos quolms non havend en poesias artificialas in inmitg pertgei ch' ils biars de nos poets tochen el novissim temps han buviu ord la fontauna … dil cant popular; lur canzuns eran per cantar e buca per la purgameina. Nua che tut conta ed igl individuum cun ses sentiments e patertgiamens privats svanescha en miez dil pievel, leu regia la canzun populara. Perquei sedistingua quella era tras ina atgna forza e profunditad dils patertgiamens e sentiments, tras ina casta carezia e grondiusa simplicitad … sursigliend quei che secapescha de sesez; senza far bia reflexiuns exprima ella ils sentiments, che muentan il cor. Quei remarcabel Laconismus … e quella atgna forza ha il grond poet german Göthe exprimiu els plaids „Der kecke Wurf des Volksliedes“. Senza far atgnas pli detigliadas reflexiuns sur della natira muossa il pievel dapertut il viv sentiment ch' el ha per quella. Nua che la canzun populara tschontscha della natira vesein nus con stretgs ils ligioms ein, che ligian il pievel cun quella. Per el ei la natira bucca ina caussa morta, las verdas plontas, las cotschnas rosas, perfin la crapa morta selegran e giubileschan ne bragian e pliran cun el. Quei viv sentiment per la natira porscha era alla canzun populara las sias sameglias e figuras, che ein il bia excellentas. Tgi fa lu quellas canzuns po bein enqual auditur emprar? Il pievel sez dein nus per risposta. Nunenconuschents ein ils poets, pertgei che lur cauzun ei mo l' expressiun dils sentiments de melli auters e lur num svanescha denter quels. Sco la canzun della merlotscha, che resuna la primavera, anfla spert in echo giu da mellis autras frastgias e la suava melodia emplenescha igl entir uaul aschia la canzun populara. Excellent rispunda il poet tudestg Friedrich Sallet en siu poem „das Volkslied“ sin questa damonda:

„Und wie sich Vögelein bringen
Ein Lied von Wald zu Wald,
So hört man singen und klingen
Von Land zu Lande bald.“

Mes auditurs han forza udiu durond il deletgeivel meins Matg ina gada duront la sera a resunar giu dils quolms il melancolic e cast tun della tiba. Schi gleiti sco ils mieivels tuns, resunan giu din quolm, pon ils pisturs sin ils auters bucca star en tegia; ei prendan lur tibas e gleiti resuna la suava melodia dapertut. La madema misteriusa forza ha la canzun populara. En la canzun populara vesein nus al pievel el cor, udin a bater quel, udin il rir e bargir dil pievel. Cheu resuna il giubel, cheu selai sentir il plirar, cheu schulau las gomias, cheu audan ins las benedicziuns … dil pievel. De haver fatg attents silla bellezia della canzun populara … e della muntada che quella ha per la litteratura, ei il meret dil genial Herder il grond cor dil qual, sco ina giganta arpa d' Eolus udeva ils schems e las risadas dils pievels, sco el di sez en l' introducziun tier „las vuschs dils pievels“ (Stimmen der Völker), in opus nua ch' el ha rimnau las pli bialas canzuns dils pievels germans, schlaws, ramontschs en excellentas … traducziuns tudestgas. Quei cudisch ha fatg attents ils literats sin il scazi d' aur, ch' il pievel possedeva senza ch' el sez savevi. Adumbaten … ei stau la lavur dil pedant Nicolai a Berlin, il qual leva beffiar il genial opus de Herder puplicond il „Klein fein Almanach von Vollks“. Denton ei aber la revoluziun franzosa rut' ora e quella cun sias ideas cosmopoliticas e siu intent de rumper las barieras che spartevan ils pievels, era bucca adatada d' augmentar la carezia per canzuns popularas. Mo cura ch' il despot regiment d' in Napoleon ha entschiet a scher sin la totona dils pievels e la spada de quel ei vegnida gl' emblem della giustia, ei el cor dils pievels il sentiment patriotic e nazional sereghigliaus et ei han puspei encuretg neunavon las trofäas de lur antenats ed ils opus dils babuns. Era la veglias canzuns popularas della Germania han puspei enflau la meritada grazia. Cun profund sentiment per il bi han ils dus poets Achim d' Arnim e Clemens Brentano rimnau las pli bialas flurs della canzun populara tier in tschupi egl cudisch „Des Knaben Wunderhorn“.

… Quei che quels dus genials umens han muncau havend memia pauc schanetg per las fuormas primitivas et adatg el rimnar, han ei fatg bien compleinamein tras il sen poetic, cun il qual els han rimnau las castas flurs. Quella collecziun fuva dedicada al „vegl magister Göthe“! Cun grondissim plischer ha lez priu si quei opus e di en ina detigliada recensiun ch' el ha dau: „Von Rechtswegen sollte dieses Büchlein in jedem Hause, wo frische Menschen wohnen, am Fenster, unterm Spiegel oder wo sonst Gesang- und Kochbücher zu liegen pflegen, zu finden sein um aufgeschlagen zu werden in jedem Augenblick der Stimmung oder Unstimmung, … wo man denn immer etwas Gleichtönendes oder Anregendes fände.“

Bucamo ella Germania, tier tuts pievels ei cun la regeneraziun dil sentiment poetic sesalzau in niev interess per la canzun populara. Nus lein mo far attents sin duas collecziuns de lungatgs ual schi nunenconuschents tochen de lu sco il nies sin 1).1

La carezia tier las canzuns popularas ha denton survargau igl entusiasmus … nazional e schegie che quel en consequenza dil stretg cor dils monarchs haveva fatg puspei plaz al cosmopolitismus, ha la carezia tier las canzuns popularas priu tier on per on. Ils literats ed estethikers han capiu e mussau pli e pli intensiv tgei scazi de vera poesia la canzun populara contegni. Bucca mo las principalas naziuns, na, era ils pli sbittai lungatgs e dialects han fatg collecziuns de lur canzuns, de quellas remarcablas pardetgias dil spert e della historia dil pievel.

Lein nus Rätoromonschs buca rimnar nossas flurs avon ch' il solegl d' ina nivellonta cultura fetschi seccar ellas? … Lein nus mirar tier ruasseivlamein, … co quels ils pli prezius e custeivels monuments de nies lungatg van a piarder? Quei che ha impediu ils jasters de rimnar nossas canzuns ei stau lur pauca enconuschientscha cun nies lungatg e nies pievel, schiglioc vessen nus probablamein era survegniu per bienmaun „ina collecziun de canzuns“, sco nus vein retschiert ina „Historia della Literatura“, ch' ei in tuorp per nus 2)2. Ei glei stau ditg la differenzia dils dialects, che ha stermentau ils Romontschs sez ded ir vid la lavur. Adumbatten era la premura dil beinmeritau Sgr. Professor Sgier, che ha rimnau entginas canzuns sursilvanas, strapond la mort el naven da ses studis. Deplorablamein … ha igl erudit poet e scutatur Flugi schenghiau sia attenziun mo alla Giadina.

Dapi treis quater ons ha igl auctur de questas lingias cun agit de Sgr. Andreas Vital e d' auters amitgs encuretg de rimnar las Canzuns popularas de tuttas valladas romontschas ed ei vignius remuneraus tras ina eha raccolta. L' Engiadina, Val Mustair, Bergugn, Sursess, Schoms, Dumliasca, la Surselva e la Foppa han purschiu biaras e bialas canzuns. Mein nus atras las pliras tschien canzuns de nossa collecziun anflein nus in bi diember, che derivan senza dubi ord in temps, nua che la partiziun dils dus capo dialects ladin e romontsch, ch' ei per gronda part ina consequenza … dil 16 e 17 tschantaner era aunc buca aschi ferma. Ei glei cert che las pli veglias canzuns dell' Engiadina secattan era ella Surselva ed encuntercomi ils antics cants della Surselva sper las rivas digl In. En general aber ha la Surselva pli paucs e pli vegls, l' Engiadina pli biars e pli novs monuments della canzun populara. Ina gronda part de quellas canzuns crodan cert el 13 e 14 tschantaner, dellas balladas e romanzas tuttas avon la Reformaziun. Pertgei pli vegls che quella ein ils cudischs dil pievel (Volksbücher) Sontgia Genoveva, Barlaam e Josaphat, che ins anfla aunc ussa ella Engiadina ed ein cun lur simplas muontontas raquintaziuns … ord il quatordischavel tschantaner.

Bein las pli interessantas e venerablas canzuns ein quellas, che meinan nus anavos en quei temps nua che nos babuns adoravan lur dieus leu ora el verd uaul e sper la freida fontauna sut il majestus ischi e sigl ault quolm. Gia ditg havevan nus encuretg suenter tals garnetschs d' aur en nies lungatg, sco ch' ins anfla tscheu e leu tier pievels primitivs e nuncultivai. Aschia eis ei vigniu scret ensemen ord dils Finns in entir „Epos dils diaus Kalevala“ ch' ei vignius mantenius mo tras tradiziun vocala. De quels venerabels cants eis ei era compariu ina traduziun tudestga. Finalmein ha ina dunna veglia en ina acla solitaria saviu raquintar a nus il desiderau tras ina canzun, che dat aunc perdetga della veglias deitats. Cheu suonda la canzun de Sontga Margreata 1)3. Declarond raquenta ina detga dil pievel, quels siat ons, che la Sontgia Margreta seigi stada silla alp, eri ei pavel detg avunda e latg en abuldonza; cura ch' ella seigi ida a casa, hagi ella smaladiu l' alp e las savurusas jarvas seigien semidadas ella amara „Jarva sontgia Margreta“ (Citraria islandica), ina plontetta ch' era tochen de lu buc' enconuschenta. Il nausch paster pign seigi pli tard vignius ella glina, nua ch' ins vezi el aunc cun la sadiala de mulscher. Tuts pievels pisturs pertratgan lur „aurea aetas“ sco in temps, nua ch' ils ivers sescuflavien dil latg ed ins savevi sular ils trutgs cun migniucas. Ina detga della val d' Ormont raquenta, co in pistur seigi negaus en il latg; en tala abundonza eri el. La fin de quei bi temps ei il bia vignida caschunada tras malfatgs e luschezia dils carstgauns e las verdas pradas ein vignidas midadas en glitschers, las savurusas plontas en amars mes-chels. … Che nossa canzun auda en quei temps dell' abundonza vesein nus ord ils regals, che Sontga Margreta vul far al paster, spir attributs della abuldonza: „Ei gliei savens il cas, che las veglias canzuns prendan ô mo in dils pli interessants moments della detga“ di il versau scutatur della poesia populara Uhland, e quei ei era cheu il cas; detgas ramontschas et autras canzuns ch' ein idas a piarder savessen bein aunc raquintar pli della misteriusa sontga Margreta, mo sco la Canzun Grotta ella Edda conta mo co il temps d' aur de Frodi 14) hagi pigliau ina fin, aschia nossa canzun mo della fin de quei temps ventireivel. Sut il num de Sontgia Margreta ei cheu segiramein zupau ina dieua, pertgei ch' ils regals, ch' ella porscha ein digns d' ina deitat. Las treis bialas camischas ein camischas strianadas (Zauberhemde), parentas „culla camischa de Sogn Gieri“ che Siegeminna dat a Wolfdietrich e culla camischa d' aur egl vegl epos „Beovulf“. Sco Frodi possedeva in mulin che mulava aur et argient ha Sontga Margreta in che mola il di seghel e la notg salin — il melen garnezi et il tschietschen aur vegnian savens duvrai in per l' auter en detgas e canzuns anticas. Las spigias ein ella Edda ils cavegls d' aur de Sif“. Sche la Sontga Margreta va a S. Gagl, nua ch' ils zens tuccan, ei quei in mussament per la aulta vegliadetgna della canzun, pertgei sco enconuschent ha la claustra de Sogn Gagl giu ils emprems zens en nossa patria. En questas supposiziuns sundel jeu vignius fortificaus tras in auter fragment della medema canzun, che jeu hai retschiert ord da Medel:

E culla ei ida a casa,
Eis ella ida sper ina fontauna ô, a cantau:
O ti fontauna, o ti fontaunetta,
Sche jeu mundel daven,
Sche vegnes ti gues a schigiar:
E la fontauna ei schigiada si!
E pli eis ella ida sper ina plaunca ô
A cantau: O ti plaunca, o ti plaunchetta,
Sche jeu mundel naven,
Sche vegnes ti gues a secar;
Ella ei ida a casa
E la plaunca ei seccada!

Cheu vesein nus la dieua che maungla mo giavischar e las fontaunas schigian, ils crests seccan. Sco ella ha fatg crescher, sa ella era pirentar. Quella canzun ei in niev mussamen che nos vegls vevien in agen cultus sco in agen lungatg e nus vein buna speronza d' aunc enflar plirs de quels venerabels cants. Nossa canzun cantavan ei pli da vegl ellas alps durond uradis; ei stueva aunc esser en enzitgei sur dil tun. Probablamein … quietava la dieua era las irritadas neblas. Aunc ina remarca philologica.

… Enstagl „Quei sto miu signun saver“, di ina versiun pli veglia:
Cul signun vegn
Sche vi jeu star si
E vi tut tschintschar,“

in niev mussamen dil diever dils pronoms en il vegl ramontsch, qual diever Sgr. Professor Bühler ha victoriusamein defendiu encunter ils Sursilvans (vide Novellist).

Cheu lein nus era legier avon ina canzun sur la tiarra della Cucagna, essend ch' ella contegn aunc regordientschas vid „l' aurea aetas“. Tiara della cucagna numma il ramontsch quei ventireivel liuc che ils tudestgs numnan (Schlaraffenland).

Denter las pli veglias e remarcablas canzuns ramontschas audan senza dubi quellas paucas a nus restadas, che raquentan della vita, dellas bravuras … et abenteurs dils animals. Cura che nus udin ina tala canzun, sche separtratgia nies spert anavos en quei temps primitif, nua che la vita dil carstgaun era aunc sin bia modas taccada vid la natira, ne ch' il carstgaun era aunc schi savens ella soleta societad dils animals. Tier in pievel de chitschadurs ne da pisturs, che vevan mintga di de batter cun ils animals salvadis ed ils quals enflavan savens en in fideivel tgiaun lur deliberatur, stueva ei regier autras opiniuns sur la veta interna e spirtala che tier ils humans dil temps present. Quels carstgauns, che havevan schi savens mirau el profund e clar egl dils animals, che havevan empriu d' enconuscher lur forza, lur vezs e bunas qualitats havevan udiu lur schemer plirond, cura ch' il paliet tuccava els, cartevan ch' era ils animals cun lur combats e dispetas legrias e tristezias meretien d' esser cantai. Aschia ei sesalzau sin il fundament d' ina cordiala e sensibla contemplaziun della natira il majestus epos „Reineke Fuchs“, las ragischs dil qual van anavos el pli primitif temps e dil qual il genial scrutatur Jakob Grimm di: „Mir ist … als empfände ich noch germanischen Waldgeruch in dem Grund und der Anlage dieser lange Jahrhunderte fortgetragenen Sage“. Senza dubi stueva in pievel sco il rätoromonsch, la principala rihezia dil qual eran et ein las bialas alps, savurusas pistiras e rehas montaneras, il qual muossa aschi bia carezia per ils animals sco nus vesein ord sias detgas e proverbis, haver canzuns sur de quels. Cheu suonda la canzun dil salep e la formicla la quala raquinta, co la nozza planisada dils dus animalets seigi semidada en ina tresta funeralia 51). Divers pievels han semigliontas rapsodas sur dellas nozzas e funeralias dils animals; nus regordein mo vid la nozza dil luf, della quala ei dat ina canzun norvegica, de quella della uolp la quala vegn descreta en ina canzun lettica, era el „Roman du Renart“ vegnian descretas las funeralias della uolp che fuva sefatga morta. Principalmein ils carins utschals cun lur bials miedis eran ils objects de quellas canzuns. Ord las suavas melodias cartevan ils humans d' udir baul cloms da tristezia, baul bunas admoniziuns sco els sez eran. Bein enconuschents ei il „cucu“ tier tuts pievels en detgas e canzuns 61). Nossa canzun glorifichescha e conta dil cucu sco dil „purtader della primavera“. Sco tal eis el era emperneivels e carezaus d' auters pievels. „Der Kukuc mit seinem Schreien macht fröhlich Jedermann“, stat ei en ina veglia canzun dil Matg. In remarcabel legn tudestg sur il cucu di:

Im Winder aus, im Summer an,
Mein Kind zeucht ein ander Mann,
An meinem Gesang kennt man mich;
Rat, ver bin ich? …

En ina veglia canzun della Bohemia bragia il cucu che la primavera cuozi buc adina. Denton enconuscha il pievel ramonsch era il cucu sco in nausch compogn sco in nuscheivel vischin. Cun sias alas fa el aisch il latg e perquei di ins, il latg aisch hagi en il cucu e la aischa feglia della schula ha en consequenza num paun cucu 72). Tadleien era ina canzun sur dil nausch cucu 83). Ord dil verd uaul, nua che nus vein tedlau igl amureivel cant dils utschals contemplau il viver e selegrar dils animals vegnin nus el bi curtin de rosas dellas canzuns eroticas. Schi ditg sco ei dat bucca ina giuventetgna … cun cavels grischs, di Uhland, vegn la canzun dell' amur ad esser la flur della lyric. Dil temeletg e fleivel sentiment d' amur tochen tier la sgarscheivla pissiun che smeina il tizun, malegia la canzun d' amur ora ils sentiments erotics. Cun las pli bialas colurs vegn cheu discret la legria de dus, che vulan in a lauter bein, l' entira natira vegn embellida e vivificada … els egls dils amants sco nus vegnin a ver; cheu emprendein nus d' enconuscher tut la letezia, la ventira de dus che han bugien in l' auter.

Mo bucamo da legreivlas uras sut il rosè e sper la fontauna raquentan a nus las canzuns d' amur. Era il trest sentiment d' esser sbittaus, il mordent fiuc della schalusia s' expriman cheu. En general sedistinguan nossas canzuns tras in cast sentiment, che sebasescha sin sauna moralitad e mo en paucas sentin nus il fladar della sensualitad meridionala. Tadleien ina gada la canzun d' amur d' in giuven compogn, en la quala s' exprima cun atgna naivitad il sentiment della amur 19). En biaras e differentas canzuns vegnan ils plischers della dultscha amur cantai.

Rosa biala, rosa cara, Sche las uras bucca vessen,
Ti eis mia contentienscha, Sai jeu ch' ellas quei de car
Ti sas gie che sei zun cara Bein bugien a mi fagiessen
Encunter tei mia obedienscha. A rischdassen tut or clar.
Tia fatscha bein ornada Jeu sai ch' ellas or clamassen
Ei miu cor a fidament; Bia suspirs ch' jeu vai tarmess
Quella dat pli ch' ina gada Tier tei scazi che mi dattan
A mi trost a legherment. Per pardetgia ch' jeu sai tes.
Tuts moments che jeu poss buca Vessas pia, o flur carina
Tei cara biala ver, Co poss mai consolar
Poss jeu gir che seigi tutta Mo eung tia fatscha fina
La persuna displischer. Cur che ti selais anflar.
Cur che ti eis absentada Veglias pia cheu d' envia
Sche vai jeu mai nin ruaus De mai bucca sezupar
Buc' ina ura ei vargada Sonder cert adina tia
Che jeu sei bucca turmentaus. Compagnia schar enflar.

Es folgt ein engadinisches Lied 2)10. Tras elegidas e distinguidas figuras, tras in cast e profund sentiment sco bi rithmus sedistingua suondonta canzun degna d' esser parigliada cullas meglieras „Minnelieder“ dil temps miez 311). Cont castas e bialas ein las figuras, cont profunds ils sentiments en quella idjlla. D' in pli profund sen, che quei ch' ins pudess crer sin l' emprema gliada ei suondonta canzunetta 124).

1. Eu vaiva ün mail cotschen rösin
Ha tut e l' ha miss sün meis scrin,
2. Guai cur cha l' an füt passantà
Schi l' ha lura giò mangià
3. Ha tut e ha parti in dus
Ha dat ün toc a meis marus
4. Ha dat eir part da seis minzin
Chi cresch' in el ün giardin
5. Un bel zardin con bellas fluors
Chi sun dad ogni sort coluors
6. La bella salvia con sa' odur
Be sco ils mats lur fos' odur
7. Las rösas con lur savur
Be sco da mattas lur colur.

Tutta legria dell' amur exprima suondonta canzunetta 1): Ma silla carezia suonda la dolur, „Auf Lieb folgt Leid“ … conta ina canzun tudestga. Co ei va bia gadas ditg, tochen ch' il superb cor della cara ei lumiaus udin nus era ord las canzuns che suondan:

L' otra saira spassegiand
La mia dolur per passanter
La mia gronda, la mia gronda
Grond' melancolia!
Quella chi am da turmaint
Ogni ura, ogni momaint
Alla vita, alla vita
Alla vita mia!
Üna saira sun eu stò
In ün zardin ün po fermò
Lo he vis, lo he vis
O che bellas rösas!
Tuottas dad ün cotschen fin
O che dalettus zardin
O che bel, o che bel
O che bellas rösas.
Ma stond la eir a guardar
Tuot surpais a m' impissar
Schi' m rivet, sch' im rivet
Üna frizza gronda
E quella m' ais arrivada
In mieu cour mortel furò
Sco ün cierv, sco ün cierv
Cur ch' el vain ferieu,
Dal chatscheder ch' ais ün hom
Tira üna balla d' plom
Fermamaing, fermamaing
Resta là ferida.
Per ils gods con grand turmaint
Giaiv' el derasand seis sang
Surportand, surportand
Tuot la sia fadia.
Usche eir la mia dolur
Usche granda in meis cour
Pover me, pover me
Povra vita mia.
Eu he roba e daner
Ed ünguotta po güder
Per guarir, per guarir
La mia ferida.
Chi so scha quella ch' eu am
Ho sieu cour sco 'l diamant
Non poss pü, non poss pü
Surporter tel painas. …
O vus chars utschellets
Tuot svani ais meis dalet
Transportos, transmüdos
Sun in painas grandas.
Non chante per m' allegrer
Quella ch' eu am non vol amer
Per la mia, per la mia
Granda disfortüna.
Ma tiers quella vögl eu ir
Quaists duos pleds la vögl eu dir
Mieu cour alguar e suspürar
Sto per causa tia.
Eu 't giavüsch no' m der la mort
Ma fo' m viver da cuffort
Fo' m florir, fo' m sentir
In mieu cour allegreza.
Scha tü no' m voust dar cuffort
Schi giavüsch be la mort
Per glivrar d' indürar
Painas dolorusas.
Ach mort ve qua vicin
10 A mieu viver metta fin
Cha ais cler, ch' eu morir
Sto per causa tia.

Con trest il sparter de dus amants seigi ei il tun fundamental che schai en ina gronda rietscha de bialas canzuns romontschas, che crodan si a nus principalmein muort la viva dolur e tristezia non hipocrisada; ei glei suspirs cuorts e vehements ord in cor buca tussegau da cultura faulsa 1). Questa canzun che vegn cantada ell' entira Surselva e Sursess ei ina dellas pli veglias e pli bialas de quei idiom. De dar rosmarin per memoria alla muronza ei ina fetg veglia moda retica. Quei usit han manteniu nos frars dil Montafun, ils quals han aunc teniu si bia antics usits retics, ch' ein tier nus ira a piarder. Dad ina grondiusa forza vengonza d' ina veglia canzun de baselgia ei la sequenta: „Chanzun de separaziun e cumgio da duos cuors amants“ ord la vall Mustair:

Ils tschels quels cuschidran
E planschan con me
Veziand la desditta
Chi' m disch con tal fè
Non hegiast plü spranza
Nemain t' impisser
L' ais fat la savranza
Dels cours usche chers
L' solagl quel s' inschüra
Splendur non ais pü
Veziand la clerglüna
Con led revesti
Las stailas be crodan
Ils flüms dvaintan lass
Il fö as consüma
Veziand ün tal cas.
La terra be s' mora
Franturand con led
Veziand la tristezza
D' ün cour usche net.
Ma' l Deis della grazia
Ha quai ordino
Fand üna tal plaia
Chi guarir non' s po.
Adieu cour amabel La supra la fossa
Adieu nom bramà Vainst tü eir a vair
Ach cour admirabel L' inscripziun clama
Spiert d' felicità Quel ch' ais mort pel vair.
Eir uossa mi' ossa 'Na mort improvista
Va per reposar 'Na mort dandet
Meis spiert quel s' inclina 'Na mort per pitrezza
Adieu pom tant char. Causa d' ün cor net.

Cheu senta la natira aunc tut cun il carstgaun, conform al patartgiar dils nos babuns, che clamavan la clara glina per perdetgia ed il bi sulegl sco nus vesein ord in proces ord il 17 tschentaner, che sesanfla egl archiv de Glion. Ei gliei il cauld sentiment per la natira il qual ils vegls picturs exprimevan desegnond solegl e glina bargent sper la crusch de Christus. Ma buca adina ei la spartida de dus amants aschi ruasseivla e resignada, … bia gadas rumpa malfideivladat ils ligioms e lura udin nus ils tuns della amara dissonanza che po vignir survintschida mo da ruasseivla resignaziun … ne da gomias. Bein ina dellas pli bialas chanzuns engiadineisas descriva a nus co la paupra feglia d' in pistur regorda in reh amant vid sias empermischuns 113). Bein mintgin de mes auditurs vegnan ad esser cun mei perina ariguard la gronda naivitad e verdat della canzun, Mo sin la fin vi jeu far attents. Durond che en canzuns slavicas e franzosas la paupra mata sa nuot auter, che plirar, smanatscha la giuvna engiadinesa cun las „agnas“; ei glei quei il liuc de dertgira. Perfin ella canzun exotica semanifesta quei sen democratic … quei sentiment dil medem dretg che distingua ils Grischuns 142). 25 Sin nus sto ei far ina gronda impressiun, cura che nus udin ils tuns de profunda dolur che stauscha ora la paupra mata; nus sentin in cor che rumpa, ina flur che secca. Pli da lev sen pren in amant engiadines la caussa 3)15.

Nus lein bandunar il curtin de rosas cun reproducir ina schi antica sco biala canzun ramontscha, ch' ins anfla sin las rivas dil Rein ed al pei dil Bernina 416). Alla versiun sursilvana maunca l' entschatta. Ella entscheiva culs plaids: „Sche ti vul dar à mi la flur enten il liuc digl uors“, ha ella, „il camutsch“, ch' ei segir la veglia fuorma, ed igl uors ei els uauls buca silla grepa. Sur da quei ei il camutsch la figura della spertadat. Gia els vegls statuts e decrets d' imperaturs e conciliums enflein nus las canzuns d' amur e de saltar in sper l' auter. Aschia scamonda il gron apiestel dils germans S. Bonifacius ils „choros secularium vel puellarum cantica“ en baselgia ed er per las muniessas. … Il capitular de Carl il gron ei encunter las canzuns de saltar „abbatisae monasterio sine regis permissione … non exeant et earum claustra sint bene firmita et nullatenus vini leodes scribere vel mittere praesumant.“ Il concil de Mainz scamonda tuts cants turpius e luxurius, tgei ch' ei da capir sut quei declara a nus la lescha de Carl e Ludivic: „illas vero balatationes et saltationes cantica turpia et luxuriosa et illa lusa diabolica non faciant nec in plateis nec in domibus“. Ma nonditgond tuts scamonds e decrets han il saltar e sias canzuns cuzau legramein vinavon, de quei datan a nus pardetgia ils cantadurs … d' amur dil temps miez. Principalmein era ei in che cantava avon tiel saltar e sin quei va ei sch' ina pura selauda el Renner (1300) de siu fegl Ruprecht:

Jener ist der meide rosenkranz
Sin stimme ziert vil vol den tanz
An em lît wol mîns herzen glanz
Wann er hat gel und reidlj hâr.
Amaramein selamenta il Teichner ch' ils tanzs de puraglia, gudognien
pli e pli bia tratsch tier ils nobels:
Nu ist ez mit den uf und nider
Ich waiz nit wie ichz nennen solt
Ob ichz ubernemmen wollt,
Doch gelich ichz aller best zu dem Volk dazu win brest
Ab die uf und nider hüpfent
Mit dem wunderlichen tanz!
Ich getenß noch vol den tag Das man senfter raien phlag
Den man iezunt tanzen sieht.
Tier bunamein tuts ils pievels han ins anflau veglias canzuns tier igl
saltar; jeu regordel ord „La chanson des Saxons“ publiée par F. Michel
vid il cuors:
C' est la jusq' on dit ès prés
Jeu et bal i sont criés;
Enmelot e veut aler,
A sa mere en acquiert grés:
Par Dieu! fille, vous n' irez; …
Trop y a de bachelers au bal.
Mone ha en sia collecziun de Canzuns della Olandia ina:
Moeder lieve moeder mocht ik ter linden gaen.

Enconuschend ei ord la Svizzera franzosa la canzun 117): Culla primavera vegneva, curevan ils saltuns ensemen e sin biala prada entschaveva il saltar, bia gadas vegneva ei saltau d' in liuc a l' auter. Ils habitonts dils vitgs, nua ch' ils saltuns vegnevan, prendevan era part e sco' l flum crescha la compagnia. Aschia eis ei historic constatau che 1374 5 hagien ils habitons sper il Rein - miez e la Mosel entschiet entuorn Sogn Gion a saltar per la vallada entuorn; da Cöln eran 500 saltuns, ei cantavan … traso: Herre Sanct Johan So so Frisch froh Herr Sanct Johann! … Cheu era gia ina rabia de saltar e tut saltava tochen ch' el deva entuorn. Ina rabia de saltar aschia pigliava era quels che mavan la tarantella. En nossa Rezia ha il frestg e legher pievel adina era saltau bugien. Cura che la cozza de neiv svaneva ed il bi verd entschaveva a 15 curclar ils crests e las pradas, vegnieva la giuvantegna enzemen ed ei saltavan lu ora sil prau. Dall' aulta vegliadetgna de quei usit dat perdetga ina praula ramontscha cun dir: „Suenter la nozza dil cavalier ein ei ira ora silla prada spel chisti e saltau tuts ils cambrers.“ Nus schein suondar ina canzun engiadinesa, che mereta muort il plischer vid la veta e invicibla carezia tier il saltar, schi bein sco per sia hilaria contemplaziun della natira in dils emprims plazs ellas canzuns de saltar de tuts pievels:

Usöl ed agnella rupettan sül pra
Ed eu giuvintschella stovess star a chà
Non sotan las stailas intuorn il solai? …
La glüna e las stailas tuot sota con mai.
La naiv va in valzer, la bisch' in galop
Tempesta rupetta, be chi chi va zop
E chi non ha chammas sco peidra ais dür,
Quel sta in sa tanna non s' mova pel sgür. 30
Utschels eir nel ajer, chamuotschs sün il mund
Las beschas in terra e' ls peschs suot la punt
Quai tuot voul as mover, ais viv e containt
Pür cura sun morts non han movimaint.
Perque in ma vita vögl rir e saglir,
Las chammas sun fattas per d' ellas s' servir
Pür dopo mia vita poss lönch eu posar
E viva tal grazcha, eviv' il chantar.

In dils pli antics e pli bials bals ei la rondigniola nua che tuts datan in a lauter il maun e saltond fuian, sepeglian e secatan. Ina buna fortuna ha aunc manteniu all' Engiadina - sura la canzun ch' ei cantavan, pli da vegl leutier e ch' era senza dubi era al pei dil Badus ina gada usitada 181). Vein nus cumpigniau la matta en biala stiva e tier il giuc, sche lein nus era udir ses plonschs, cura ch' ella porta schlappa mutta et udir ina canzun de tgina:

Quista saira lain chantar
E star allegramente
Sch' eu non ha be quà meis char
Sch' ingio less ir a' l tscherchar
O meis char charissem
Que ch' eu ha aint in mieu man
Que non ais tuot mieu
Que chi' m plascha vögl pigliar
E que no' m plascha vögl laschar
Minchün piglia la sia.

Duront ch' en las canzuns d' amur s' exprima il cor, lyricamein, anflein nus l' amur puspei sco fundament d' aur sin il qual la ballada e romanza designescha ses maletgs. Bein enqual de mes auditurs vegnan ad esser surstai d' udir de balladas e romanzas, romanzas ramontschas? Gie denter las veglias canzuns sesanfla in bi diember de talas, che maunglan buca seturpiar d' esser parigliadas cun las medemas producziuns d' auters pievels 2)19 Tgei classic laconismus! Tgei forza et enconuschientscha en discriver las pissiuns dil cor human. Con ver e precis ei mintga persuna designada, con spert e consequent suondan ils eveniments? Nus vesein treis leghers loschs cavaliers che van ora el lartg, lartg mund, pertgei che la via de St. Jachen ei nuot auter che la via gronda (Heerweg), nua ch' ils viandonts van senza ruaus vinavont. Il pli giuven denter els ha gudigniau il cor della figlia dell' ustiera ed el ha dau ad ella per pégn ina „tschinta da fin our e duos bels anels d' our“. Quels dus regals indicheschan la vegliadetgna … della canzun, il fin aur ha zitgei misterius, la tschinta ei antica. Raquintond el il succes de siu abenteuer de carezia als compogns auda quei igl ustier, va tiel mistral e tgisa il giuven che vegn strufiaus sco in striun. Probablamein dueva el ver strianau la giuvna u cun in' egliada ne cun bubronda. Ch' ils striuns pudessen far quei era ina gienerala cardientscha. … En sia dolur e sventira semeina il pauper giuven tier la gaglina e roga ella de far vendetga. Tier auters pievels ei in utschi il sulet agit e confiert dil bandunau, che sto morir lunsch naven dals ses. Aschia conta ina ballada scota co in chitschadur, ch' ei blasaus sin malmort e schai enamiez dil stgir uaul roga in utschi de purtar novas a sia mumma. Co in fideivel (compogn) fa prender igl amitg vendetga pigl assassinau descriva … ina canzun polonesa. Era nossa gaglina ha fatg sanguinusa vendetga sco la fin della canzun di bein clamond neutier ils amitgs dil truau inocentamein.

Sco biars auters pievels ha era il retoromonsch sia canzun della fideivladat alla muronza. Quella spetgia siat ons ch' il siu car tuorni e va mintga sera ora a mirar sch' el vegni. Ma quel turnond anavos vul buca sedar d' enconuscher ed emprova la spusa raquintond siu murus seigi malfideivels. Vesend aber la fideivladat de quella sedat el d' enconuscher 1): En in viv e distinguiu rithmus dramatic di nossa canzun, che meina nus anavos el temps, nua ch' ils fegls della Rezia survevan aunc sut las bandieras de Sogn Marc, sut la loscha regina della mar adriatica. La suondonta canzun regorda nus vid il temps miez cun ses loschs … … et aults chistials e sias tgeuas claustras 2)20. Suenter quella fin crei la muniessa ch' al legher cavalier rumpi buca schi spert il cor ed el meini vinavon sia veta spel bicher empleniu. Tgei verdat e custeivla naivitad schein en la canzun numnada; ei glei in pign drama el stretg rom d' ina canzun.

Buca emblidar astgein nus ina ballada engiadinesa, la quala ha bia semagliadetgna cun „Die Königskinder“ dil lungatg tudestg, „Hero und Leander“ dell' antiquitad, „La pintga Julia“ dils Ungres 3).21 Nossa canzun sedistingua dallas semigliontas canzuns tudestgias, entras quei ch' ella entscheiva cun il raschieni denter ils dus amants. Fetg antic e remarcabel ein las treis „biallas colombas“ che vegnan ord l' aua. En igl vegl epos tudestg „Gudrun“ vegn era in utschi ord l' aua per consolar la paupra princessa, che sto lavar sco ina survienta purtond ad ella la legreivla nova ch' ella vegni gleiti deliberada. Cert ina dellas pli bialas flurs en nies matg de balladas ei la suondonta 4).22

Quella ballada astgia senza tema sameter sper las meglieras dellas tiaras settentrionalas. Plein veta et acziuns va ella vinavon sco in majestus torrent; cametsch presentiment schai sur ella sco in vel ner. Semigliont al gigantesc epos della Nibelungen ed els dramas d' in Shakespeare cartein nus d' udir vegniend neutier la nera sort cun ses peis fier. Cun penibla tema e tristezia empleneschan nus schon ils adieus de bab e mumma, igl ani che sefenda lei negin dubi, tgei fin nus veigien de mirar a vigniend, schi pauc sco il tiglier che rumpa. E con biala ei la fin, en tgei casta poesia exprima ella il patertgament che l' amur survarghi la fossa e cuozi pli ditg che la veta. Sco en la ballada norwegica Bendik et Arolilja, ella canzun schweda „Hilla Hilla“, ella romanza portugiesa „Graf Nillo“, ella ballada scota „Gugliem e Margreta“, egl grondius epos dil genial Gotfried de Strassburg sembraunclan las flurs che creschan ord lur fossa. Tuts ils patertgiaments abstracts ha il pievel cun sia forza plastica midau en acziuns; 10 tgei diember de paralelismus e muontonta repetiziun de plaids! Senza pli liunga exposiziun entscheiva ella cun in dialog, e salva tras a tras in caracter viv dramatic. Ei glei in viv maletg rechs de colurs, che nus porscha nossa ballada. Giu dall' aulta tuor resunan ils zens, ils quals prendan suenter il meini dil pievel part vid tut quei che daventa a lur peis, ed Uhland di cun raschun Schiller hagi buca plidau ord il cor dil pievel cantond il cuors: (fehlt).

Sche nus legin atras cun adatg questa ballada, sche capin nus tgei Göthe manegia cu el tschontscha dal „Keck Wurf“ della canzun populara. Con rehas e differentas ein cheu las situaziuns, con castas figuras, tgei logica e consequenza ei igl entir, tgei vivacitad e melodia! Cheu sentin nus ils paliats d' in salvadi Apollo, che falescha mai la noda. Aunc ina semiglionta … ballada ord il Sursilvan savessan nus zitar. A tala quala maunca il rem, in mussament d' aulta vegliadetgna. Lein contemplar empau la canzun historica politica. Tier in pievel, l' historia dil qual ei ina raquintaziun de combats per sia libertad, sto la canzun historica flurir. Pertgei ch' il pievel surdava als beadis sias valerusas ovras buca sin purgameina, mo bein ella viva canzun e quei monument era pli grondius che quels d' irom. La canzun sescheva udir ell' entira tiara ord la bucca ed all' ureglia de mintgin, mantaneva la memoria dils antenats e stimulava il cor giuvenil de suondar il glorius exempel. Quellas canzuns sur dellas gloriusas battaglias e sanguinus combats, sur dils valerus herox eran il bia cantadas da guerriers, che vevan sez smanau la spada e fretg lontscha e che savevan segloriar sco Weit Weber,

igl ex. … cantadur della battaglia de Murten:
Vit Weber hat dies lied gemacht
er ist selbs gewesen an der schlacht.

Ei gliei de deplorar che mo paucas brustgas de quei cant epic ein restadas a nus. Quellas engraziein nus agl imortal Durich Chiampel, il bab della historia retica che enconuscheva cert in gron diember de talas canzuns; enqual gadas quitein nus en sia historia d' udir aunc suns de quellas. Citau ha el ord ina canzun sur della ujara dellas Gaglinas 231) 1475 ils cuors:

 
Marti - Ioan diss: Mütscha, mütscha tü Bart Gualgelm,
La vita t' cuosta, schilt ed helm;
Diss el, sch' la mia vita dess a mai custar,
Vögl eug hunur e laud chiatar.
'Lg piglaa la vita, dœt in 'lg chiamp fadiff da soart,
Ch' l' ha ündesch glids ruott aint la moart: etc. — —
La bandera dad Halla quaa bain fuo
Izuont schdrammada da metz ingiuo.“ 10

Cura che nus udin l' envidada dil gigant tiroles e la risposta dil valerus Bart cartein nus de ver avon nus in vegl epos tudestg cun las „truzreden“ de ses herox ne dils renomai cants epics della Serbia. Quei citat dil Livius rhaetic ei in musament, che nus vevien era en ramontsch epos historics sur las gloriusas ujaras en nies lungatg buca mo el latin. In toc 15 d' in tal epos para a nus era che Flugi ha puplicau en (fehlt) 224) La canzun historica ei vignida mo en pintgas particlas tochen tier nus, mo persuenter vein nus pliras canzuns politicas.

Nua che la democratia regeva sco en nossa Rezia stueva mintga remiedi … de manar e regier il pievel esser de gronda impurtonza. E tgeinin deva ei cheu, priu ora il danè blut, meglier che la canzun. Pli ch' il plaid digl oratur et il libellum dil scarvon effectuava quella sil pievel. Gleiti resunava ella per tut las valladas grischunas e mintgin udeva ella. En in temps nua che las gasettas eran aunc nunenconoschentas vegneva ella canzun admoniu il pievel, scurvanau ils inimitgs, turziau ils malvugli. Cheu sgomiavan ils magnats in lauter e schevan ora lur puccaus e quei numnava il pievel „dar sal“.

Nossas canzuns sepresentan sper la historia sco la reha ornamentica entuorn las colonas en in tempel arabic. Quella mida il freid crap en in flurent pumer. Sco encunuschent eran ils Grischuns malcuntents cun la casa d' Austria, perquei che quella, suenter ch' ei vevan aviert a sias armadas ils pass sur lur quolms per l' aquista della Italia leva, serrada la paisch d' Utrecht, bucca tener sias empermischuns. Ils adherents della Frontscha semussavan puspei activs et l' influenza de quella pussonza carscheva. Encunter … quella ei lura comparida la suondonta canzun 1715 sco in bienmaun per ils Grischuns. (Lied fehlt) 3)25. Sepatertgiein nus ina gada anavos el sedischavel e gisiatavel tschentanè, nua che las undas dellas partidas politicas sburflaven daven dal crap Alma entochen al Badus, nua ch' il pievel era mintga moment parigiaus cun las armas enten maun meter si ina nova dertgira per truar traditurs. Con vehements il combat era lu capin nus, sche nus contemplein ils umens ch' ein daventai in' unfrenda de quel. E tier quei temps meina nus anavos la canzun politica e betta ina sgarscheivla glisch silla greta e pissiun, che muentava ils cors, ils sanguinus sentiments … e sgarscheivlas acziuns 261). Quella canzun, ch' ils inimitgs dil grond um han rasau ora per better lozza silla frestgia fossa fa a nus endamen las nenias dil pievel retic. Tier els sco tier tut ils pievels primitifs vesein nus che la dolur e tristezia sur la mort dils cars semuossa en gronda vehemenza e viva forza. Quels carstgiauns als quals la cultura ha aunc bucca mussau de constrenscher lur sentiments en certas fuormas e plaids, expriman la dolur de lur cor en ault grir e bargir, en improvisiuns de dolur 15 e tristezia. La viva dolur, las bialas regordientschas vid ils morts expriman ei savens dadault e sut l' impressiun della tristezia nescha la canzun. Nus anflain tier tuts pievels primitivs canzuns, las qualas deploreschan lur morts, contan lur ovras e seregordan dad els. Cun tgei poesia exprima David sia dolur sulla mort de Jonathan e Saul ella canzun: „O cuolms da Gilboa! sin vus crodi ne rugada ne plievgia ne seigien êrs dad unfrendas primizialas! Partgei che leu ei vegniu friu navend il scut dils heros, il scut de Saul, sco sch' el fuss buca unschius cun jeli. Il balester de Jonathan tschessava buc dal saung dils mazzai ne dal gras dils ferms e la spada de Saul turnava buc vidda. Saul a Jonathan carins e legreivels en lur vita ein er en lur mort buca spartgî. Els fuvan pli sperts che evlas, pli ferms che liuns.“ 27 Da forza dramatica ei il lament per Hector el davos cant della Illias. Ils Indians moribunds contan sez lur lamento. En tuttas valladas grischunas er' ei avon igl usit de cantar sil miert ina canzun de tristezia, in lamento. Fetg biaras de quellas ein aunc semantenidas principalmein ord la Giadina, schegie ch' ei gliei el cuors dil temps e sut l' influenza della cultura entrau en quei cant enzitgei pedantic semegliont al Meistergesang dils tudestgs, tutina s' expriman en biars de quels lamentos ina naturala dolur, ina viva tristezia e profunds sentiments. Cheu suonda in lamento ord Schoms 2)28. Fetg savens sescomian las persunas el plirar e cantar. Il lamento survegn in caracter dramatic sco en sequent lamento engiadines sur la mort de treis giuvens Sar Chasper Men e Tôna Muos: quellas. Citau ha el ord ina canzun sur della ujara dellas Gaglinas 129) 1475 ils cuors:

Marti - Ioan diss: Mütscha, mütscha tü Bart Gualgelm,
La vita t' cuosta, schilt ed helm;
Diss el, sch' la mia vita dess a mai custar,
Vögl eug hunur e laud chiatar.
'Lg piglaa la vita, dœt in 'lg chiamp fadiff da soart,
Ch' l' ha ündesch glids ruott aint la moart: etc. — —
La bandera dad Halla quaa bain fuo
Izuont schdrammada da metz ingiuo.“

Cura che nus udin l' envidada dil gigant tiroles e la risposta dil valerus Bart cartein nus de ver avon nus in vegl epos tudestg cun las „truzreden“ de ses herox ne dils renomai cants epics della Serbia. Quei citat dil Livius rhaetic ei in musament, che nus vevien era en ramontsch epos historics sur las gloriusas ujaras en nies lungatg buca mo el latin. In toc d' in tal epos para a nus era che Flugi ha puplicau en (fehlt) 302) La canzun historica ei vignida mo en pintgas particlas tochen tier nus, mo persuenter vein nus pliras canzuns politicas. Nua che la democratia regeva sco en nossa Rezia stueva mintga remiedi … de manar e regier il pievel esser de gronda impurtonza. E tgeinin 20 deva ei cheu, priu ora il danè blut, meglier che la canzun. Pli ch' il plaid digl oratur et il libellum dil scarvon effectuava quella sil pievel. Gleiti resunava ella per tut las valladas grischunas e mintgin udeva ella. En in temps nua che las gasettas eran aunc nunenconoschentas vegneva ella canzun admoniu il pievel, scurvanau ils inimitgs, turziau ils malvugli. Cheu 25 sgomiavan ils magnats in lauter e schevan ora lur puccaus e quei numnava il pievel „dar sal“. Nossas canzuns sepresentan sper la historia sco la reha ornamentica entuorn las colonas en in tempel arabic. Quella mida il freid crap en in flurent pumer. Sco encunuschent eran ils Grischuns malcuntents cun la 30 casa d' Austria, perquei che quella, suenter ch' ei vevan aviert a sias armadas ils pass sur lur quolms per l' aquista della Italia leva, serrada la paisch d' Utrecht, bucca tener sias empermischuns. Ils adherents della Frontscha semussavan puspei activs et l' influenza de quella pussonza carscheva. Encunter … quella ei lura comparida la suondonta canzun 1715 sco in bienmaun 35 per ils Grischuns. (Lied fehlt) 313). Sepatertgiein nus ina gada anavos el

1. Qui in Sent vivevan trais giuvens
Eiran legers e containts.
Ma noss Segner lura quia,
Con greiv mal tuots trais plajats,
Per clamar tuots trais pro el. 5
Tuots trais spus fan nozzas in tschel,
E las spusas qui sün terra
Han tristezza, plandschan larmas bleras.
2. Nesa Defila spusa del ün
Que füss bain da considerar 10
Ils vos cours sun contristats
Per ils voss chars figls amats
Vai stovü eir sotterar
In la flur da lur età.
Dus as vevan compagnats 15
O vo spus da grand fortüna
Con ils angels chantais adüna
3. Ils figls (morts):
Eir a vo, nos pover bap,
As sarà bain grev quest fat 20
Sün nus vevat vossa spranza
E sgüra eir vos confort
Eir a vus ma povra mamma . . .

Lura plonscha la mumma, suenter sar Menn, lura prendan ei mintgin adieu da lur spusas, ch' ei han speronza de ver puspei enten il parvis, alla fin 25 roga la poeta la spusa dil frar vegl per perdun, sch' ella vagi buca gartiau la canzun suenter giavisch. Tals lamentos sesanflan è sco appendix tier las ediziuns de priedis de bara ord il 17 e 18avel tschantaner. Aschia enflein en in cudischet daus ora sur Landrichter Gion Gaudents de Capol, baronet Engelland 30 Cavalier de S. Marc e guvernatur da Valtlina buca meins che 12 lamentos. Ils biars semidan aber sut ils mauns de lur aucturs en freids sonets e la munconza de ver sentiment ei zupada tras bombast de plaids e figuras mythologicas ord il Helikon. Mo ina de quellas canzuns suonda cheu sedistinguend ella dallas autras tras in tun popular e vivacitad naturala 321). 35 Che la canzun era destinada per cantar, muossa gia il refrain 332): Ina interessanta declaronza sur della muontada, natira e historia dellas canzuns … politicas dat a nus in cyclus de canzuns ord il davos dil 18 avel tschantaner. Tgei gronda irritaziun e malaveglia ei regieva lu denter il pievel principalmein … sur il regimen en la sventirada Valtlina ei enconuschent, ei semussava era sil horizont politic de nossa patria trasô pli bia neblas grischas e pils 5 magnats grischuns era la greta dil pievel ina spada de Damokles. Per calmar ils irritai ha „Louis Vieli“ 1) componiu ina canzun politica, en la quala el ha repartiu la cuolpa dil schliet uorden en la Valtelina sin ils purs, signiurs e nobels de quella vallada sezza e cussigliau al pievel de tener ferm vid ses manaders ed esser units. La canzun ei comparida en 10 squetsch. Gleiti denton ei vigniu dau ad ella ina risposta en in' autra canzun, nua che la cuolpa dil schliet uorden en Valtelina ei cargada si sulet als signiurs e cussigliau de ranschar in „Strofgericht“ per dar penatienzas … a quels, gie il poet va schi lunsch ch' el cusseglia de schar siglir il tgiaun ad enzaconts dils grons 2). 15 Che quella risposta ha enflau in viv eho el cor dil pievel vesein nus ord suondonta scartira dada en dalla dieta rimnada a Trun agl uestg Graf Dyonisius von Rost 3). L' inquisiziun instradada encunter il plevon de Trun ha denton giu zun negin succes e canonic Balletta incaricaus cun quella ha dau alla fin 20 il sabi cussegl de schar scher la difficila fitschenta, pertgei sch' in stezi en in liuc il fiuc, rumpien las flommas ton pli vehament si ad ô en in auter. Havend il camond della dieta mo ingrondiu la popularitat della canzun ha Vieli puspei stuiu semetter sin siu pegasus ed en ina secunda canzun damonda el tgi dei regier la tiara, sche buc ils signurs e perhorescescha 25 l' jdea din Strofgericht 4). Irritaus dat plevon Caplazi risposta en ina canzun, nua ch' el dumbra si tut las famiglias de purs (Bauernadel) ch' el crei che fussien vengonzas de regier 5). Cheu vesein nus tgei muntada la canzun politica veva e co ils vegls politichers seneziaven de quella. Pli nunschanadamein che Caplazi tacca 30 in' autra canzun ord il medem temps ils magnats della Partsura. Nus udin gia il schular della revoluziun franzosa, mo essend ch' ella numna tuts per num e nomina sunt odiosa secuntentein nus de citar la fin. (fehlt) 6). La plema dellas canzuns politicas porta denton quella dils giats 7), che sedistingua tras in' amara ironia, salau sarcasmus cantond las ovras dils 1) Lied ist abgedruckt Rät. Chrest. Bd I, S. 358. 2) Lied abgedruckt Decurtins, Chrestomathie Bd. I, S. 360. 3) Eine Lücke im Manuskript. 4) Eine Lücke im Manuskript. 5) Decurtins, Chrestomathie Bd. I, S. 367, IV. 6) Vielleicht die Lieder IV. und V. Decurtins Chrestomathie, Bd. I, S. 365, 366. 7) Annalas, Cuera, Bd. VIII, S. 292 ― 293.

  1. 1) Hier eine Lücke im Manuskript. Wahrscheinlich die Sprachen der Livländer … und Slaven; Safalik und Palacky weckten die Idee des Panslavismus.
  2. 2) Es dürfte die „Geschichte der Literatur des rhätorom. Volkes“ von Dr. Fr. Rausch, Frankfurt a. M., 1870, gemeint sein.
  3. 1) Decurtins, Chrestomathie Bd. II, p. 238.
  4. 1) Vgl. Deutsche Mythologie von Simrock, 3. Aufl. Bon b. Adolf Markus 1869, S. 317.
  5. 1) Decurtins, Chrestomathie p. 346, Bd. II.
  6. 1) Decurtins, Chrestomathie p. 568, Bd. II.
  7. 2) oxalis acetosella, Guggerbrot, Waldklee, Guggenkäs, Süreli (Bern), Guggersauer … (Bern, Luzern).
  8. 3) Decurtins, Chrestomathie p. 569, Bd. II.
  9. 1) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 133.
  10. 2) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 60 mit einigen Variationen.
  11. 3) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 153.
  12. 4) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 73.
  13. 1) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 156.
  14. 2) Decurtins, Chrestomathie Bd. II, p. 270.
  15. 3) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 254.
  16. 4) Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 154.
  17. 1) Hier fehlt das Lied.
  18. 1) Hier ist eine Lücke im Manuskript.
  19. Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 175.
  20. Decurtins, Chrestomathie Bd. II, p. 338c mit einigen Variationen.
  21. Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, p. 174.
  22. Decurtins, Chrestomathie Bd. IX p. 179.
  23. Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, S. 185. Vergleiche Ulrici Campelli, Historia Raetica, Basel 1887, Tomus I, S. 562, c. 39.
  24. Vergleiche Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, S. 185.
  25. Wahrscheinlich das Lied Decurtins Chrestomathie Bd. IX, S. 190.
  26. Im Manuscripte eine Lücke.
  27. Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, S. 185. Vergleiche Ulrici Campelli, Historia Raetica, Basel 1887, Tomus I, S. 562, c. 39.
  28. Im Manuscript fehlt das Klagelied.
  29. Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, S. 185. Vergleiche Ulrici Campelli, Historia Raetica, Basel 1887, Tomus I, S. 562, c. 39.
  30. Vergleiche Decurtins, Chrestomathie Bd. IX, S. 185.
  31. Wahrscheinlich das Lied Decurtins Chrestomathie Bd. IX, S. 190.
  32. 1) Im Manuscript eine Lücke.
  33. 2) Refrain fehlt.