Conradin Flugi

Da Wikisource.
romancio

Conradin Flugi Intestazione 17 ottobre 2015 25% Da definire


Conradin Flugi.


Conradin Flugi d'Aspermont ais nascbieu als 22 Settember 1787 a St. Murezzan in Engiadin' ota. Sieu bap eir' ün da quels nöbels da buna taimpra, ils quels da temp in temp savaivan, tres lur virtüds, acquister la confidenza del pövel. El füt in bgeras emergenzas tschernieu ad importantas missiuns, e las disirapegnet sovenz con bun success e saimper con onur. Sa mamma, üna Planta-Wildenberg dad Ardez, eir' üna duonna energica e giudiziusa, ed in sa biografia il Flugi non so dir avuonda da sia bunted, fermezza da caracter ed ota valur morela.

In quels temps las scoulas eiran reras nellas vschinaunchas d'Engiadina, ed a St. Murezzan nun and füss neir stò, scha üna veglia giuvna non avess, pü per passatemp cu per oter, miss sü üna scouletta. Lo il Flugi imprendet a 1er, a scriver ed a fer quints; mo el stess disch, cha que eira poch que ch'el savaiva cura, a l'eted dad 11 ans, sieus genituors il mettettan nella renomneda scoula del professur A. à Porta a Ftaun. El nun eira güst' ün bun scolar, eira pü propens a fantasias ed a fer zambellas, cu ad imprender con buna vöglia e plaschair, da möd cha sieu magister non eira guera containt con el.

Que eira nel an taunt agitò e fatèl del 1798, e già var ses mais zieva la scoula stovet gnir serreda, ed ils scolars füttan tramiss a chesa lur per causa dels grands e contins movimaints da truppas per la val intuorn. Bod ils Austriacs avaivan la suramaun e 's avanzaivan fin in Bregaglia, bod ils Franzes ils chatschaivan darcho inavous nel Tirol, e la valleda passet tres temps disastrus.

— Flugi turnet dunque a cbesa, ed in que cuort temp non avaiv' el neir podieu imprender bger. — Nel möd d'instruir sieus scolars à Porta imitaiva ün pò il .fer dels vegls Grecs. Sovenz magisters e scolars giaivan nel liber, sün üna collina, nel bei god verd, e lo el als portaiv' avaunt qualche fat istoric, o 'ls spiegaiva las smüravaglias della natura. In quels incunters à Porta animaiva ed entusiasmaiva sieus scolars in möd tel, cha sieu dir als restet impress per tuotta lur vita.

Turno a chesa füt que la mamma del Flugi, ein tscherchet da continuer si' instrueziun. Ella '1 inculebet eir profuonds e buns sentimaints religius e '1 det cotres üna ferma pozza, ün sgür sostegn per tuotta sa carriera. Darcho eiran ils Austriacs pervgnieus as-chatscher ils Frances dall'Engiadina, e cur eis stovettan as retrer pigliettan eis con se eir il bap del Flugi sco ostaggi.

Poch zieva ils Frances eiran darcho patruns dels pass e della val, e lur dotnini füt dür eir durante que temp. Eis avaivan eir conquistò la Vuclina, e tres l'act da confisca dels bains Grischuns allo eir la famiglia Flugi, sco tauntas e tauntas otras, subit grandas perditas. Oltre da que avaivan las continuas inquartieraziuns e rovinusas requisiziuns bod tres ils Austriacs, bod tres ils Frances, mnö üna granda poverted, sovenz perfin misiergia, nella valleda. Flugi requinta, cha üna vouta arrivet ün colonel frances con bgera truppa e fet üna pretaisa impossibla per la vschinaunchetta da St. Murezzan. Zieva lungias trattativas il co¬ lonel, hom prepotent, proferit terriblas imnatschas, e que taunt muntet la crasta eir al covih da St. Murezzan, Andrea Gudinchet, il quel dschet al colonel: „citoyen colonel, si vous faites cela on sonnera le toesin dans la vallêe". Sün que il Frances, in fondo bain eir pütost da buna pasta, as balchet, ed eis savettan as incler per üna requisiziun bger pü modereda ed alla porteda dels abitants impoverieus. In quels temps calaminus füt que la mamma del Flugi, la quela, tres sieu exaimpel, sieu curaschi, sia lavur, tgnet la barcha della famiglia in bunas ovas. El diseuorra con admiraziun da sa buna mamma e con entusiasmo da quels temps da dura lavur. Mo già allura as manifesta sieu sentir poetic. Descrivand, ün pò pü tard, l'idillic lö da Chasellas — uossa l'Alpina suot —, chi allura appartgnaiva alla famiglia, Flugi disch: „Tappets da fluors tuot intuorn, circondos da bels gods verds, inua ils utschels faivan udir lur chaunt da lod, la muaglia ein pascòlaiva, fand melodia con sampuogns e brunzinas, l'ovel sussurrant e s-chimant, chi fluescha poch dalöntsch! oh dis beos!"

Vers la fin del 1799 ils genituors da Flugi il mettettan a scoula a Cuira, e lo, „all'universited", podet el, var duos ans alla lungia giodair dell' instruziun impartida da duos distints magisters: Saluz e Neesemann. S'aviand Flugi decis per la carriera mercantila, füt el miss in sieu 14. an a Lindau in üna chesa da commerci. Sieu frer pü yegl, pü tard generei Frances, eira allura commandant della plazza da Lindau. Lo, aviand Flugi bger temp liber, l'impuondet el per imprender il tudais-ch e per s'iustruir eir uschigliö. Da Lindau get el pü tard a Genova, Pisa e Livorno, inua el, a forza da lavur conscienziusa, savet avanzer a bunas plazzas remunerativas. In quaists ans imprendet el a fuonz air la lingua francesa.

Nel 1809 morit sieu vegl bap, e, ziev' esser sto per cuort temp a chesa, aeeeptet Flugi üna plazza nell'administraziun francesa a Napoli, inua, vers que temp, regnaiva il raig Murat, famus generei da cavalleria e quinò da Napoleon I. Lo Flugi, tres sa capacited, si 'onested e sa cognoschentscha da diversas linguas, avanzet rapidamaing fin a prüm secretari del minister della guerra. El requinta, cha üna vouta avet el da repasser ils quints fornieus dad ün generei, il quel avaiva organizo ün corp d'armeda. Il quint eira fich confus, ina que al reuschit al tandem da metter in cler las eiffras, ed il risultat füt ün errur da tschient milli francs, chi volaiva gnir commiss a dan del erari! Il Murat nun as smüravgliet zuond bricha da que taunt ed esclamaiva be da bei contin. „C'est bien, c'est bon." Allura, forsa auncha da pü cu in oters temps, ils abüs eir nellas fornituras dell'armeda eiran grands! E d'allur' in via Flugi passaiva per ün geni finanziel ed avet per ils mauns lavurs da fich granda porteda.

Zieva la caduta da Napoleon e da sas creatüras Flugi turnet a chesa. El pigliet allo eir part als divertimaints della giuventüna engiadinaisa, e dvantet dalun il poet della val, chi allura, sco, pü o main perfin in nos temp materialistic eir uossa, mè nun maunchaiva in ün' allegra compagnia. In que temp scrivet el la plaschaivla poesia „11 di dellas imsüras", inua el descriva fich bain üna bell'üsaunza da quels tenips da costüms simpels e bels, chi, mela vita. vaun vi e pü as perdand. Quella poesia ans muossa bainschi, cha Flugi savaiv' allur fer bellas rimas populeras, ma ch'el nun eir'auncha all'otezza della. vaira poesia. Nel 1821 Flugi s'unit in matrimom con üna signura Melcher da Valcava, e que taunt füt per el? sco ch'el requinta, il pü fortünò pass da sa vita, perche .que eira üna duonna sauna, bella, da bunas cogniziuns, da spiert ed ün* excellenta massera1*. Da que temp componit el eir la poesia „Carneval e tschütschavraun". El ritegna, cha quaist pled deriva da tschütscher. Las giuvnas dediehaivan allura, alla fin del carneval, alla compagnia dels giuvens ün barilet d'vin, e quaists, ün po alla vouta, il „tschütschaivan" our.

Nel 1823 get Flugi con sa famiglia a's stabilir a Valcava in Val Müstair, e restet lo per tschinch ans, sorvegliand e coltivand il grand fuonz della famiglia Melcher. El as chattaiva allo bainschi fich isolò, e specielmaing manchaiva ad el, hom instruieu e da bun umur e da vaina sociela, quasi ogni contact con glieud edücheda. Pero el eir' ün filosof, ed as savet fich bain chatter eir in quellas relaziuns uschea simplas. El requinta, cha quels ans füttan ils pü paschaivels e dels pü bels da sa vita. Lo ho el eir scrit diversas da sas megldras poesias. „L'inviern" ais p. e. ogni an da növ let e chanto con delizia da pitschens e grands.

L'inviern.
La naivetta, la naivetta
Vain da tschel a flöch, a flöch;
Onduland sco las chürallas.
As metta giò a töch, a töch.
E nos mauns e nossas vistas
Bütscha ella in möd zart,
E que pera, ch'ell 'ans porta
Ün salüd da buna vart.
Ella bütscha eir las fossas,
'Nua noss chers staun as fermand,
Ell' als disch: „ean vegn d' süsura,
D'inua Dieu gnaro 's clamand."
o —
Ella metta gio si 'era •*' '.
Sün ils munts, nels gods e pros;
Ella disch alla natura:
„Uoss'ais Iura da tieu pos."
E quell" era, ch'ella stenda,
Ais ün candid vestimaint,
Ed in quel s'intessan rösas
D'admirabel splenduraint.
Schi l'inviern ho eir bellezzas,
Tscbert eir el ho sieus dalets —
\r.J.c Tuots ils gros della natura,
In lur esser sun perfets.
Crouda, crouda pur naivetta,
Gnand da tschel a flöch a flöch,
Onduland sco las chürallas,
Tuot cuvrind a töch, a töch.
Tia era b'e cuverna U.iU c k u,
La stagiun chi zieva vain,
E chi'ns disch con vusch eterna:
„Resüstaunza tuot contain".

Ell'ais cuorta e simpla quaista poesia, ma uscbea natürela e limpida, uschea poeticamaing romauntscha, ch'ün la pò bain metter a peer con las megldras produziuns da nos poets ladins. Nun fo ella l’effet, cha resentins cura, in temp da prümavaira, nus vzains l'ovelet cler e limpid a passer tres la prada in flur, ed udins sieu armonius mormorer? Durante quels tschinsch ans la famiglia 's avaiva augmenteda da divers infaunts. Traunter quels eira eir Alfons Fing), il quel, pü tard, 's acquistet, scrivand in lingua tudais-cha, grands nierits sco poet, ed in rendand pü contschaint nos romauntsch eir traunter ils erudits della Germania. In allura il fuonz eira fich ritschercho nella Val Müstair, e quaista circonstanza, unida a bgers oters motivs, fet in möd, cha Flugi vendet ils stabeis Melcher allo e gnit darcho a's stabilir in Engiadina. Nel 1828 murit sa diletta mamma, quella excellenta duonna, la quela nellas „rimas romanntschas" ais uschea bain dechanteda.

AI spiert da ma mamma.
Spiert da ma mamma, da pêsch e piain d' fe,
Spiert da ma mamma, o resta con nie!
Do'm tia cretta, taunt clera e ferma,
Do'm tieu serain e tieu ümil bei fer;
Fo cha, sco tu, eau il bön saimper tscherna,
Muossa'm, sco tu, a favler ed urer!
Spiert da ma mamma, da pèsch e da fe,
Spiert da ma mamma sto saimper con me.

Circa da que temp Flugi requinta duos fats, chi comprovan, ch'el, schabain da schlatta nöbla, eir' ün bom liberel. Il govern grischun volaiva organizzer megl la milizia ed il landsturm, ed offrit a Flugi ün brevet dad uffiziel. Mo el rifüset dschand cha, a sieu crajer, ils offioiels del landsturm avessan dad esser tschernieus dalla sudeda. El fet sieu servezzan sco sudò. In quell' epoca, inua in tuotta la Svizzra ün temp da progress as faiva sentir, eir in nos chantun las ideas ed aspiraziuns liberelas as faivan largias, ed eir in Engiadina regnaiva ün'activa vita politica. Flugi requinta, cha il vegl vicari Gaudenz Planta da Samedan (l'uors) sovenz pigliaiva part a lur reuniuns. Üna vouta als dschet que degn hom da stedi: „Pur tscherchè da s' fer streda con prudenza, sün la via della liberted e del progress, mo hegias bain ad imaint da lascher saimper l'ultim pled al pövel." El aggiunscha: „Que air eir mi' opiniun". Vers l'an 1834, voliand cha sieus infaunts possan frequenter megldras scoulas, pigliet el la greiva risoluziun dad ir a ster a Cuira. Invidas laschet el la bella val, ils buns amihs; mo facilmaiug as savet el chatter eir nellas relaziuns della chapitela. Zieva qualche temp compret el il bain „zur ßieneu allo, e savet, con l'ir del temp, ingrandir e der üna granda valur a que stabel. Flugi, in que tuot il contrari da bgers oters poets, eir' ün excellent hoin d'affers, e ho savieu, tres onested, intelligenza e buna administraziun, migliurer fich sas condiziuns economicas. — La sted passantaiv'el con sa famiglia a St. Murezzan, inua el avaiva trat a se la chesa paterna. Flugi, fin allura figl predilet della fortüna, avet, nels prossems decennis, da supporter bgeras grandas affliziuns. El perdet divers da sieus dilets infaunts nella megldra eted, traunter oters eir sieu figl Conradin, e da quels trists avenimaints faun fede diversas da sas poesias. Vers la saira da sa vita Flugi ho scrit — vers l'an 1870 — ün cudaschet in lingua tudais-cha, intitulo „Einst und jetzt". Que ais ün confrunt traunter il stedi della fontauna d'ova cotschna aunz e zieva il temp della construziun del Bagn da St. Mu¬ rezzan. Lo requint'el traunter oter, d'ayair, per decennis alla lungia, fat grands sforzs per indür il vschinedi da St. Murezzan ad intraprender qer quint della vschinauncha üna megldra e pü raziunela ütilisaziun della renomeda fontauna d'ova cotschna allo. La nouva fontauna eir' allura coverta da greva e l'En, il quel allura giaiva vi pü cunter la montagna, scorriva sur our quella seguonda fontauna. Non podiand Flugi e sieus aderents obtgnair lur scopo con las bunas, s'inschignettan eis a fer passer lur idea nel seguaint möd. Que's trattaiva da s-chaver, per ün cuort traget, ün oter let al fluni, per allura podair compiglier ed ütiliser eir la seguonda fontauna d'ova cotschna, quella inua ün baiva uossa l'ova (Die Trinkhalle). In allura eira que üsitò, cha ils contadins giaivan con lur muaglia vnela a Tiraun alla faira da St. Michele. Flugi aspettet ün utuon la partenza dels vegls per quella faira, clamet insembel, d'accord col covih, dalun üna radunanza e fet adopter il sviamaint del fluni. Var 30 lavuraints, con Flugi e sieus amihs alla testa, dettan da da mauns e da peis, — ed al retuorn dels vegls da Tiraun la chosa eira tatta. Quaists fettan bainschi üna granda canera e volaivan perfin contester la legalited del operer dels giuvens ; mo, vzand a buglir sü tres la greva üna nouva e richa fontauna d'ova cotschna, as balchettan eis bain bod. Quaista füt compiglieda in uorden; e pü tard, nel 1853, il vschinedi det la concessiun per 50 ans della giodia da medemma ad üna societed composta allura dal Flugi e dals Signuors Andrea R. Planta da Samedan e J. B. Bavier da Cuira. Aunch'ais que in memoria da quels con la barb' alva, cu cha allura tuotta l'Engiadina as daiva da straüni del grand curaschi da quels signuors, limpraisa siand generelmaing risguardeda sco fich azardusa ed intscherta. Cognitamaing riuschit l'ouvra fich bain. In grazcha alla bella, estaisa, as po bain dir grandiusa rait da bunas vias construidas in ogni valleda del Grischuu dal 1853 in poi, in grazcha alla bellezza da nos pajas ed alla bonted e salubrieted da noss'aria da montagna, naschit da que sein miss tres il Flugi allura in terra Engiadinaisa, que grand e vigurus bös-ch, il quel hoz in di nus clamains l'industria dels esters. Quaist'industria ho uossa acquisto ün'importanza fich granda, ed, in generei, eir benefica importanza per il svilup materiel da nos pajais Grischun; e que ais tschertamaing ün grand merit del Flugi dad avair in ot gro contribuieu a l'inizier! — H contrat fat nel 1853, in ün temp cura üngün nun's insömgiaiva dal svilup, cha quella impraisa del Flugi podess piglier, ais pü tard sovenz sto aspramaing criticho. El füt fat in perfetta buna fede dad ambas las parts.

Duos ans o que zieva Flugi disch in sieu diari: „il bun esit da noss'impraisa as po vair dal fat, cha l'an passo gnittan var 300 esters a baiver nossa ova taunt ferma e buna per ils ammalosl" Uossa aise bod co il momaint, cha la giodia dell'ova cotschna turnerò a disposiziun della vschinauncha. Bgers e costaivels stabeis dvanteron sia proprieted a pretsch ridot, e St. Murezzan sarò allura, sper l’ actuela prosperusited da sa popolaziun, eir sco vschinauncha üna dellas richas del Grischun! Flugi morit a Cuira nel mais d'Meg del an 1874, nell'ota eted dad 87 ans, e be pochs dis aunz cu morir componit el la seguainta bella poesia:

La vusch. dell'orma in prümavaira.
Diletta prümavaira,
Dalet a tuot creo ;
Cumbain viv tard in saira,
Sun eau in te beo!
Resaint in ma vegldüna,
Sco giuven füss, plaschair,
Te nöbla giuvintschella
Veziand a comparair.
Eau sun piain d'allegrezza,
Mieus sens piglian vigur,
Eir eau resüst con ella,
La immortela flur.
Mo giuvintschella chera,
Tu chi revainst ogn'an,
Perche con te non vegnan
Quels, ch'eau da tout cour am?
— 9 —
„Tiers prümavair' eterna
„Sun eis qui stos semnos,
„AI tschel, 'nua tuot splendura,
„Ils ho il bap clamos.
„Eau qui muoss be l'insegna,
„— Dell'orm' il resüster —
„Perque ogn'an revegna
„'ls umauns per allegrer.
Ressaint, o ineffabla,
Da tieu dir bain la vardet,
E tia vusch amabla
Fo dobbel mieu dalet.
Chantè la nouva vita,
Utschels, con vos eher chaunt,
Vhèl co nos muond s'infitta <". J^Uu^ü c Ict^
E rend il cour containt.
0 gni pur our, manzignas, i ty
E vus millieras d'fluors
Nel verd della champagna
Stupendas in coluors.
River sün l'otra spuonda,
Vez eau da di in di
Nella continua uonda
'ls umauns chi passan vi.
Sün tela otra riva
Stovains nus tuots passer,
Mo'l Bap, chi saimper viva,
Vain sgür a'ns allegrer.
Omnipotaint! mi 'orma
A Te as voul musser,
Aunz cu cha'l corp 's indorma,
A Te as prosterner.
Da Tieu sench Figl la guida
Con te 'ns ho collios, v-w, v y ':
E cur noss'ur' ais gnida,
Tiers te gnarons clamos.
Diletta prümavaira,
Dalet a tuot creo,
Combain fich tard in saira —
Sun eau in te beo I

Las poesias romauntschas da Conradin Flugi, scha eir sortidas da sa penna durante üna lungia seria d'ans, muossan bain tuottas vair sentimaint poetic, granda facilted nella rima e riflettan saimper nöblas inspiraziuns. Saja ch'ellas trattan da fats da famiglia, dad ideas religiusas, da s-chet e bun patriotismo, dalla natura e sas smüravaglias, saimper ais que vaira, natürela, limpida e buna poesia romauntscha. L'ediziun del an 1894 dellas poesias del Flugi contain eir alchünas bunas traduziuns dal tudais-ch, frances ed italiaun. Flugi füt in quaist secul, chi sto per finir, il poet chi fet, il prüm, darcho udir e portet ad onur la poesia in favella d'Engiadin' ota. El l’ ho missa e porteda sün nouvas vias, seguitand, da dalöntsch, l'ot exaimpel, il sublim insegnamaint della poesia moderna, purto al cuolm tres ils gigants del spiert tudais-ch. El savet intimer sün sa lira eir otra chosa cu que chi'ns ais sto spuert da nos poets e rimaduors dels seculs passos

in ün pled, el avrit la bella via seguiteda poi da nos poets

Pallioppi, Caratsch e Caderas. Sieus discipuls füttan qualvoutas pü productivs, lur ideas e soggets sün pü multifaris, e nella fuorma qualvoutas fors' eir pü erudits. Ma üngün da nos moderns poets romauntschs non manaschet il s-chet, vair linguacli della val con pü granda facilited, tar üngün dad eis il vers e sieu ritmo non scuorran in möd pü natürel, pü lam, pü sonor, pü armonius e bei! Las poesias del Flugi faun sovenz l'effet, cha nus risentins nella quietezza del bei god verd, e lo, a duos pass, vzains üna clera fontaunetta a scatturir dal spelm cuvert da müs-chel, ed udins il melodius chaunt dels utschels. Alla mort del poet Flugi sieus duos collegas ed amihs, G. Fadri Caderas e Simon Caratsch, componittan e fettan stamper la seguainta bella poesia in sia onur:

„Dell'orma hest chatto la prümavaira,
„Sco presentind, ün dutsch e quaid spartir:
„Ün cler tramunt illuminet ta saira.
„Spartieu est tu, beo d' celest sorrir!
„Tu est spartieu — fidand in üna vaira
„Novella vita, in ün lö beo;
„Est ieu davent al gnir da prümavaira,
„Cha tu sublimamaing hest dechanto.
„Tu est spartieu — Nestor d'la bella rima,
„Chi nascha, viva sper il pur vadret;
„Tu est spartieu — cultur d'la lingua prüma,
„Cha ta mamma prusa ün di 't müsset.
„Tu est spartieu — dalöntsch dall'Engiadina,
„Cha tu amettast con amur sincer;
„Ün craunz da rösas d'la regiuu alpina
„Voul ella hoz sün tieu vaschè poser.

Cuira, 17 December 1900.
Robert Gmizoni.