Chiartas

Da Wikisource.
romancio

Gudegn Planta Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VII.djvu Chiartas Intestazione 8 febbraio 2021 75% Da definire

Chianzun sün la fin dell anno 1797 Inhalt
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. V
[p. 485 modifica]

GUDEGN PLANTA.

[Chiartas.]

(Ineditum nach dem Autograph des Verfassers.)

I.

Paris 13 d’Avril. 1798.

Voassa chiarta dells 25 Marz d - hæ arfschieu quista damaun. Eau singrazch dellas nuvitædts interessantes chi’ ella cuntaign, et nun hæ manchio da fær üss rispetto allas facultædts in Vucligna et allas reccomendatiuns da Berlin. Cun fær las opportunas rappreschantatiuns jnquaunt allas convenientias noassas politicas, et als intops chia tschearta glieudt mettaronn tar nus à tuottas müdædas da noassa actuæla confusium, sum eau affat da voass parair. Mieus cumpagns nun vulaivan crayer, ma haun müdò parair sün las chiartas gnidas huossa da Cuoira. Eau resguard noassa uniun als Svizzers sco lunic metz dans liberær dalla dependentia dell’aivla et ns render independents, da müdær in bain noass stædi confus dad huossa et da reaquistær il nöss, taunt public co privat. Ma liòs à noassa instructiun, chia nu ns haun vulieu dar libra, dad agir suainter las circumstantias. Nun pudains fær pass publics et las pitschnas relatiummettas da speciæla influentia in lur Lyas tegnan aunchia memma à cour à mieus cumpagns (sco chia sun eir stædas lunic retegn da noass amich cumœn la stædt passæda) per chia sexternan, eir bè discursivamaing, sur ls affars publics, ourdvart lur instructiuns. Eau nun hæ hagieu taunts resguards et hæ suotta maun insinuò la divisiun dells Grischuns cun lur vegls suditts in 2 chiantuns, mettand las valls dadains Giülia Alvra et S-chialleta culla Vucligna, et ils oters dadour, eir in ün. Noass capo luogo stuess esser alternative Clavenna et Puschlef; l oter sun tentò da propuonner Tusauna, taunt per sia situatiun nel centro, cu per asgiürer taunt pü l’abolitiun dells privilegis exclusivs et mettar la metropoli pü da löentsch dells confins tudais-chs. Eau s cunfesserò eir, chia la bramma usché fearmamaing externeda da noass metropolits, da sacrifichiær la Vucligna, et cotræs eir nus oters dadains ils munts, per aquistar las 4 signurias svabas. Lur propositiuns da cumöen vschinedi, ad ünna missas avaunt per ades-chier ils oters et mè effectuædas, anzi saimper træs ells svessa [p. 486 modifica] delusas et finamaing traversædas, chia quaists refless, dig eau, haun eir contribuieu a mieu dissegn. Eeau m hæ inservieu da mieu vegl camerade da scoula d Haldenstein, Laharpe, chi hò giu bgearra influentia tiers il directur Reubel, occupò principælmaing dells affærs eisters, per fær pervgnir quists refless innua s aspetta. Ell ais quell chi hò ruott il plan da Brune della Républica rôdeuse (sco vain per spretsch numnæda la Rhodanique) et della separatiun dellas landvogtias italiaunas; et operò l’unitædt et indivisibilitædt della republica elvetica. Eau l hæ fatt chiappir, chia l unic mez per operær la reuniun dells Grischums culls Svizzers et render vauns ils dissegns austriacs chi oppuonnen, ais, da ns restituir la Vucligna et cuntrædis, et ils unir nel möedt propoast alls Svizzers. Ell hò aggradieu mieu progiet et farò, per ægna convenientia, tuotts sieus sfoarzs per il fær réuschir. A bum quint eschans asgiüròs, da nun gnir büttos tiers la Cisalpina, et mez asgiüròs, da survgnir Buorm et Clavenna et, per poich chi ün insista eir la Vucligna. Ma inibevieus dal Vorarleberg, cediss ün gugient la Vucligna per quaist; et mieus cumpagns nun sun exempts daffat da quista chimèra, chia voass quinò surtuott ls ho miss in testa. Voassas chiartas da Milaun d - hæ tuottas survgnieu; finælmaing eir da chiæsa mia et, traunter quaistas, üna dels 10 Favrær pür als 31 d Marz, dintaunt chia d - hæ survgnieu ils 29 d Marz ünna da mia duonna, scritta als 10 Marz. L’otra stu havair chiattò qualchie schlearna. Mieus cumplimaints à voassa Sigra, à mia quinæda et nouf quinò l’unium dels quæls m ais fich plaschaivla, ma chia d - hæ bè relevo da voassa chiarta. Gradi mieus cordials salügds. G. P. Planta.

II.

Paris ls 16 d Avrigl 1798.

P. P.                         

Unieu allas patafgias publicas hæ survgnieu hèr indamaun eir voassa chiarta d. 28 Marz fin 4 del corrente. Eau s ingrazch per las nuvitædts in quella contgnigdas et infurmatiuns interessanttas chi s rechiattan. Nus quia nun s pudains smürvagliær avuonda della prescha inconsideræda da noass actuæls redschaduors, da s vulair per foarza havair unieus culls Schvitzers, aunz co savair, chie soart ch’ils sovrastò. Üna juvna chi s bütta in bratsch al prümm cumpagn chi spreschainta, sainza dumandær, chi chi’ ell saya ne d inuonder chi’ ell ais, et sainza s informær, chie chi’ ell voul fær d ella, ais cun radschum tgnida per sfreneda et vain spredschæda da tuotts. Crayè pür, chia l istess iscuntra eir da noassa patria, chi sco üna muois-chia sainza chiò, nun vezza l’hura da s rumper il culoetz. Eau nun poass m interpretær quista oarvezza oter cu træs la temma da voass quinò, [p. 487 modifica] chia sch’ün retarda, schi chia intaunt il Directori, svizzer vegna installò, et ell surpassò. Ma ch’ell s fatscha pür, per quista vouta et eir qui zieva, giò la gniffa, ell nun metterò aint il nès uschè bot. Per huossa las plazzas sun occupædas sainza chi’ ün s hægia algurdò da seis servetzans prestòs et da prestær, et per l avvegnir d - hæ spraunza, chia glieudt sco Ochs et ell survgniaronn il salari bain maritò da lur servile condiscendentia. L’impurtaunza da noassa situatiun ais qui et nella Cisalpina zuond bain sentigda, per chi’ ün hægia dad havair temma, chi’ ün ans vöeglia laschær crudær in bratsch all’Austria. Et scha nus nun havessens taunta prescha da cuorrer inavaunt et da ns laschær dær la ledscha, schi gnissagnè ells asvessa a ns tscherchiær et ans fær meglders paichs. Quia nun savains nell’chiapir, cu chia quells scoarts paun s imaginær chi saya possibel da s incorporær culla Republica elvetica ünna et indivisibla, et nell istess temp conservær sia libra judicatura et sia administratium privativa. Que nun pò havair loë, oter cu in ün sistem federatif, et mè in üna unium indivisibla. Ün voul havair introdütt quaista et extirpær l’otra nell’Elvezia. Cu pò eser, chia ün nun vezza que taunt oravaunt? U poeja chia ün vezza que fich bain, ma chi’ ün temma del pöevel al dir la vardæt, et ün al voul mnær davous la glüsch, per il sacrifichiær, unieu al bain public, à siàs migras ambitiusas particulæras. Ma eau d - hæ spranza, chia l ingiaun tuorna in chiæsa dell ingiaunadur.

Cu aise eir possibel, chia aviand zuott oegls l exaimpel dells Svizzers, Hollandais et Cisalpiners, et cugnuschand træs l’experientia la qualitædt della libertædt préschantæda et taunt exaltæda, ün poassa vulair and participær. Fortünædamaing chia nus in Ingiadina eschans in ün chiantun giò d stræda et havaronns main d ans ressentir cò ils óters. Ma chia quells della cittædt et lougs circonvicins survegnan bè üna vouta la rassas blovas tiers ells, et surtoutt ils inchiargiòs della bucolica, et ells magliaronn sgiüramaing paun anrüvlò da ls havair clamòs. Sayens amichs, ma alla largia, l esser mæmma ardaint ns pò dar l’arruogna, chia nus et noass iffaunts nun finironns da sgrattær. Eau m interpretesch il tuott our dal caracter personæl da voass quinò. Il pü grand chiapitauni füssa chia d - hægia aunchia chiattò; ell nun hò hagieu il curaschi da s disfær dells Salis, per la tearza vouta chi’ ell hò hagieu il curtè per il mainch. Ell temna, chia gniand ells darchiò suravi, schi chia l faronn la feista, scu chia que nun manchiarò, et craya da s mettar à chiò salf, cun bittær pü bot possibel, culs Svizzers, suott la protectium francesa. Quaunt megl nun füss que stò da fær svessa la giüstia chia meritaiven, et liberòs cò tres dells inimichs interns, havess ün pü bain pudieu dir sias radschums culls eisters. Scha mia chiarta, scritta à voass quinò aunz mia ultima partenza da Samedan, [p. 488 modifica] hò fatt üna snèstra sensatium schi d - hæ da savair grò all istess voass quinò. Eau l’havaiva scritta per ell sulett, et ell, sainza mia permischium, sainza spettær mieu arrivo à Cuoira, chi’ ell savaiva incuntrær in duos digs zieva vò [a] (a)lla lær publicamaing nella sessium dal Landtag, cun glossas chia ell et il memma credul Jost, sün sia insinuatium, haun miss tiers. Quaist tiro da vair Judas havaiva per migra da s fær substituir ell nella legatiun per Paris et m laschær a chiæsa. Per quaunt chi’ eau havess preferieu l ultim partieu, oter taunt eira s degnò del möedt miss in ouvra per l’effectuær, et m algurdand dal nosch latin da Frederic „fallentes fallere non est fallacia“, l hæ payò cun l istessa munaida et rendieu pan per fugascia. Nà chia per que cò eau hægia nel minim möedt prégiüdichiò à noass interess publics, perchiè chia sun persuas, chia scha voass quinò cun sieus principis füss gnieu à Paris, schi chia füss iscuntrò per ils Grischums ün’otra Oxiade, innu am lusingiesch per cunter, cun resister pü bòt arditamaing allas insinuatiums incompatiblas, dad havair pü guadagnò, cu sch’ün havess cedieu vilmaing a tuottas dumandas. Ma che dvainta! Scha nus nun eschans Ochs à Paris, schi sun els Ochs à Coira. Cumbiné insemmel ls accidaints arrivòs tar nus dad ün ann innò, et surtuott l’indolenza dells amichs da Coira per l’incorporatium della Vuclina, il contegno da voass quinò alla dietta, il föe chia l hò adoptò zieva chia l ais stò asgiürò della perdita della Vucligna, et sieu ultim contegno, et chiattaròs, chia las suppositiums cuntgnidas in mia antecedainta, dvainten vardats evidentas da sieus dissegns et da quells da sieus concittadins, da sia antevidenza. A dia! La poasta parta, eau stù glivrær. Mieus resspetts tar vus. G. P. Planta.