Historia Rætica

Da Wikisource.
romancio

Jacobus Anthonius Vulpius 1905 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VII.djvu Historia Rætica Intestazione 8 febbraio 2021 75% Da definire

Davart la fadia da quaist muond Christiauna oratiun cumoena
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. VII
[p. 177 modifica]

JACHEN ANTONI VULPIUS

.

Historia Rætica da Jachen Antoni Vulpius.

(Nach Ms. Vv. Vgl. Bündnerische Geschichtsschreiber und Chronisten. Herausgegeben von Conradin Mohr. Siebente Publication.)

L’Historia dal mordaretsch da Vall Tellina.

[p. 40]. Haviond dit dalla refuorma dalla religiun, schi völg eug eir dir dalla persecutiung da quella, et quai davart quel inaudi e crudelissem mordaretsch perpetrà e dall execrabla rebelliun sdasdada sü in Valltellina. Quel horrend mordaretsch (scha tü guardast la rabgia dals schas[ch]ins, e brich il nomber dals mazads) schi trapassa quel lönsch la crudeltà da tuots auters schaschinamaints dals temps passads. Scodün po quai jüdichiar et approbar, perchie, scha tü considereschas quels passads suot ls imperaduors romans, schi eiran quels pajauns, e nun saveivan l comandamaint da Deis „nun amazar“. Pro quai eiran els superiuors e s’inrabgiavan contra ls chrastiauns subgiets. Uschea eir quels sgrischus mordaretschs, fats in l seculo passà et in l present, sun perpetrads tras cumond e dar pro dals princips e magistrats. Mo qui in Valtellina(s) haun ls subgiets crudelmaing mazà al ordinari magistrat istess, paraints a lur saung et prossems, et eir haun impalà cun saung brichia solum las chasas, marchiads e vichs, mo ls taimpels istess: nun haun schanià mascul nè femna, nè età, n’eir ls iffants svess vea las tettas dallas mammas. Schi chi’els haun eir mazà catholics chi haveivan horrur dal mordaretsch e rebelliun. Ls corps dals [p. 41] morts, ls haviond trats our dallas sepultüras, ls haun büttads avant ls chiauns e bestias sulvadgias, auters büttà in l’aua, auters ars. Et uschea, cun ün pled, nun ais stat interlaschà alchiüna sort d rabgias.

Quel crudel att, ais eir cun stupendas stramgiezas stat dat ad intler, dallas quallas eug alchiünas n hai jüdichià per bön da requintar. Quella calumniosa subversiun da Plur ais d’alchiüns prudents homens stat tgnü per ün mal omen a tuot la Rhætia. Las vignas A° 1618 et 1620 in l mais d’Aprilis in la part gronda dals louchs sun stat dscheutas in la Valtellina e contadi da Clavenna ultra l solit. Siond eir mis guardias sül[s] cluchiers, in tuot la Valtellina et contadi da Clavenna, tras cumond dal magistrat [p. 178 modifica] dalla Rhætia, per sunar ls sains in cas da necessità, od eir tras signals da fö, l pövel gniss muvantà sü a s metter in arma subit. Ais dvantà di 8 May, in l marchià da Sondre, chia las guardias dalla not passada (chi eiran catholics) gnand pro l magistrat referitten, chi’els quella not in l taimpel da S. Giervasi e Portasi havessen udi ün grond bluntlar da bleras persunas, s dispittond taunter pèr; auters bragivan: schi, schi, auters: na, na. Et eir, haviond els vis in quel taimpel üna gronda splendur, splendurind per tuot l cluchier, schi havessen els ividà lur [g]lüm ordinaria e vuletten gnir gio per las scalas in il taimpel; inua l’hura lur [g]lüm ven stüza, e quella splendur in il taimpel svanit veia. Ls pais dallas huras detten gio cun frantur in ün tratt, l sain grond det 10 clocas disferentiadas in la nott e trais sül di, chia tuots ls vaschins uditten, affirmand eir Joann Adreia Malacrida, ün chatolic e doctur da medicina et filosofia. Las guardias, els duos, per stramizi stuvetten giaschair in let blers dits.

A Tiran s udi l medem, sunand l sain grond in l taimpel da St. Martin. L podestà trametand seis serviaints per vair, chie quai fuoss — l qual fuo dit esser dvantà sainza fadia humana — e subit, siond ls serviaints turnads, sunet eir l sain in l palazi stess. A Poyra, ün lö in la comunità da Fusina, uditten ls habitants là in la chiapella, in la nott, alchiünas voutas ün [p. 42] dutsch chiantar, e dapo üna vusch lamentabla, in l majs Majo. Gniond dmandats, schi s havess quai udi autras voutas plü, respondetten els, eir A° 1588 esser dvantà l medem, regnand datschiert la pesta in Valtellina. In l palazi da Morbeng la nott da nadal passà, s vazetten giand in aut cunter cel flamas d fö, inoa in l mordaretsch alchiüns dal evangieli ngin mazads. L di de Julio 1. 18. cun la nott sequenta fuo, per causa d ün vehement e stramantus vent e grands, spussaivels ratz da plövgia, in tuot la Rhætia e Valtellina ün grond stramizi.

Haviond huossa mis naun las straungiezas, schi sun eir stattas diversas admonitiuns fattas als evangielics, taunt sco interpretatiuns dallas straungiezas. Ün cert mess da Puslaf giand a Com, spaer la punt Tresenda simbatet in Martino, figl dal cancellier Joann Andrea de Puteo, dall Tell, e discurrind inter els da bleras sorts, dmandet l Puslavin al auter, da chie religiun el fuoss. L qual, cumbain evangielic, dschet esser catholic Roman. L auter diss ad el ad auta vusch: „O co tü stas bain! perchie da quia a paucs dits vezarast, chie process vain a ngir salvà cu ls Lutherans in quaista vall. E per quai port eug eir chiartas a Com et a Milan. Quel dal Tell ha subit la nott denuntià quai al podestà, l qual la mattina tramatet seis serviaint, per vair, scha forsa quel da Puslaf fuoss [p. 179 modifica]stat a Tresenda sur not. Mo l eira agià davent. L podestà dimena cun üna chiarta tramissa al gobernatur da Valltellina e proveditor Joann Travers da Scanf, descrivet el la statura dal hom, avisand, ch’il tgniessen sü in seis retuorn. L qual pero ma nun apparet. Andreia Guizzard, ün evangielic dal Tell, purtava chiartas scritas da Joann Maria Paravicin, d Ardenn, habitond lhura a Vascalli, spær Com, a Jacobo Robustello et al Doctor Francisco Venosta, e suspettand d ünzachie sneister, las avrit el sü, in las quallas cun pleds cert suot figura, pero qualchiaus[s]a d importanza, ngiva fat mentiung düna certa conspiratiung. Quaist det ad intler igl tenor dallas chiartas al podestà dall Tell, mo nun vulet far ingiüna mentiung, a chi ellas udivan. Perchie Robustel e Francisc eiran cusdrins da la mamma da [p. 43] Guizzard. Mo l podestà, ün hom ardent da zelo, eira qua subit a l vulair fermar. Guizzard metteiva pro, chia las chiartas fuossan scritas usche zuond suot figura, chi’el l maniamaint havess indret podü chiapir solum dopo l mordaretsch cleramaing. Clara Piperella da Clavenna, chi ünzacura haveiva fat professiun evangielica, haviond mana üna vita sguasta, fügit dal domini dals Rhætiers a Milan, inua ella haveiva lattantà ün iffaunt in chiasa dal senator Papiri Cattani. Quella, muvantada per amur dals evangielics, venn fin Novat, et qua declaret ella a certs Clavenas-chs evangielics, chi’ella in chiasa da dit senator da Milan havess udi, quel mais Junio, ch’in cuort temp ngissen ls evangielics da Valtellina e Clavena a ngir tuots amazads. L qual ais eir stat annuncià al comissari da Clavena, Dumeng Gulfin, et a seis lütenent. La duonna dal Sr. Fortunat Sprecher, chi scriva quaista historia, Elisabetha, l referit, mo pür dopo l mordaretsch, chia siond ella, l mais Majo passà, a Berbeng in chiasa da seis bap, venn ün da Malench, cun nom Grasso, chi vendaiva taila et auter. Interpellet el alla madrastra da sia duonna da cumprar qualchiaus[s]a. Respondet ella: Chie dess eug cumprar, siond chia huossa s disch per tuot da guerra? El replichiet: Quella guerra vain a dürar pauc, els vöglian far guerra solum contra vus lutherans. Mo dschond el quai riond, nun s fet ingiün auter suras[s]en. Paucs dits avaunt l mordaretsch, ngand las armas puzchiadas a Clavena tras cumond dal magistrat da chiasa in chiasa, chia tuot fuoss bain perdert, per l qual Ferdinand Pestalozzi evangielic, haviond guardà las armas, diss el alla duonna da dit Francisco et alla duonna dal sudet Sr. Sprecher, rigiant, tschantschand els da guerra: „Eug crai, ch’i vöglian mazar a vus lutherans.“Però siond quel ün tavallader, e pro quai chiarignamaing vaun, schi vennen eir quels pleds büttads ad aura. Joann Matheo Lupo, ditt Quallia, natif dalla comunità da Berben, l qual siond disfamà per ladranetsch comiss, sa sustentava alla bocca dal laich Lary cun petliar, venn manà in quels dits [p. 180 modifica] a Morbeng in l palazzi da Matthia Schenardo, e qua diss el al podestà Henrico de Hartmanis, alli cancellari et [p. 44] alla cuort, ch’i vegna trattà e dit publicamaing in l ducat da Milan, chia tuots lutherans in Valtellina ngaran mazads. In l reist, siond el ün petler, schi nun passaven els seis pleds, sco eira conveniaint. Solum fuon els notads dal cancellier, per ngir referts al gubernator. Eir be da quel temp, siond agià ls presìdis da Valtellina pro las fortezas, venn ün mess pro la forteza da Mantell da Valtellina, l qual ngond dmandà, sch’el havess chiartas, respundet el „nà“, et interim bütet el in l flüm Abdua üna chiarta. E ngond dapo, appellizet el, chi’el eira tramiss da Jacob Robustell e Joann Guizzard pro Johann Maria Pravicin, al qual els lhura invidtavan ad esser present die 26 July, culs seis chi’el pudess havair, aciò pudessen ngir ad üna bella exe[c]utiung dalla fatschenda, et igl mess, quasi sainza examen, vain laschà ir davent. Joann Antonio Galeatio da Homodeis, dit Lugano, fet a Sondre, tuot l’eivna aunt l mordaretsch, culas da schlupet e giond el la prosma giövgia a Presa, ün loe vicin a Sondre, cun Gregori de Muttis, al munt da Sondre vers Sondre, diss el: „Meis ölgs sun das[s]ort aggravads cun la sön, chia ls peis malapaina faun plü offici perchie tuot l’eivna, tras cumond dals doctuors Lavizari et Paribeli, sun eug stat occupà cun far ballas da schlupet. Meglinavant dmandet el sch’el fuos catholic. Mo l eira evangielic. El afferma esser catholic. Lugano metta pro: „Üna feista s perderscha per ls lutherans. “Georgio annuntia quai subit al cancellario Andrea Mingardino, evangielic, l qual respondet, chia Lugano fuos üna tavella vöda. La sonda pros[s]ima avant igl mordaretsch, ün juvnet da 12 anns in circa, dal Tell, avant la chiasa d Actio Guicciardo, evangielic, giavüschand l’almousna sfatschadamaing, nel vegnir dscheiv el: „Nu m darat forsa plü l’almousna“. E jürava per la crusch (formand cul daint l’insaina dalla crusch, cun la qualla ls papals soulan affirmar las plü grondas chiaussas), ch’i fuoss constitui l sequent di, da metzchiar tuot ls lutherans. Mo dschant Elisabeth, la sour d Actio, chia quai nun sara vaira, respuond el cul saramaint, repetind cun l’insaina dalla crusch: esser cert vaira, perchie el fuoss stat in chiasa d Actio Besta, et havess vis perderschand [p. 45] pro quai ballas da schlupet. A Tiran la saira aunt l mordaretsch, ün cert paur dalla familia Sonica, siond saimper stat ami dal cancellêr Michael Lazarun, venn pro el e declaret, ch’i strattes da mazar ls evangielics.

Mo l mordaretsch fuo anticipà per 8 dits. Perchie Joan Guizzardo venn zuond in prescha a Tiran pro Robustello et Doctor Francisco Venosta, chi eira lütenent dal podestà da Tiran; pissiond, chia l trattà chi s havess intlet tras il mess da Mantel fuoss manifestà, schi ls hal avisads da fügir. [p. 181 modifica] Doctor Venosta super quaist fat fuo tuot attonit, e l istess dì da dumengia aunt ilg mordaretsch pareiv’el esser sco desperà. Mo Robustello et Marco Antonio et Simon Venosta, chi haveivan agià ls schas[ch]ins pinads et a quels da Gros e Gros[s]utt haveivan agià dat metza dobbla per ün da Spagna et ün Barlingott, affirmavan da festinar (da festinar) cul fatt. Pader Ignatio, capucin, l qual in stadi secular, ngiva nominà Sant Imberto, natif da Gandino, dalla signoria da Bergen, venn la samda istes da Edel our da Valcamonica, inua el eira guardian, a Grassut, clamà da Robustello et l di d dumengia vain ditt, chi’el haja fat a Maz, e lhura a Tiran, a quel pövel zuond gratas preidgias. Pro quai eira preschun Michael de Friderico, in l palazzi da Tiran, l qual la dumengia avaunt di duveiva ngir examinà: per l qual eiran ngüds a Tiran Antonio a Salis, vicario da Valtellina, cul Doctur Marco Antonio Venosta, seis lütinent, et Andrea Enderli, podestà dal Tell. Quaist preschuner saveiva eir üna part da quel scellerat tratà. Et uschea tmeivan els, chi’el ls tradis. Robustello cun ün grond tröp d schas[ch]ins, inter ls qualls eiran eir alchiüns bandits dal stadi da Milan e Trient sco eir dal domini da Venetia, ls quals Antonio Lolio, quinà d Actio Besta, Martino de Friderico et Thoma Capitani (l qual vain dit, chi’el nun saveiva dal fatt e trattad, per l qual el dapo b s’[d]ispitet cun Martino Friderico eir cun las armas) haveivan tramiss; item blers da Gros e Gros[s]ut, tuots infams et processads da striuns, homiciders, laders, sperjürs od autras sceleratezas: cun tuot quella sturpchiusa cumpagnia venn Robustello our da Grossut [p. 46] la nott allas 6 huras fin Tiran in chiasa dal Doctor Francisco Venosta. Tuots ls pass vennen tuts sü e sarads ch’ingiün pudess fügir, o chia la notitia pudess ngir purtada ad auters evangielics, et agià lhura cumanzetten els a sarar sü la strada imperiala cun ün mür sper l chiastè Plattamala. Simon Venosta, neif dal doctor, siond id oura cun auters, s-chiargia quater in la plazza, inoa l palazi ais. Ls evangielics leivan huossa, s impissond, chia quells quater bandits sajen darchieu in ilg marchià. Mo al’alba dal di, sunetten l sain grond l prüm, e lhura tuots ls sains e daun all’arma. Ls schas[ch]ins cuorren da per tuot naun pro, L prüm ven mazà Georgio Peterlin, famaigl dal podestà dall Tell, l qual eira stat sur nott in chiasa da Battista Baruffin, l uster sper la punt. Quell vuliond, alla matina, bavrar lg chiavailg dal seis patrun, ven mazà cun feridas da schlupets. La duonna dal podestà, Joann a Capaulis, haviond udi la frantur dals schlupets, avrit ella ls üschous dalla chiambra, e subit ven sajatà sün ella, mo nun fo offaisa. L Palazzi e la chiasa dal dit Baruffin qua spæra eira intuorn intuorn incrosada cun pövel inarmi. L podestâ Enderli, haviond trat la maisa lettera cunter l üsch dalla chiambra. subit s perderschal a s defender. [p. 182 modifica] Contr’el venen laschads gio blers slupets. Eir el al incuntra cun seis schlupet sajatet, fin ch’il manquet puolvra, e plajet ad ün suot ün öl. Flamin Venosta cu ls seis giet sü l tet dal’ustaria e da la, haviond ruot las as[sas], antret el in chiambra, e l mazetten cu ls schlupets, tandem l bütteten gio in la plazza e l trapletten suot cu ls peis das[s]ort, chi’el mal ngiva cognoschü. E l matond üna sua intuorn culötz, l struzchietten alla riva dal flüm Abdua; mo al ultim ven el sepuli cun auters. In l’istessa chiasa cu l podestà Enderli venn eir mazà Joan Montio, figl dal podestà Michael da Brüs; l qual d Ambrosi, figl dal uster, ün grond trist chi l tgnet sü cun grond rœ, vuliond el la saira avant ir a chasa, venn el lhura mazà et bütà in l’aua. Joann Andreia Cattani, cancellêr, currind al palazzi dal podestà, ven plajà; currind pro sia duonna, Maria Robustella, cusdrina eir ella dal Robustello et doctur Francisc, vain el trat [p. 47] davent dal bratsch da sia duonna, è siond dchieu fügi in ün’autra chiasa, s haviond zupà suot l tett, mo al tandem, siond chiattà dals schas[ch]ins, l bütetten dal aut gio in plazza, e vivond amo ün pa, l batetten cun ün bastun l chieu e l mazetten. Antoni à Salis, vicari da Valtellina, cun seis lütenent doctur Marco Antonio Venosta, e l famailg Antoni Keller, fügit in la chiasa dal capitani dalla militia Joann Jacob Homodeo, catholic, chi ls havess gugient conservà la vita perchie el nun haveiva suotscrit ne alla rebelliun ne al mordaretsch, per l qual el dapo, üna vouta, da Marco Antonio Venosta da Gros ven clamà per ün rebell dalla Valtellina. Però siond els zupads la suot ün torchiel, venen, els bod chiattads, e da Claudio Venosta da Tiran e da seis filgs e d auters venen els mazads (il figl dal qual Claudio haveiva alchiüns onns avant mazà doctur Marco Antonio Venosta). Antoni Bass da Puslaf, predicatur evangielic da Tiran, udiant quel tumult, s retret el cun Samuel Andreoscio, predicatur evangielic dals Melensers in la squadra da Trahona, chi eira l dì avant ngü a Tiran, insembel cun alchiünas dunans, in chiasa da Tito Pergola, e qua uraven tuots a Deis da cour. Ls schas[ch]ins, currind subit vea pro, cumandant allas femnas dir our dchiambra, mazen ls homens. Haviond taglià vea l chieu dal Bassa, l purtaun els in l taimpel evangielic e l maten sün la chianzla e cun spretsch clamaven els: „Bass, chiala a basso, tü hast predgià löng avuonda“.

L palazzi, sco dit ais, haveivan els circumdat, in l qual però alla mattina fuo antrà Michael Lazarun, canceller dal offici. Ls schas[ch]ins giavüschetten, chi’el ls ngiss dat, scha brichia, imnatschavan darder l palazzi, sco quai chia las portas haveivan agià cumanzà ad arder. Guardond intant l famailg da palazzi, Christian a Jochberg, our düna fneistra, venn el sajetà. Mafeo Cattani, catholic, chi haveiva per duonna üna sour [p. 183 modifica]da dit Lazarun, haviond fat ün signall al canceller, chi’el dess fügir, schi ven el our in la plazza mazà. L Lazarun interim in l palazzi exhortava l podestà e famailgs datschiert, a s metter alla defensiun. Perchie la eiran spingardas, q, a. üna certa sort [p. 48] da mus-chiets, et auters schlupets, item puolvra e ballas et autras chiaussas necessarias alla defensiun. Mo l podestà chi pissava da vendscher ls schas[ch]ins plü bod cun amiaivleza co cun forza, fet bütar las ballas e culas da schlupet in l’Abdua. L canceller, s haviond trat oura la vistimainta, giet in l’Abdua. In quella s conservet el circa da trais huras, l cerchiond cun stüdi l doctur Vincenz Venosta cun ls cumpoigns. Mo al tandem, ngond tradi d üna certa duonna, ven el trat oura dal agua. Vain dit chi’el hagia giavüschà, chi’l dunan la vita per amur da seis filg’ s. Respuondan ls schas[ch]ins, chia huossa nun saja temp da gracia. Mo l dischen, chi’el schneja sia religiun. L qual el constantamaing ha denegà. Usche, clamand el in ajüt il nom dal Segner, ven el crudelmaing amazà. Neir fuo exempt brichia l podestà da Tiran, Joann a Capaulis. Perchie l’istessa saira venen arsas las portas dal palazzi; il di sequent, siond antrats ilgs schas[ch]ins in palazzi, maten els in preschun il podestà, a Riget, l figl, e famailgs, la duona, iffaunts et auters chiatschetten els oura, et bundrietten tuot la mobillia. Haviond Antoni Bettigiolo, ün chatholic, sdrapà la spada sururada dal podestà giavüschet doctor Joann Battista Marino, chia la spada ngis data ad el, perchie ella nun udiss a quaist paur. Mo dant l’auter invidas la spada, schi ven el subit mazà da Marino, siond l podestà per ün pa temp perchiürà in chiasa dal doctur Francisco, schi ven el dapo dchieu turnantà in la preschun dal palazzi, et aqua ais el da Jacob Taurello et auters cu ls famaigls sagiatà et mazà. Dscheivan chi’üna brich pitschna causa da sia mort fuoss stat, chi’el havess dat perdüta a Tusaun contra Pompeio Planta. Però s ha el datschiert defais alchünas huras. Joann Anton Gall, ün maister da slupets, da Gardona, nadif dal stadi da Brixen, et exul per la religiun evangielica, mazet ad Ambrosi Baruffin, dal [qual] nus avant havain tschantschà, vuliond el ir in sia chiasa, Per duos dits nun as-chiet ingiün approsmar vi a sia chiasa. El dapo giet oura d not. Mo siond staunguel e plain d sön, ven el tut sü in igl viadi e mazà. Circa da 60 persunas venen mazadas in Tiran, masculs e da bung’età. [p. 49] Tsching fügitten via: nempe cancelier Gaudenz a Salis, Rigiet a Capaulis, figl dal podestà, Jacob Albertin, doctur da ledscha (l slupet dal qual, haviond duos paurs catholics a Blansun in l(h)ur maun, ün cert Mejo(?) et Chiapatin, ne’l pudiont partir inter els, schi mazet less a quaist cun l istess schlupet), Jacob Neffio da Cuoira et Egidi Venosta: sür ls munts via fügitten els. Dapo lhura exercitata lur crudeltà in Tiran, schi gietten blers vers l [p. 184 modifica] Tell, inoa Actio Besta, dapo finida la messa, dis al pövel, chia ls evangielics havessen ordinà da mazar tuot ls catholics l prossem mais d Augusto, e chi’els, a quella fin, havessen sudada holandaisa azuppada. Havessen dimana els, cun auters suprastants da Valtellina, per prevegnir a quell mal, constitui, et chia agià in Tiran havess l cavallier Jacob Robustello culs seis mazà tuot ls masculs lutherans. L’hura avisav’el eir a tour las armas et ir a la vouta dal taimpel evangielic, ls quals eiran eir a preidgia, et fessen l medem. L pövel fet obedienza. El dimana culs principals cumpoigns; frar Carolo, cusdrin Antonio Andrea, da sia slatta e cun schas[ch]ins eisters, festinond a ngir pro l taimpel evangielic, haviond avri ün pa üna porta, schi masüret el per sajatar Joan Petro Danz, predicatur evangielic, siond el in canzla. Mo la rouda dal slupet nun fuo trata sü. Ls evangielics, stond subit in pe, maten ls bauncs et auter cunter las portas dal taimpel, chi’els nun pudessan aint. Mo ls schas[ch]ins, nun pudiont rumper aint las portas, vaun vers las faneistras e sagietten aint, sainz’alchiün respet da masculs e femnas ne dal’età, e mazetten alchiüns. Tandem avrind las portas cun forza fond ir oura las dunauns, mazetten els quels ch’incuntravan, chi eir alchiünas dunauns. Vincens Gatti, ün hom ultra 60 (h)ons, haviond tut our d maun d ün paur ün’hasta, tret el cunter l bruost d Actio Besta, mo haviond el ün panzer, nun vain el offais. L predicatur venn gio d chianzla plajà et admonit als audituors a patienza et constanza, e dapo venn el eir mazà. Circa 17 homens co dunans et iffaunts eiran its sün c(h)luchier. Mo ls schas[ch]ins, purtand ls bauncks, fichietten foe e mazetten tuots miserabelmaing cun foe e füm. Vain eir dit, chia doctor [p. 50] Joan Antoni de Frederico, chi ngiva salvà sü in l palazzi dal Tell, saja mazà d Antonio Platto, preir dal Tell. Tsching auters homens juvens dal Tell ngond a chiasa dal presidi da Morbeng, venen mazads al Buffet da quels da Punt. L nomber dals mazads al Tell ais da 60. Inter quels fon 8 dunans e 3 iffants chi pudeivan havair 6 onns lün in circa. Item duos excellents doctuors: Josue Gatte, da ledscha, et Lelio Paravicin, da medicina. Mo in l’istessa comunità mazetten els eir a Bunhom da Bunhom, catholic, nun vuliond consentir in la rebelliun. A Clur, in l istess di venen eir mazads: Frideric Vallentin da Zernetz, Joann Mengin da Puslaf, Christoff Fautschi da Jenins Rhætiers. Joann Guizzardo, chi eira capitani dalla militia da Punt, suot specie, sco chi’el vuless manar auters presidis a Morbeng, schi hal raspà insembel blers da Punt, Clur, e Trifiviers, ün’intera trupa nempe da 300 homens, e cu l principal sagnaivel, D. Prospero Quadra, et auters bandits et eir eisters, venn dapo jantar al port d Albosaggio, inoa eira doctur Laurenz Paribello cun’ duos figls, doctur Joan Jacob et Horatio, et auters plüs. Et [p. 185 modifica] aqua mazetten els a Baptista Girardun, evangielic et a seis figl Georgio, da 14 anns in circa, bütteten els gio dal port in l’agua. El fuoss ngü oura, schi l sajatetten els. A Muntagna l istess di vennen mazads: Rodolfo Crivello, Vincenz Bruno et seis dschender Joann Antoni Meralo; et eir sü l viadi vers Muntagna: a Martin Laviolo da Bregaglia, Dominico Mingetto et Steffano Pagano da Puslaf et Cæsar Paravicino da Trixivio. Joann Andrea Travers, capitani dalla Valtellina, udiond quaist, schi tramatet el ad Andrea del Cosio, evangielic, per la vall Malench vers Ingadina, dumandont ajüt. L qual dals paurs da Pontschers, et alchiüns Malenchiers, insemel cun Marco Antonio Alba, predicatur dals evangielics Malenchers, canzellier Eugienio Baselga, et Matthe Furnoncino, dit Pongino, catholic in l loe Scandalono brichia lönsch dal vich Turre, sco eir spær Masegria, da Paulo della Beltramina, venen tuots mazads.

La nova dal mordaretsch da Tiran e Tell, fuo huossa rivada a Sondre. Quels da Sondre, inter ls quals l principall, [p. 51] Nicolao Paravicin, catholic, canzellier da la vall (l qual vain dit, nun havair savü nè dalla rebelliun nè dal mordaretsch), vaun pro l magistrat; protestond, esser eisters da quaistas sceleratezas, et offereschen lur servetzen a defender l magistrat. Venen sunads ls tamburs e sains, inuonder las comunitads vicinas cuorren naun pro, eir armadas. Ls evangielics, dont fede als pleds e grondas promissiuns dals catholics, s maisden cun els. Qua vegnen las buots implidas cun crapa, cun las quaelas ls pass venen sarads, ch’i nun possen rumper aint in l marchià. Mo la zelosia refüdet bod. Vain dit, chia Joann Antoni Paravicin, arcipret, fuoss it intuorn et a blers havess scutà in las uraiglias. Emilio et Carolo figls dal D. Lavizari, e seis neif Francisco, per l’affinità contracta da Tell, saveivan da tuots fats. E quaist tuot ais dvantà la dumengia, die 19. July. La nott sequenta sten els in arma.

Meglinavaunt, circa duos huras aunt di, in l lö Quadrabi, inoa dits Lavizaris eiran, ven sagiatà Prosper Paravicin, figl da Cæsare, chi eira mazà l di avant, taunt chi’el eira in santinella. Nicolo Marlianic, figl da Fellosti, giet cun Lüz Ursletta da Zernetz in dit lö, per vair, chie ramur quai fuoss, et qua venn sajetà tras la rain da doctur Emili Lavizari, nun siond amo dì brichia. Quaist doctur istess dapo, ngand in l palazzi, anunciet quai, chia Nicolo Marlianic fuoss mazà, mo da chi nun savess el, simulond, chi’el havess led dalla mort da seis quinà. In l reist eiran amo alchiüns in l’ palazzi, sco di(s)[t] cancellier da la vall, chi blasmava quel fat et offeriva sia vita a defensiun. Schi eir quel nun ha vulü restar cu ls rebels in Valtellina, mo siond it in l stadi Venetian, ais el restà ün pa d temp pro Moderante Scaramella, secretari Venetian. Doctor Hipolito Venosta, da Maz, e Ludovico Paravicin, da Sondre, gietten eir l prüm sül Venetian. [p. 186 modifica] Alchiüns evangelics s haveivan fortifichiads in chiasa dal cancellier Joann Andrea Mingardin, spær l palazzi, inuonder els havessen pudü dominar la plazza et l taimpel. Mo ls catholics imnatschavan da tour aint quella chiasa. Cuntuot, cusgliand l capitani da Valltellina, l Mingardin et eir cun el settaunta et ün [p. 52] da Sondre e vaschins da Muntogna gietten tras la vall Malench in Ingadina dsura. L mardi sequent antraun in l palazzi da Sondre: Joann Guizzardi, D. Paribell e ls filgs, e cun els tuot l rotsch dals schas[ch]ins. L Guizzard fet qua ün pled avant l capitani da Valltellina. Capitani, disch el, ünzacura est tü stat noss patrung e segner. Mo nun sarest plü, perchie nus havain constitui, da ns liberar dalla tirania dals ministers lutherans et officials Rhætiers.“Et usche fuo l’ capitani, od gubernatur, cummandà d’ir our d palazzi cun sia famillia. L auter di, siond manà in la vall Malench, e dapo 8 dits, chi’el pudess ir in Ingadina, insemel cun Victor Travers et Joann Antoni a Sonvig, fuol tramiss davent. Dallas preschuns da Sondre piglien els oura ls preschuners, ls catholics laschen eis libers. Nun vuliond Dominico Salvet, ün evangielic, snejar sia cretta, schi l batten els in preschun cun ün slupet, e l stirand gio per las scalas dal palazzi da la jüstitia, pissond els esser mort, l büttaun in üna fossa e l cuvernan cun terra. Mo el alvet darchieu sü, inuonder els, attonits, eiren per interlaschar da l far auter. Mo el, clamond, diss: „Fini vossa lavur via meis corp acciò chi’eu tant plü bod possa surdar mi’orma al creatur cœlestial. La mobillia chi eira in l palazzi et in las chiasas evangielicas, butinetten els tuot. Inuonder l plü daschütel, malniiz pövel pür plü s infuriavan, e ngivan inrabgiads ls plü struschs da saung, schi, ün frar a l auter, sün spranza dal butin e da survngir l’hierta, s stranglavan. Ls vilans, als [quals] dals authuors dalla rebelliun ngiva fat spranza, da ls liberar dals fits ch’i pajen als lutherans, perseguitavan lur patruns chi fügivan per munts e guauts, et ls chiatond, ls mazavan sturpchiusamaing.

Mo ls suotsbanderals dals schas[ch]ins a Sondre sun stats: Augustinus a Tassella, ün mezchier chi s ha glorià, d havair mazà 18 in ün di; Eugeni e Bernhard Merceli, et Joann Antoni Cagnono, dit Sneder, dapo quai, per las horrendas blastemas chi’el haveiva dit (inter auters misfats): chi’el nun s tmess neir brich da furar tras Christ crucifichià, ais el, desperabund, it a perder in la preschun.

[p. 53] Quaists trais dits: lundesdi, mardi e mercurdi, fuo la gronda part mazà. Inter quels ais stat Bartholomeo Marlianic, predicatur evangielic, et eir Joann Baptista Mallery de Antorf, Belga, dottur da ledscha e pastur evangielic, l chieu dal qual fuo taglià via, avri sü l vainter e tut oura la böglia. Eir duos, Bartholome(s) e Nicolao Paravicin(s), sco eir tuots ls [p. 187 modifica] jurists. Sur ls auters ha merità l laud dalla victoria di constantia: Anna de Lita, duonna d Antonelli Crotti de Schio, dal contadi da Vicenza, exuland cun seis marit per la religiun. Siond tuta sü dals paurs sü ls munts e purtand in bratsch üna figlietta da duos mais d età, l’interpelleten da müdar religiun. Ella deneget. Mo la vuliond sdrappar la figlia jo da seis bratsch, tgnet ella taunt la pudet, avrind seis bruost, per la porscher la tetta. Et haviond s’ nüdà seis cour, diss ella als morders: „Merat(la) l corp, qual vus pudai mazar, mo a mi’orma nun pudaivet metter maun. Quella arcumond eug in teis mauns, o bap celestial“. Tgnond ella amo l infant in ravuoigl, la sagietten els e la partin lhura in 4 tocks.

Antoni da Prada, da Muntagna da Sondre, hom bain veigl, gnond suvent interpellà da müdar religiun, schi proferit el, inter auter, quaists pleds: „Mi’orma ngarà tuta sü in l ravuoigl d Abraham, e dapo mia mort vezaran meis inimis l anguel dal segner spær mai“, el sainza dmura vain, mazà, et, in vardà, apperit sur seis corp la figura d ün hom cun vestimaint’alba. Chia l fat saja usche incuntrà, haun confessà ls circumstants, dals quals eiran eir blers catholics, et eir ls morders istess. Ngond quaist refert dals catholics ad ün cert preir, respondet el: chia l diavel s possa eir transformar in ün anguel da la lgüm.

A Dominico Berta da Muntagna de Sondre, (per causa chi’el sumgiava a Caspero Alexio, predicatur evangelic a Suonder), l haviond miss sün ün asen, l den els la cua in maun, per chiavazina, et uschea l manetten els per Sondre intuorn, clamond: „Alexe, Alexe“(il qual pero, insembel cun Georgio Jenatsch, Carolo a Salis, Davide Tscharnero, et auters, tras ls horends munts. eira agià in Ingadina), lhura l taglietten els gio l nas e las mas[s]ellas [p. 54] e l mazetten. A Theofilo de Monachis, dit de Mussinis, batetten els cun ün slupet; ne murind el bain bod dallas botas, impliten els üna büschla cun simpuolfer e l maten sün la bocca, e dont fö, l stanschanteten. Francisco Carolino, haviond büta via l orden da muoing e dvantà minister evangielic, l sforzand da trar inavo, venn el manà a Milan in preschun, dalla quala el A° 1622 fügit oura. A. Paula Baretta da Schio, da Vincenza nadiva, e da familia nobilla (la qualla eira stata muoingia, mo huossa da la religiun evangielica) a Sondre, per spretsch venn manada intuorn, cun üna muostra sü l chieu, cun diavels appendüts sün quella, la rudlond in la puschigna; mo siond saimper constanta in la religiun, al tandem venn la manada a Milan, et A° 1621 ais ella arsa viva. A Christina Ambria, Madalena Merula, cun Joann Caratto, bütetten els gio da la punt dal Buffet in l Abdua. In l marchià da Sondre venen mazads circa da 140 persunas, inter quellas 20 dunans. Blers s azupetten in las gripas dals munts e mangiavan ragischs, et alchüns muritten eir da [p. 188 modifica] la fam. Cur els vazetten l campell (quai eira ün iral pro l taimpel da S. Gervasio e Portasio) sprinzlà cun saung, dscheiv’ l pövel: „Mera la vandetta dal saung da noss arciprett.

“L mardi, a Caiöl, venen mazads: Faustina a Salis, duonna da Filippo Livrio, e duos figls dal marit, cun Sara Pestaluz et üna figlieta.

Joann Steffan Marono da Castiun, cun ün figl, eira fügi vers la vall da Maximi, inoa els venen eir mazads. Schi l frar da Steffano Carolo, chi haveiva avant alchiüns anns müdà religiun, ha confessà, chi’el el s haja vugliü mazar svess. A quel Carolo, cun partir raba, ha mazà D. Steffano Pirario, ün catholic. A Cidrasco, siond qua ün sulet evangielic, venn eir mazà.

Die 22. July, haviond Joann Guizzard tramis chiartas a Bartholome Porret a Berben, aviset el, chia tuots lutherans, sainza differenza ngissen la mazads. Mo Porreto, cumbain catholic, musset las chiartas als evangielics, nun vuliond consentir ne in la rebelliun ne schas[ch]inamaint. L qual istess venn mazà bod dapo da Joan Marco Cattani, catholic. Quel medem Cattani [p. 55] mazet eir a Petro Rinzetto et alla fantschella dal arcipret a Berben, eir catholics. Baptista, quinà dal D. Fortunat Sprecher, et Horatio, frars, et eir Octavio, cusdrings, tuots Pravicins, fügitten cun auters sü ls munts. S confidant da Severino Paravicino, arcipret da Morbegn, venen els a chiasa, inoa, siond els perchiürads dal arcipret alchüns dits, venen els tandem manads a Sondre pro Jacobo Robustello, chi s scrivava per gubernator della Valltellina. Quel, simulond, igls arfschet cun bella tschera; mo dapo, ls cumandond d ir a chiasa, venen els dals schas[ch]ins amazads. Inter quells eira Petro de Rubeo, dit Marcadanto (l qual dapo mazet eir a Petro Brusigato, catholic, chi haveiva purtà da mangiar sü l munt a quells Pravicins) et Petro Catello et auters Polagiensers, pro qua[i] ordinads, in ün lö sas[s]us spær Sondre, die 25 July. E lur corps venen bütads in l’Abdua. Vain dit, chia Horatio s haja löng defais sainza armas. A Berben sun 11 mazads, inter quels s[a]ien stattas 5 dunans.

L pustüd ais memorabel quai chi s requinta esser incuntrà als catholics, istess. Bartholomeo Pravicin, ün juvnet circa da 14 anns, l qual eira gia it a messa. Quell, a Berbenn in la plazza spær üna peidra chi vaign dit la peidra dal mal cos[s]ailg, ais da Joann Tomasetto bütà cun ün slupet, mo brichia plajà. Dapo ais el da Jacob Pontaschino cun ün marte eir fich batü, e lhura, in la chiasa, inoa l eira fügi, dal istess Pontaschino, Martin del Pro e d Antonio Crapella dchieu cun ün marte e pugnals. Pero ch’i nu l puden furar, cumbain suvent pruvà venn el dafatta schmachià. Giaschond el huossa in chiambra taunt sco mort, dapo alvet [p. 189 modifica] el sü al’improvista, schi clamet el, chia ls anguells dal tschel, in fuorma mascullina e feminina, l fuossen apparüds. Et al tandem, dapo set dits, ais el mort. Lhura per l butin a Berben mazet Joann Maravelia a Petro Guariono, siond amanduos da messa.

Joann Battista a Salis, ün jurist da Suoigl in Bregalia, habitand a Sondre, ultra 70 anns vegl, ven alchiüns dits perchiürà in chiasa da Joann Baptista Lavizari. Die 23. July ven el clamà our d chiasa da D. Paribello, l juven, e d auters, ls [p. 56] quals simuleschan, da l manar in l palazzi. Mo siond ngüds al taimpel da S. Gervasi e Protasi, ven el d Alberto famaigl dal cavallier Nicolin de Nicolin, da Luero, dal stadi Venetian, chi eira qua, cun ün schlupet batü, e cun autras feridas plüs fuol mazà, e ngond mis üna corda al culötz, l tren els in l prossem foss. A Trahona, Caspan e Morbeign, gnond l mordaretsch anticipà per ott dits, nun venen blers mazads perchie l eira constitui, chia Joann Maria Pravicin ngiss ad Arden e Caspan la nott cu ls s[ch]aschins, e chi’el s tgnes sü in chiasa da Benedict Pravicin, l quinà, spær l taimpel evangielic, fin chi’els fuossen a la preidgia, chi ls pudessan mezchiar gio. L’istessa dumengia, die 19. July havet D. Antoni Maria Pravicin clamà ls vilans d Arden e ls Bulliensers, suot pretext da vulair alchiüns sudats scriver suot (perchie l eira capitani dalla militia) et ls haveiva declerà l fat et eir admonids, da tour las armas. Ultra quai, l venderdi passà, la nott, havet el arfschü trenta et tsching schas[ch]ins, tramis da Joann Maria Pravicin, l quinà d Arden (quells eiran plü part dalla vall Intella e Porletia dal stadi milanais). Duos chavallants mazetten els ad Arbono da Partenz e a Mauritio d Avras, spær Arden, e salvetten ls chiavals. Meeginavaunt mazetten els, l mardi, a Josua e Plinio, figl d Hortensi Malacrida. Et huossa siond D. Antoni it oura in l lö dit Desco, cu ls schas[ch]ins e vilans, et chia la fama gieiv’oura, chia ls Rhætiers ngissen, schi turnetten els quel di ad Ardenn.

Quels da Morbegn, chi eiran saimper stats in suspet, sco chi’els fuossen ls pær contra ls evangielics, schi sten els pero ls prüms et l plü dadaint ls terms dalla modestia, e chia zuond paucs, vaine dit, havessen savü dal tratà, our d vart Nicola Malagocino, capitani dalla militia da la val dal Bit, chi eira quinà dal D. Antoni Maria Pravicin. Perchie siond huossa ngü ch’i s tschanciava bler dal mordaretsch e chia ls presidis in las fortezas, a pauc a pauc, chiallavan (inter ls qualls eiran eir blers evangielics, ls quals pero nun venen sforzads dals catholics) ch’il eira agid scrit a Sondre da Victor Travers, seis [p. 57] bap, l provisor et a Henrico de Hartmanis. Siond eir huossa quasi sulets, schi gietten els l istess mardi, la saira, a Clavenna. Alchiüns da Morbegn, catholics, cumpagnetten eir a Mutio, Pravicin, minister evangielic, acciò chi’el pudess ir davent sgür, [p. 190 modifica] sco eir nun impeditten els ad alchiün evangielic brich, chi’el pudess ir libramaing. Mo a Rogol, in la squadra da Morbeng, dapo alchiüns dits, haviond appendü üna peidra al culötz a Joann Confort, catholic da quel istess lö, l stanschanten elz in il flüm Abdua. Et eir qua bütaun els a Catharina Scovasciola, catholica, in ün foss d aua fin la murit. Mo l marcurdi, alla mattina, pigliet aint Joann Guizzard, cun ün tröpet schas[ch]ins, l palazzi da Morbegn e liberet dalla preschun a Joann Comosio, ün grond schelm et homicider; la mobilia fet el butinar et al sequent venerdi, die 24. July, fet el mazar in l istess palazzi a Domenico Pagano, dit Luther, da Cermeledo, cun duos figls, Jacob et Peider, et la sour Maria. Thomas Magistrell, d anns 80, ven eir mazà spær Mello. L di avant la giövgia rivet a Dubin Joann Maria Pravicin, dad Ardenn, cun Casperio Girardun, de Olesio cun ün grond tröp schas[ch]ins inoa els crudelmaing mazetten a Jeann Peider Malacrida e sia duona Elisabetha Pravicina, cun figlietta Tremella (la qualla pigliond our d chiüna per ls peis, la slavazetten cunter ün mür). Ad Andrea Pravicin, da Caspan, siond stat löng zupà, al tandem l arden nels vif a Morbegn, die 25. Augusti.

La dumengia stess, die 19. July, sco nus havain dit, havetten els mis guardias pro l chiaste dasdrüt Plattamala e ruot gio las punts; et ala eir cun plüs giet el istess Robustello. Meglinavaunt, siond gnüds a perschet dal mordaretsch a Brüs e Puslaf, schi tramaten els quel istess di ad Antoni Lossi, e Franchin Lagua, duos catholics da Puslaf, pro Robustello. Ls qualls lhura referitten, chia l Robustell giavüsches duos chiaus[s]as, cioè: perdun dals fats passads, e ch’ingiün evangielic plü habites in Valtellina, in l reist vöglian ls Vultinas-chs turnar ad obedienza (bainmal). Mo l mardi, die 21. July, siond agia ngüds alchiüns d Ingadina a Puslaf, schi giet Constantin Planta (la [p. 58] duonna dal qual e quella, morta, da Robustello eiran natas dün frar e sour) pro l istess Robustello a Plattamala, inoa haviond ün pà inter els discurü, vain dit, chia Constantin l haja rimprovà da quel fat, mo chia Robustello haja fat imnacias, cioè, chia ls Rhætiers amo quela saira venen a vair, chie el possa far. Et pero, haviond el tut ün nomber da seis trists, cu ls qualls lhura s junschetten eir alchiüns da Brüs (pustüd quells chi sun dalla vicinanza dallas Celendas; l chieu dals qualls eira Antoni Paganin) prossems als Vultlinas-chs, rumpetten in l’istessa Rhætia, e dalunga fichietten els fö, in Brüs, la chasa dal podestà, Antoni Muntio, Petro Augustin e d auters vaschins, chia quel di e ls sequents venen arsas 20 chiasas. Mo siond chia l fö be rivava alla chiasa da Pedrot Isepp, mastral da Brüs, catholic, chi eira spær la chiasa d ün evangielic, schi bragit el al Robustell: „Quaist nun sun ils pacts; chia tü ns hast impromiss“(inuonder tuot ingiavinava, chia vi avaunt [p. 191 modifica]fuoss stat trattà inter els). Robustello respuonda: „Per ün soud t vulains nus render trais.“Qua venen mazads 27 evangielics, inter quells eira Magdallena Moneta da 80 anns.

L marcurdi sequent, haviond ls Puslavins huossa manà lur sudada a Casaccia (ais üna tuor pro l laich) schi tramaten els al podestà Joann Antoni Andreoscia pro l vich dal Meschin, oura som l laich vers Brüs, pro l Robustell, dal qual vain dit, havair turnantà l istess proposit declarà al Lessio. Ls Vultlinas-chs eiran inchiampads al Meschin, mo dals Puslavins, cun bler e spess sajatar, venen els chiatschads davent.

La gronda part dals evangielics Vultlinas-chs vanzats dal schaschinamaint sun stats its in Helvetia, inoa els venen (pustüd da Turi, Gieneva, e St. Galla) humanamaing arfschüds, jüdads, e sustentads.

A Buorm vain dit chia l fat saja stat trattà per paucs. Inter quels eiran ls principals: l arcipret Camillo Foliano cun seis frar Joan Battista, capitani dalla militia, l qual l venerdi avaunt eira turnà a chiasa, sü da Vutlina, dal Robustello; item Nicola Imeldi, Luitprando, Sermundo, duos Doctuors da medicina; [p. 59] Joachim Imeldi et Balthasar Casolari. Jacob Venosta, da Gros, venn cun alchiüns cumpoigns, per mazar l podestà dals Rhætiers, Christian Flori. Mo el siond avisà da Nicolo Imeldi, official, pudet el fügir vea. Ün sulet evangielic eira in ilg marchià da Buorm: Joann Peitro Fugarolo, l qual ün mais dapo ven mazà dals predits duos D. da medicina et da Joann Antoni Foliano. Cura las novas saldas dalla rebelliun, e schas[ch]inamaint da Valltellina fon ngüdas in Ingadina dsura, schi trameten els al canzellier Joann Schucan da Zuotz, cun famaigl, vers Buorm, chi’ ls avis(s)es da salvar fai e vardà a lur signuors Rhætiers. Quel siond ngü a Terraplana, brichia lönsch da Buorm, schi incuntret el la ls predits Jacob Venosta, doctor Casolari, Joann Abundi del Lino, Hieronimo Suto et auters. Schi mazet l Venosta l famaigl, mo el Schucan, cumbain stat plajà d üna cula in la faccia dal Casolari, s defendet el da tschiert. Ad Abundi del Lino plajet el in ün maun. Haviond el huossa fat fügir il Venosta e ls auters, schi venn el davo pro da Hieronimo Sutto cun la spada furà tras. In Terraplana, tras cumond da Nicolo Imeldi, eiral sepuli in l taimpel mo dapo ven el dchieu trat our da la sepultüra, tras cumond da la preiriglia.

Die 24. July l venerdi, siond tramiss Marco Antonio e dit Joann Venosta dal Robustello, sco gubernatur, e dals Vultlinas-chs, per deputads, schi fenn els üna lia a Buorm in l taimpel da St. Giervasi et Protasi pro l uter grond, cun Nicolo Imeldi et Battista Foliano, sco deputads da Buorm. Inua inter auter ls Vultlinas-chs promettan da refar als Buormins tuots dons e cuosts et, schi’ els acquistan in alchiüns pajais, schi partir quai [p. 192 modifica] tuot, sco s disch, pro quota et rata. Ls Vultlinas-chs dapo havair sc[hi]atschà a Bartholomeo de Turre, podestà da Trahona, ün Rhætier catholic, siond huossa patruns dals fats, schi chiassen els e faun gio in alchiüns louchs las insainas schmaliadas dals Rhætiers et institueschan ün nouf möd da gubernar. Haviond eir huossa tuot tut, taunt butins co munitiung, pustüt in l lö da Proveschio, chi ais al üsch dal Abdua et eir utro, schi vaun alchiüns da [p. 60] Morbegn, die 20. July, plü part cromers, a Caspan per splugliar la las chiasas dals evangielics. Mo ls catholics da Trahona e da Caspan s maten incunter. E siond ngüds a las armas, venen 5 da Morbegn mazads. Mo interim, cumbatond quaists, alchiüns evangielics chi eiran destinads a la mort, cun fügir per l munt, gietten vers Clavena.

La nova dal mordaretsch ais purtada a Clavena die 20. July alla mattina, inoa lhura sainza dmura ls Rhætiers chi eiran la haun tramiss in la vall da Misock, tras l munt Furcula, inoa els pissavan da chiattar la amo l exercit dals Rhætiers, sco eir a Coira, Bergalia et Ingadina. Mo da Misock eiran tuots its davent, our dvart ls presidis. La dumengia stessa venen da Misocks à Clavenna circa 100 homens da Bregalia suot Porta ls qualls els tgnetten sü fin al marcurdi cun grond roe. Perchie els eiran avisads, chia Christophoro Charcano s impisess da ngir a Clavenna, chi eira patrun da tuot l laich Larico, sco sergiente major, sco eir ls morders da Joan Maria Pravicin, sco quai s ha eir dapo vis our dallas chiartas da D. Ant. Maria Pravicin, chiattadas a Trahona, esser stat proponü als rebels, da metter maun eir l contadi da Clavenna. Perchie quel doctur dscheiva, ch’impurtess zuond bler a tour aint Clavenna: in part chia l transit naun sur munts ngiss sarà sü, mo in part per causa dal grond butin, chie s pudess la survgnir, e dar taunt plü anim alla sudada. Mol marcurdi intuorn mezdi fuo sparsa üna falsa romur a Clavena da certs maligns, chia Fabi a Propositis fuos ruot aint in Bregalia cun sudada et havess agia ars l vich da Cas[s]accia. Ls Bergaglias-chs, siond avisads dals l(h)ur da turnar a chiasa, sun its davent al’improvista. Inguota taunt main, haviond ls Clavenas-chs da principi tut la sudada dal contadi, schi haun els distribui guardias pro l Crap Corberi (ais dadaint l üsch dal’Abdua) à Novat alla riva Mezola (inoa ais l portig da schiarg[i]ar las mercantias cun üna ustaria) et al lö dit Archeto da l’autra vart dal laich sco eir in l munt Pajedi (inoa ais, eir ün transit dal ducat da Milan in l contadi da Clavenna). Et eir meglinavant [p. 61] haun els guardà da metter bunas guardias in l marchià istess. Ultra quai haun ls signuors da Clavenna a bocca giavüschà dal provisor Venetian, Andrea Paruta, tras Nicola N., da natiun frances[s]a, chi serviva al legat Petro [p. 193 modifica] Vico, et huossa eira in viadi vers Bergamo, chi’el tramates ls Rhætiers et Helvetiers chi ls servivan, ch’i pudessen ngir in ajüd a nus. Scha l mess haja quai dit al provisor, nun savain. Per l’istessa causa havain nus eir bod dapo tramiss Francisco Torella da Bergamo, l qual però vegn lura artgnü sü dalla sudada da Carchano. Uschea havains nus eir scrit chiartas duos o trais voutas per Misock e Lugan al magistrat Venetian chi eira a Bergamo, per l istess fat, mo ma havain arfschü resposta.

La giövgia, die 23. July, al tandem antren la saira in Clavena 278 sudads, suot Joann Visio da Coira e suot Joann Fautschio da Partenz, chi eiran destinads capitanis dal pres[s]idi da Misock. Eir capitani dal pres[s]idi eira Risio Hungar mo sudads haveivel quasi ingiüns. La ramur eira eir sparsa in la Rhætia chie ngiss ün grond nomber da sudada d Austria vers la semda da St. Luzi. Per l qual la gronda part da quells, chi eiran a Misocs nun venen dalunga a Clavenna, cumbain ch’id eiran admonids da nos mes. L’istessa giövgia, die 23. July, matet maun Joann Maria Pravicin ad Ardenn, cun sia sudada nossas guardias pro l Crap Coberi (la eiran 40 sudads dal contadi da Clavenna). Mo vain dit, chia ls noss nun hajan laschà jo brich ün slupet. Ngond dumandàts sch’i fuossen catholics et affirmand, venen els capturads e manads a Sorico, e ls auters fuon dispers. Joann Maria tschantet là ün pres[s]idi dals seis, 20 inter ls quals eiran blers Comascs, als quals gubernava aq(u)ilifer N. Rusca. Interim in Clavenna à Jacobo Smidt à Grüneck, jurist, et àl doctur Fortunat Sprecher, venn commiss l offici da la provisiun dals fats dalla guerra. La militia dal contadi da Clavenna e ls vaschins sco eir habitants offeritten promptamaing la fideltà als signuors Rhætiers, fand l solen juramaint.

Die 24. July ls noss, chi eiran gnüds da Misocs, gien alla [p. 62] Riva Mezola. Et qua in l istess moment eira ngü a Novat üna troppa d schaschins, ls quals l figl d Alfonso Ripa da Lorico, ün clerico manava, per splügliar la chiasa d Andreia Costa evangielic. Ls nos dimena, gien a Novat ls condüond Joann Sprecher, Jacob Ruinella, Joann Viss, et Fautschi, inoa pauc manchiet schi’els prendessen ls chas[ch]ins. Üna part dal buttin recuperetten els. Blers da Novat eiran fügids vers val Codera, pro ls quals ven tramiss dals Rhætiers Batista del Gianno, da Novat e catholic, chi’els dchieu turnassen in l marchià. Mo Peter Martir Farrær, sajatet a dit Battista.

A Coira fuo interim clamà üna dietta. Cumparond Petro Vico, legat Venetian, avaunt ls parchieus, a nom da sia republica, inoa els desidereschen sia amicitia, schi offer’el da complir da sia part et tuot dar ad intler a la republica, sün sgiüra spraunza, chi’ella ls Rhætìrs nun lascharà mancar inguotta. Haviond ls presidents ingratià, respondetten els, chia [p. 194 modifica] da quel fat nun hajen els amo dals cumüns ingiün cumond. L legat dimena turnet a Turi. Ün cert mess venetian siond tramiss da Turi da Vico à Venetia, venn el eir tngü sü in val Brennia, dal stadi Helvetic, d alchiüns bandits Misochiners.

In l reist la ramur da quella sudada chi duveiva ngir vers la semda da St. Luci ha tgnü quaist exit. Siond Friderico Baro à Tiefenbach capturà da Henrico Helmlio, ün Lucerner, podestà, a Sargans in l baign da Pfefers, tras instigatiun da Maximillian Mohr, schi eira ngü Joann Paulo, capitani d Austria, cun alchiüns sudads pro l chiastè Guotenberg, inoa Tiefenbach l venn consignà.

L senat dalla Rhætia tramatet al burgermaister Gregori Majer da Coira pro Caspar conto Alto - Amisiano chi eira podestà dal contadi da Feldkirch per Austria, per pudair intler et savair seis anim et intentiung. Mo da la nun purtet el auter co buns pleds, et chia Austria vöglia salvar l’erbeinung. Eir als Helvetiers scrivetten els chiartas dal horrend shas[ch]inamaint e rebelliun, mo sainza giavüschar express ajüt. Mo la lia dallas [p. 63] X drettüras dmandet expressamaing tras chiartas seperatamaing scrittas als Tiguriners, Bernais e Glaruneis ajüt et assistentia.

La Samda die 25. July venen a Clavenna quels da Schams e vall da Rhein, circa da 300 homens; lur condüttur eira Frilio Fumiano. Item quells dalla Foppa, ls manond l capitani Christophoro Muntalta, l velg, e l comissari Caspar Smid à Grüneck. Item ls da Tusaun e Muntagna, e lur condüttur eira Casper a Schauvenstein. L’hura eir quells da Fürstenau et Ortenstein, siond lur capitanis Jacob Ruinell et comissari Ludovisio a Castelmur. La dumengia sequenta antrenn in Clavenna ls da Coira, cun lur capitani Michael Finer, et eir Rezünsers, Alto - Trimsers et da Flem, ls manond Steffa Muckli da Domat Amissiano et Jacobo Calonder d Alto - Trims. E bod dapo, il lündesdi, ls Suprasaxers vennen eir; lur capitanis eiran Luzi Scarpatet et Casper Frisch. Ls da Bregalia, taunt da sur co da suot Porta, circa da 300 homens, gietten subit davent da Clavenna. Mo l venerdi, die 25. July, ls condüont il collonel Battista à Salis e capitani Theodos à Prepositis, eir present capitani Ulisses à Salis, antren els in la vall Malench, cun alchiüns evangielics, inoa els chiattaun las punts dapertuot ruotas e ls transits sarads sü. Cu ls Vultlinas-chs chi eiran qua cumbateten els ün pa. Ün cert da Savran siond sajatà in üna costa cun üna balla, murit el dapo da la plaja; eir dalls inimiss dschetten els, ch’i manchiessen trais. Dapo turnetten els al munt del Oro, per perchiürar la l transit.

L mardi, die 28. July, la damaun, in Clavena s fet ün consaigl da guerra, inoa venn eir Fortunat a Juvalta, mastral d Ingadina dsura. Et [p. 195 modifica] da Cuoira fuo eir tramiss Christophoro Lenero, l parchieu. Inter auter ven deliberà da mover cun tuot l’armada, la qualla però nun superava l nomber da 1500 homens, et ir dalunga vers Valtellina. Jacob Ruinell venn fat lütinent dal colonel (perchiè al Guler vegl ngiva reservà l prüm offici da condütur) et cap. Michael Finer sergient major. Ultra quai ven constitui da scriver chiartes al rai christianissmo et a tuot l’Helvetia (l qual però ven müdà dals deputads da las lias in Cuoira, e venn scrit solum allas cittads evangielicas Glaruna, [p. 64] e Vallis) e cerchiar dad els express ajüt. Al duca Feria s tramatet eir üna chiarta d ün amicabel concept tras Francisco Oldrato da Clavena, in la quala s scrivet circa la rebelliun e schas[ch]inamaint, giavüschond da nun dar ajüt als rebels cun sudada e pövel, et eir chi’el clamess inavo quels sudats dal ducat da Milan chi eiran ngüds in Valltellina, cun prumetter al incontra ogni buna amur e vicinanza cu l ducat milanais. Meglinavant venn eir publichià üna proclama per tudais-ch et italian, e ven prohibi, chi’alchiün nun dess iningiüna maniera offender, suot paina dal corp als hommens ecclesiastics, ne sugliar ls taimpels et chia solum las armas venen duvradas contr’ ls resistents et inimis. L mardi vennen eir circa da 100 homens da Schiersch in Partenz, lur condüttur eira l barun Rodolf à Salis; ls quals nun dmurond à Clavena, bain bod gien els vers Novat pro las autras banderas, chi eiran agia partidas da Clavenna. Quells d Alvagnü e Churvalden venen eir huossa, circa da 200 homens e fon cumandats da metter lægier alla riva da Mezola.

In l reist siond ruotta gia la via ordinaria spær l laich dals rebells, s fet cos[s]ailg, co suprar l munt e l inimi. Inua Jacob Ruinell et Finer, haviond tut alchiüns da Campdulcin (dals quals eira ün cert Jacobin perit dallas vias) l qual cun circa 300 homens l mercurdi, die 29. July ils manet sü per las grippas dals munts, et ün pa dapo l’alba dal di, matten els maun l inimi, nun s pres[s]ognand quel inguotta, spær l sass da Corbero. L prüm dal inimi, chi’els chiatten, fuo sajatà da dit Jacobin; trais auters eir morts et 5 plajads. Dals Rhætiers: Christian Antoni de Erascha, da Coira; haviond el chiautschas alla fuorma italliana, ne siond cognoschü, venn el mazà dals Tumlias-chers. Aquilifer Rusca, Francisc Casamarra et Girardun, condütuors dal inimi, chi eiran circa da 200 hommens, s haun vis fügind l prüm. Capturads vennen duos dal inimi, chi dscheivan, chi’els s havessen lascha scriver a Milan suot il conto Joann Serbello, e cun s(eis)[ia] legiun fuossen els stats destinads da ragischar oura als lutherans in Valltellina et eir in [p. 65] tuot la Rhætia. Haun eir qua fat ün buttin da 42 mus-chets, tsching guarets et da vistmainta et alchiüna spaisa. L(h)ura s tgneivan sü amo alchiüns dal inimi [p. 196 modifica]

pro la forteza in Provesi-chio; als quals la sudada rhætica, s haviond ün pa arfras-chiads dal viadi, maten maun e ls mazetten. Joan Capaul, da Flem, venn plajà in ün bratsch. Eir vennen recuperads duos chiavagls, chia l inimi haveiva invulà als evangielics da Valltellina. Mo ls Rhætiers nun gien l viadi ordinari, per l frequent sajatar dallas pezzas grossas our da la forteza da Fuente, ma gien vers St. Julian, sü per l munt, inoa, per gronda chialur, Thomas a Castelberg, banderal da la Foppa, haviond eir aint ün guarret, det sü l spiert. Quella nott matten els lægier a Dubin e louchs vicins. Mo la giövgia sequenta, haviond els savü, chia ls Vultlinas-chs havessan lur plü gronda forza raspa al punt da Mantell (la forteza à St. Petro haveivan els agia desdrüt), quels dalla Lia Grischa gien inavaunt sü per l munt vers l vich da Rusterlano, mo ls da Cuoira, Fürstenau e da Schiersch maten l prüm maun l inimi e subit seguitten ls auters. Ls Vultinas-chs e la sudada eistra (inter quells Tiberi Robba da Adjuva, fügit l prüm, vain dit) dapo havair laschà gio alchiünas mus-chettadas, fügitten tuots.

Mo haviond eir qua superà la punt, haveiva Joann Guizzard cumandà da tour davent alchiünas ass[as]. Mo alchiüns da Schiersch sun seguids al inimi veia dvart la punt. Inter quells Christian Pernier tgnieiva la bandera cun ün maun e cun l auter plajet el ün dal inimi cun la spada. Ün vilan da Vultlina ais eir (t)gnü sajatà. Qua haun eir ls Rhætiers survngi ott mus-chets, s nomma cavalletas. Our dad els vennen sajatads duos da Schiers: Joann Tescher et Michael Vunderer, quai chi s pais[s]a esser dvantà tras pauc pisser da quels da la Lia Grischa, ls quals taunt chi’els sagiatavan gio dal munt, schi eiran quels da Schiersch in mez taunter els et l inimi. Eir 4 da Schiersch vuliond partir inter els puolvra da slupet, laschada davo dal inimi, pigliond quella föe a cas, vennen els greivamaing [p. 66] offais. L inimi fügit vers Colico. In l viadi lhura, vuliond els partir l butin survngi in Valltellina, schi venn la sudada da D. Antoni Maria Paravicin e dal Girardun, et alchiüns vennen mazads e blers plajads. La sudada rhætica amo quel di, haviond laschà alchiün pres[s]idi al punt da Mantell, gietten a Trahona, inoa ls masculs eiran tuots fügids. (Havessen eir manglà tour aint Morben.)

In chiasa da Thoma Pravicin, evangielic, inoa D. Ant. Maria Pravicin haveiva seis albierg, vennen chiatadas bleras chiartas e copias da bleras, inter autras üna chi duveiva ngir tramissa a Julio Turriano, in la qualla el s gloriava, chia quai chi fuoss avant 17 anns stat trattà (cioè dal temp chia l chiaste da Fuentes ven edifichià) fuoss pür huossa ngü ad üna vantüreivla executiung. El nomna ün soinch cus[s]ailg et honorata actiun, alla qualla Deis ha da sort benedi, chi’ alchiüns catholics nun sajan morts, [p. 197 modifica] mo ls hæretics tuots mazads o convertids. Chia l para, chia ls temps da S. Lactanty sajan turnads, cur ls paiauns ngivan convertids. Qua s ha eir chiattà ün exaimpel d ün cert scrit inspià, suot l titel „l cus[s]ailg dals ministers Rhætiers venetians, fat ad Ilanz A° 1620 die 15. July“. Quai, di eug, eira menti et inspià ad imitatiung da quel auter scrit inspià, publichià (alchiüns dischen, esser l autur: Caspar Scopio) suot titel: „instructiung secretissima data a Gallo Brittano, Batavo, Friderico Quinto, conto Palatino electur etc.“Al principi; amanduos eira tuot ün cioè: ls dads sun bütads, nus eschen antrats in l flüm Rubicon etc. Meglinavaunt cun quel scrit s inspiava l authur, chia ls ministers evangielics Rhætiers havessen pisser da conservar l gubern da la republica, mettant la spranza pustüd sü ls lur d Ingadina, mo cun quai insembel s tmessen eir d els. Al tandem mateiv, el pro, chia ls ministers pissavan esser sgiür lur fat, scha 300 dals principals Rhætiers ngissen chiastiads cun la mort od ajü[s]t. Ls ministers evangielics s scusetten lhura cun ün scrit et arprendetten avuonda la falsità dal authur. In chiasa dal D. Fabriz Pravicin, à Trahona, s chiatet trais banderas et eir in palazzi e chiasas prosmas alchiüns [p. 67] mus-chets gronds et quantità da puolvra, plomb et cordas da slupet: Ls habitants turnetten dchieu pro lur chiasas. Dals quals ingiüns fon offais.

L sequent venerdi, die 31. July, gien Is capitanis Michael Finer, Rodolf à Salis et auters haviond tut ün tropet d sudads, al punt da Ganda (chi ais via sur l’Abdua suot Morbegn) e sc[hi]atschen las guardias dals rebels e survgnitten 12 cavalletas (sco els nomnan) cu l reist dal apparat da guerra, e sgiüran la punt cun sudada. E lhura tramaten els a Gallo in Riedt da vall da Rhein, cu l butatscher, a Morbegn, dumandont; ch’i s rendan. Mo la sudada, sco eir ls habitants eiran, quasi tuots fugids. Joann Regazin sulet, chi nun haveiva seis jüdici, haviond tut l tamborl, eira it la nott avant intuorn, et eir las sequentas, sunand quel per il marchià. L cap. Ludovico Castello, haviond ün pa tschantschà cun Gallo, giet el dapo our dal marchià. Interim Paulo, üt cert uster dal contadi da Bergamo, porschond a Gallo da baiver, l aviset el da non intardar löng, perchie bod saran qua 40 chiavalgiaints, per l(s) quals s pina tschaina. Turnand huossa Gallo al punt da Ganda, bain tard, schi giet l Finer et B. Rodolf à Salis, cun circa 20 auters vers Morbegn. Ls quals siond gnüds pro l marchià, incuntren els quels chiavalgiaints, ls quals manava l sigr. locotenent N. Giraboldo, Milanais, cu l qual eira eir Georgio Constantinopoli Capellet, bandi. Et eir cun quels eiran 40 mus-chetiers, suot l sergient Valono. Ls noss lhura, siond plü paucs, cessetten inavo; duos dals noss manchietten: Abraham Selari, da Cuoira, et ün cert [p. 198 modifica] da Vall da Rhein. Jacob Smid da Parpan et Joann Huoter, da Coira, venen eir plajads. Lhura fon eir ngüds in Valtellina ls habiants da Vaz - dsura, dalla chiadè, e quels da Vuorze, dalla Lia dsura. Linimi, inter ls quells Jacob Simon, ün cert da Disetis, Rhætiers, et eir ün bandi, haviond chiattà ardimaint, s approsmetten naun al punt da Ganda, cun lur banderas splajadas. Et usche s cumbatet cu ls slupets eir tuot la samda. Dal inimi resten trais et ün chiavaigl, mo dals noss ingiün.

Mo l historia recerchia, chia nus dian eir quai chi ais dvantà [p. 68] in autras parts. Ls Tavosers, da Claustra, Castris e da Scanvegck, pro ls quals eira ngü l Guler vegl, cun plü grond nomber d sudada gien in Ingadina dsura. Mo alchiüns d Ingadina dsura e da Bervuoign, cu ls qualls eiran cumpagniads alchiüns Tavosers e d Partenz, ls condüond Paul Buol, l velg, et Flori Sprecher, et eiran agia ids vers Puslaf (L Guler cun sia sudada s cumpagnet cu ls da Bregalia), quels antren la samda, cal. Augusti, in la vall Malench e sc[hi]atschetten las guardias dals rebels. E siond gnüds al lö dit Gaisa, chiaten els ün Malenchier evangielic mazà inqual [l]hura dals rebels. Cun tuot, siond adirats alchiüns sudats privats, fichietten fö in trais chiasas dals rebels, contra l cumond dals capitanis. Vain dit, chia Acti Besta, chi eira la pres[s]ident dals rebels Vultlinas-chs e dalla sudada eistra, sai saimper stat l prüm a fügir. In l introit dal marchià da Sondre, mazetten ls schas[ch]ins da quel Besta a Lucretia et Catharina de Marlianic, sours, las qualas dscheivan, esser agia stattas à messa. Et sü ls munts d Albosagia: a Hippolit Balbieno, catholic, et Anna Fogerola, evangielica. La dumengia sequenta alla mattina, piglietten aint ls Rhætiers l marchià quasi vöd d habitants, chi, la gronda part; cun la sudada eiran fügids vers Albosagia. Peder Antoni Csrdo, tgniond amo l slupet in maun, venn el mazà d ün evangielic Vultinas-ch; ls auters habitants, chi eiran qua suplichiond, obtgnetten gracia. Alchiüns evangielics, capturads in l palazzi e quasi consumads d fam, vennen liberats.

In l reist la sudada Rhætica in quel lö eiran, tsching cumpagneias: üna: da Bregalia, lur pres[s]ident eira collonel Battista a Salis; l’autra: Tavosers, la qualla l Buol redscheiva (mo l Guler velg, sco dit ais, eira l principal dux); la terza: da Claustra, suot Marti Grass; la quarta: da Castris, chi condüeiva Flori Sprecher e Christian Flori; la quinta lhura: da Schanvegk, lur capitani eira Uldrich Buol. L nomber da tuot passava malapaina mili. Siond ls officials raspads in l palazzi, schi butinet la sudada l marcha. L lünedi sequent, ngond a Sondre, cun la fai datta, l capitani da militia da Sondre, D. Fabriz Lavizari, [p. 69] fava spraunza, chia l pövel turness gugient ad obedienza, prumatond gratia a tuots auters co als principals authuors. L qual pero ngond ad Albosagia, inoa l pövel [p. 199 modifica] s tgneiva sü, nun turnet. Interim Joan Roveda da Brüs, mazet a Joan Antoni Interiortulo, catholic, chi eira gnü à Sondre, s dispitond dal furmaint chia Roveda dscheiva, chia Interiortulo havess invulà a seis sör. Per l qual l Guller fuo grondamaing offais.

Haviond l Guler our d Ingadina dsura scrit al D. Fortunat Sprecher, da esser resolt, da tour aint Sondre, haviond eir nominà la dumengia, schi giet el la samda avant in Valltellina, chi’els quel di pudessan tour aint eir Morbeng, siond l pövel distract in diversas parts. Quella res[s]olutiun plaschet alla sudada chi eira a Trahona, per l qual els gienn, gnond perchiüra l marchià da Trahona dals Schamsers e Vall da Rhein, al punt da Ganda, inoa Jacob Ruinell feiva guardia cun sia cumpagnia. L inimi eira huossa adampchià, perchie Peter Ciapun, lutenent da las troppas a chiavaigl dal capit. Joseph Girald, item peduns bain blers, suot Joan Campacci da Com et sergient Migna dalla cumpagnea da Filip Serbello, chi dapo quai sung tramis vers Tiran e Buorm, venen a Morbegn. Et in la chiampagna suot Morbegn compareiva agia la chavallaria, inua, à cas fortuit, vuliond els combatter cu ls Rhætiers, venn plajà Michael Brand, Rhætier famaigl d Hartman Planta, d ün da quels, per ün mal omen, e dapo dalla plaja murit el. Ls Grischuns sco prüms in la Lia, uscheia vuleivan els eir star l prüm in la battaglia. Als quals frizand la chiavallaria dal Girald e chi’els havetten massa bod sbarrà lur slupets, schi crudet aint la chiavallaria dal Girald per metz ls Grischuns: Rhezünsers, d Alto - Trims e da Flem, e ls haviond ün pà, cun leif e spert cuorrer, ströpads, schi s retret la chiavallaria in las prossmas chiasas, acio ch’i pudessan turnar cun lur slupets pinads alla battaglia. Ls Rhætiers nun eiran amo tuots tuots manads pro, pustüt alchiüns da Schiersch, ls quals cu ls da Cuoira et alchiüns Grischuns haveivan superà l punt stond fermamaing contra l inimi, chi’el nun as-chiet turnar alla bataglia. Duos chiavalls [p. 70] survgnitten ls Rhætiers, inuonder els conturblettan l inimi. Ün dal inimi venn eir mazà. Dals Rhætiers giaschetten trais, cioè: cap. Steffa Georg Mukli, Mathias et N. de Caffis. Quindesch fon plajads, però nun murit da quels ingiün. A Morbegn, sco dapo venn manifest dal butatscher Germano, s havetten pinads tuots da turnar, eir la chiavallaria, chi haveivan agia miss sün lur chiavals las valischs e ranzlas; mo siond stat per inguotta l proposit da la sudada Rhætica, piglien els dchieu ardimaint.

Cu ls Fürstenauers s havetten eir cumpagnà ls da Cuoira per causa da far guardia al punt da Ganda. Ls auters turnetten in l legier à Trahona. L di sequent, 3. Augusti, vennen a Trahona ls pres[s]idents dallas 3 Lias: Joann Simeon Florin. Luci Beli, el Joann Peder Guler. Inua [p. 200 modifica] dapo die 4. Augusti, siond tramiss üna instructiun a Gregori Meyer, burgermaister da Cuoira (cun el fo eir dapo cumpagnà Rodolf a Salis da Malans) chi’el dals Helvetiers: Turi, Bern, Glaris e Vallis (ls quals chiantuns eiran liads cun tuottas 3 Lias in üna perpetua lia) solicitas plü diligiaintamaing chi’el pudess per ajüt 6000 homens. Eir dals Venetians tras chiartas tramissas, ven giavüschà ad impraist 50000 scüds. Mo nun savain [cun] sgiüreza, scha las chiartas ls saian ngüdas, perchie resposta ma nun ais tngü. N il reist l duca Feria, dont resposta sün las nossas, sco sü dsura havain dit, s ha s-chiüsa, chia da la rebelliun e mordaretsch el in alchiüna maniera saja persnavel. Dal reist, chie amicitia chia nus hajen purtà cu l Milanais, sapchian bain nus istess. Però chi’el nun sbütta buna vicinanza. Interim saiel oblià ad inservir à la baselgia catholica romana eir cun seis agien saung.

Saviond huossa in l leg[i]ar da Trahona, chia ls Rhætiers havessen aint Sondre, schi venn commiss la cura da la squadra da Trahona als Grischuns et ad alchiünas cumpagnias dalla Chiadè. Quels da Cuoira, Fürstenau e Tumliascars d Ortenstein, e Schiersch gien a Sondre die 5. Augusti. Ad Ardenn in igl transit, vegn da la sudada chiatschà fö, contra l cumond dal[s] condütuors, a la chiasa da Benedict Pravicin, e cun quella eir autras, mo nun venen zuond arsas. Dapo trais dits, vuliond [p. 71] els nouf da Schiersch ir a Sondre pro ls lur, vennen els dals Vultlinas-chs tuts sü e mazads. Siond l marchià da Sondre bain fortifichià, schi venn tramiss, l venerdi, die 7. Augusti, vers Muntagna e Trixivi ün tröpet d sudada. A Trixivi ün cert da Partenz venn plajà in ün bratsch. Et ala capturen ls noss a Jacobo Pelosi, l qual dapo torturà a Sondre, requintet el naun ls principals authurs da la rebelliun. Dals rebels vennen eir alchiüns plajads, inter quels Nicolo Capuccio, l qual murit d üna plaja in ün polsch dal maun dret. Blers vilans da la comunità da Castiun, Muntagna, Postallesi e dalla vall Malench, supplichiond als Rhætiers, obtgnietten tuots gratia, e venn recerchià dad els solum l jüramaint dalla fideltà, salvand libertà dalla religiun. Eir a Tiran nun eira quasi ingiün sudada, perchie l magistrat venetian havet clamà inavo tuot quels dal seis stadi. Et huossa fava l sudà Martin Manfredo, l preir da Tiran, e bütet via la rassa, e raspav’insembel ls vilans dapertuot our da las vignas, per far guardia. D. Francisc Venosta fügit vers Vezeno, in vall Chiamuoingia, al qual però alchiüns schas[ch]ins il cumpagnetten dchieu in Tiran. Robustell, Joann Guizzard, Joan Maria Pravicin et auters eiran a Delebio in la claustra Dal’agua fraida. Et allà ar(d)[t]scheiva la sudada dal ducat milanais armas et autras chiaussas necessarias alla guerra. Quaists haveivan tramiss lur spiuns, ls quals eiran deligiaints (sco l auter di a Francisc Pigliasco, [p. 201 modifica]Milanais, per savair taunt megl l intent dals Rhætiers, per tschanciar cun noss capitanis). Battista Novalia, da Valltellina, preir da Cosio, fava eir el l sudà, e vuliond el spær Cosio passar via tras l’Abdua cun alchiüns chiavalgiaints, schi vennen set d els travus dal rabgius flüm, inter quels eiran duos nöbels da Varesi, Mediolanais. Nil reist, saviond l inimi, chia las guardias al punt da Ganda nun fuossen taunt diligiaintas (la eiran quels da Tusaun, Muntagna, Lax, Vuorz, Stusavia, tuots circa 180 sudats, cu l capitani Caspar a Schauvenstein, item circa 50 dals quater vichs, ls quals cap. Andrea Meng, avaunt trais dits haveiva manà). La samda sequenta, die 8. Augusti, aunt di, Joan Jacob Pirovan, Milanais, ün bun [p. 72] sudà, pigliet cun el 50 sudats. Haviond superà l flüm Ada, maten maun, al’improvista, gio dalla somità dal rcunt a nossas guardias (inter quells eiran duos Vultlinas-chs: Joan Peter figl da Francisc, et Rafael, figl da David, Pravicins, perits dallas vias). L qual però ls Razünsers e d Alto - Trims chi eiran a Caspan, sch’i fuossen stats diligiaints, havessen facilmaing pudü impedir. Et l prüm mazet Pirovano a Schallero da Tusaun, chi eira in santinella. Dal’autra vart dal punt instavan eir datschiert alchiüns Vultlinas-chs et eir cun quells cap. Joseph Giraldo, Sicilianer, e seis tenent Peter Ciapono, item cap. Joann Antoni Casosi e seis tenent Ambrosi Randensi et eir cap. Julio Bregondi (quels eiran in tuot 80 chiavalgiaints e peduns 300). Ls Rhætiers primo s matten incunter valarusamaing sü l punt e prosma chiasa e torchiel, e mazetten a Francisc Gajonell, ün nöbel da val Chiamuoingia e bandì, cun duos sudats. Mo dapo siond intervgnüds d amnas varts, schi cessetten els. Dals Rhætiers resten 32, nempe da la Lia Grischa 14, dals quatter vichs 18, (inter quels erra cap. Andrea Meng), e 4 l capturads. L inimi ardet la chiasa spær l punt, et l punt bütten els gio, acciò chia ls Grischuns, chi haveivan lur lægier à Trahona e Caspan, nun pudessen dchieu superar l punt. Inua els 5 paurs vultlinas-chs cun lavurar, stanschetten in l’aua. Mo la tema dal inimi fo vauna e superflua, perchie rivond la nova in l lægier a Trahona schi bandunetten els la s(p)[qu]adra da Trahona e gien a Novat et alla riva Mezola. Quels chi eiran a Sondre, vazeivan bain, chia tuot fuoss per inguotta, o pöia chia al inimi ngiss sarà sü l introit in Valltellina. L velg Guler dimena, Finer e Ruoinell, haviond tut 400 sudads, l lunedi, die 10. Augusti, statuiten d ir a Trahona pro ls Grischuns e da la tour aint la squadra da Morbegn. Mo siond rivads al punt Maxini, suot Ardenn, vennen els dals provisors, tras chiartas sur l munt Malench tramissas, fats a savair dal cessar dals noss davent da la squadra da Trahona, schi turnetten els a Sondre. Alchiüns chiavalgiaints dal inimi eiran passads tras l port da [p. 202 modifica] St. Gregori spær Arden, mo fuon mütschantads dals Rhætiers. [p. 73] Siond rivads a Berben in l retuorn, schi s maten incunter ls paurs cun sajatar alla giagliarda, pustüt quels da Polagi. Ala fuo, vi avaunt mazà Bunhom de Rubeo da Polagi, dün Rhætier. Ls medems da Polagi, inter quells fuo Peter Marcadant, (chi) mazetten crudelmaing a Theosina, mamma da Battista et Horati, dals frars Pravicins sco eir ad Adam Scaramuccia da Tiran. Eir ad ün cert Rhætier mazetten ls villans, ol qual Ruinell havet laschà la per perchiürar la puolvra da slupet. Duos Tavosers, stanguels dal viadi, sun eir morts la. ’Ls Vultlinas-chs da Fusina cun auters la in l’insula dal’Adda, brichia lönsch dal vich da Fusina, s matten incunter cun bandera averta, mo venen mütschantads. Eir tuot la chiavalleria dal inimi dava huossa davo als Rhætiers. A S. Pancrazi (ün lö taunter Postallesi e Castiun) fuo bain löng schiaramütschà, inoa l chiavaigl da Joann Jacob Pirovan, haviond tschüff per ls chiavels a Casper Gasuoli da Schanveck, l qual, nun seguind promptamaing, vain dit l havair scarpà in tocks. Siond huossa ls Rhætiers rivads a Saxella, schi sajaten datschiert da l’autra vart dal Adda ls peduns dal inimi cunter nus, mo ls Rhætiers mazetten trais d els. Et usche, salvand l uorden, tuornen els a Sondre. Siond ls Rhætiers à Sondre, schi tramaten els duos mess in habit da beschers in l contadi da Bergamo, pro l moderatur Scaramella secretari venetian, giavüschand, chia l ajüd venetian gniss. El turnantet ls mess cun üna zeidla sün ün bastun, dschond, ch’in ls confins fuoss chiavalleria e peduns, mo sainza licenza dals superiuors nun fuoss ad el licit inguotta. Lhura nun siond sgiür, scha ls Helvetiers evangielics pudessan havair l transit tras ls lous catholics, e chia ls Grischuns fuossen our da la Valltellina, e chia la sudada ogni di s-c[hi]ampess via, chiargiada cun buttin, schi gietten els davent da Sondre, la samda, die 16. Augusti, tras la vall Malench. Alchiüns dal inimi (ls rebels s haun gloriads dapo, esser stats solum 16 chiavalgiaints) dant davo bain dalönsch, mazetten duos Tavosers, Uldric e Joann Buol, et a Benedict Ajardo dal stadi venetian, exul per la religiun, siond staunguels [p. 74] e las. Quels d Engadina d sura cun auters, sco dit ais, eiran its à Puslaf. E lhura die 27. July ven Constantin Planta in ls confins dalla Valtellina per conferir cun Jacobo Robustello, l qual, inter auter, l mus[s]ond quels chas[ch]ins bandits venetians, diss: „Mera ls subgiets da voss amis Venetians“. El diss eir: „Hoz o damaun vain l capitani Rodolf Planta a tour aint la vall da Müstair; sch’el fa per autra via, schi nun salvel sia impromissiun, perchie usche eschens inter nus cuvgnis.“Die 5. Augusti, haviond Puslavins, d Ingadina e Bervuoign miss lægier suot Brüs, (ls Tavosers e Partensers, plü prossems al laich, perchiüravan la punt) et siond negligiaints, [p. 203 modifica] alchiüns Brüsards, pustüt dallas Calendas, e da Grossut e Gros, et alchiüns sudats eisters, ls manand ün Milanais, chiataun üna santinella durmind, da Puslaf, e cun ün curte l mazen. E lhura sagliten els adöss als Rhætiers nun s pres[s]ögnond inguotta, et usche fuon la part gronda batüds. Jacob Planta, ün vegl sudà, venn eir mazà cun auters trais, haviond löng cumbattü cun plüs. Steffan à Jochberg da Brevuoign venn capturà. Die 21. August, venn Augustin Travers, cap. dals d Ingadina, à Brüs in discuors cun Robustello, chi haveiva tgnü per duonna üna figlia d üna sour dal Travers. Inoa dapo löng discuors urgieiva Robustel, chia ls Rhætiers ngissen a certas conditiuns cu ls Vultlinas-chs, chi clamessen plü ajüt eister. El dscheiva: „Vus clamavad quells da Turi e Bernais et ultimo al diavel, e nus vulain clamar in noss ajüt al archidiavel“. Marco Antonio Venosta, da Gross, bragiva: „Nus vulain plü bod viver suot l Türck, co suot ls Rhætiers.“Lhura vennen qua l cap. David Onelli, dal Irland, cun üna truppa da seis chiavalgiants. La dumengia, die 26. July, turnetten inavo als confins dalla vall da Müstair l c[hi]avallier Planta e l Steiger cun lur sudada. L istess di arfschetten quells da la vall da Müstair 200 homens d Ingadina bassa ad ajüt. Aunt co quai haveiva Maximilian Henli, cap. d Austria in Vnuost, scrit amiaivlas chiartas als d Ingadina e vall da Müstair, in las qualas el dav’ad intler, chi’el, da cour, vöglia havair buna vicinanza et observar l’erbeinigung. Ultra quai, l di aunt ch’i rumpessen aint, [p. 75] tramaten ls da vall da Müstair a Gluorn alchiüns dals lur pro l gubernatur d Austria e pro l canzellier, per pudair savair, a chie fin la sudada fuoss rivada la. Ls quals respondeivan, chi’els nun sapchian d alchiüna disinimi(t)[c]itia. Els avisavan, da viver in sicureza, sco buns vaschins. L lunedi, die 27. July, vennen insembel quels da la vall, e l ajüd d Ingadina, e mustrietten l pövel. Ls catholics lhura da Müstair, e la gronda part da quels chi tnieivan cu l Planta (inter quels vain dit chia l preir dal lö, Andrea Lefranch da Puslaf, hagia diligiaintamaing promovü la caus[s]a dal Planta), siond l c(o)el plövgius, cumanden als auters d ir à chiasa, prumatond da far buna guardia. L mardi dimena, die 28. July, alla mattina, venen l Planta e Steiger cun la sudada, giavüschond transit da quells da Müstair, l qual subit ls fuo concess. Quels d Ingadina e ls auters dalla vall da Müstair, siond avisats dal rumper aint da Nicolao Carl dal Balcunaut, l qual nun 35 vulet spettar l Planta à Müstair, curitten insembel allas armas, e gien contr’ l inimi fin al lö dit Sielva e venen cul inimi in ün pra alla battaiglia (l qual manava Simon Hochmuoth, ün Bohemer, habitand lhura ad Inspruck, banderal, et Christoff Schmidt, Helvetier, lütenent dal Steiger, et duos sergients: Raina et Gallo). Ls Rhætiers siond basguals dals vegls [p. 204 modifica] sudads, cessetten bod dal lö. Als quals Plasch Alexander nun pudet in alchiüna maniera chiatschar da cumanzar dchieu la battaglia, cumbain el instava datschiert. Dals Rhætiers venn mazà Antoni Guersch dalla vall: dal inimi venn plajà ün cert italian. Nil reist, tmand eir huossa, chi’els pudessen ngir sursaglids la not naun sur l cuolm Brail dals Burmins e Vultlinas-chs, schi venen 1480 persunas vers Ingadina. Blers chi eiran dalla factiun Plantana, resten in la patria. Quel lö Sielva, sco eir S. Maria e Valchiava, arden els tuotafatt, e manetten davent ün grond buttin. Ultra quai venen eir mazads set homens vegls chi nun puden fügir bain bod. Interim chia l Planta mangiava in chiasa da Daniel Urs à St. Maria, supravenn l fö al improvista, chia malapaina puden els manar ls chiavals our d stalla. Alvisi Baldirun, da la vall da Flem, [p. 76] dal stadi da Trient, et huossa sco comissari gienerall dal imperader e princips d Austria venn eir el in la vall da Müstair, mo vi intuorn saira turnet el à Tuver. Mili sudats dal Tirol, ls cummandont Maximilian Henli, s inchiampen l istess di als confins, cioe taunter Tuver e Müstair. Mo ls Steigers stavan à lægier spær St. Maria in la prada.

L Planta lhura, à seis nom e da seis cumpongs proclamads, scrivet als cumüns d Ingadina, giavüschond, da l constituir liber transit et ün dret neutral. Alchiüns deputads venen tramiss pro el. Dapo alchiüns dits, quels da Müstair et auters restads in la vall, jüretten suot l imperader Roman, ls dschond avaunt l Baldirun, cun las istessas conditiuns, sco auters subgiets dal Tirol. Ngond certifichià l senat Rhætic da quel improvist rumper aint, tramatet quel trais legats, A. Bartholomeo Cazzin, Petro Jecklin da Rhætia alta et a Joann Bircher pro l Baldirun e Planta, s almantand dal rumper aint, e dalla guerra sainza dar part e violatiun dal’erbainigung. Responda Baldirun, chia l Planta cun auters proclamads giavüscha ch’il vegna administrà drett e jüstia. L medem afferma l Planta. L Baldirun dapo saviond dalla vgnüda dals Helvetiers, tmeiv el, chia l exercit ngiss vers la vall da Müstair, schi [s] s-c[hi]üset el tras chiartas datas al senat Rhætic, dschant, Chi’el haja tut sü als dalla vall da Müstair, ngiond bandunads dals Rhætiers, in defensiun dal imperader, in l reist, chia el vöglia observar l’erbeigung. Mo tuot quel negoci eira ordinà a tal fin, chia siond taunter l ducat mediolanais e contadi dal Tirol ngivan taunter aint la Valltellina, Buorm e vall da Müstair solum (chi ais l viadi da vaing et quater huras), siond quellas tuttas aint, chi nun ngiss impedi la conjunctiun dals dominis d Austria, Germania e d Italia. Bod dapo trameten ls d Austria, suot cap. Müller, 60 sudats, tuts our dalla cumpagnia da Hieronimo Augusto Zumjungen, in la vall Muntafun, acciò chia ls Partensers, chi eiran prusmaunts, ngissen quatras retgnüds à chiasa. [p. 205 modifica]

Ls Vultlinas-chs interim scrivan in Helvetia e a tuots ls princips d Italia (schi, vain eir dit, chi’els hagien tramiss a Bergamo [p. 77] lur mess pro ls regients venetians, inua els pero fuon pauc accets) s gloriand dal crudellissem mordaretsch. A Roma venn tramiss Pater Ignazi, capucin, l qual l prüm tschantschet à Lugan, in Helvetia, cul nuncio apostolic Sarego. Da la, die 16. Augusti, giet el à Roma pro l papa, chi’el excus(s)as, l fat e procuras da turnantar la Valltellina al vescovo Cuoira. Chia l papa nun hagia approbà l mordaretsch e violentas actiuns, ha Ignaz istess quai requaintà al D. Fortunat Sprecher. Siond eir alchiün temp dapo ngü in Roma Jacob Paribell, intem, dapo quel, Joann Ant. Pravicin, arcipret da Sondre, cu l preir da Caspan, refereschen alchiüns, chia l papa al Pravicin et als auters hagia improvà quella violenza et dumandà inter auter, perchie eir els nun hagien quel fat l prüm laschà a savair al sez apostolic, siond, sco els dischen, ch’i eira da far per la religiun. Mo chi’els s hagien excusads, ch’i fuossen stats sainza dubit alchiüns cardinals da factiung francesa e venetiana chi havessen manifestà l fat. Els tramaten pro l arciduca Leopold ad Horazi Torello, ün jesuiter vultlinas-ch. Pro l duca da Savoia tramaten els a Joann Abundi Venosta, jurist, chi eira stat podestà ad Eporedia in l domini dal Piemunt. Mo quel gienerus(s)is[s]em princip, l qual agia lhura provideiva à chie riva quella gieneratiun [n]giss, schi nun s adegnet el taunt brich a l tadlar. Schi chi venn eir miss in stampa ün public scrit, l prüm stampà à Milan e dapo adampchià in Giermania, cun quaist titel: „Ragiuns e motifs dal cus[s]aigl fat dals Vultlinas-chs contra la tirannia dals Grischuns et heretics“. Inua, masdont els aint bleras chiaussas faussas e plainas d invilgia, plaunschan els dall’oppressiun dalla religiun catholica, per causa dals moings eisters sc[hi]atschads e dals jubileos et indulgientias prohibidas, item dalla grond’injüstia in caus[s]as civillas, et criminallas, pustüt dals tribunals da Tusaun (qua vain eir fat mentiung dalla mort dal arcipret da Sondre) e da Tavau, suponind, ad els esser stat licit da ngir a quels consaigls, pustüd siond chia ls Vultlinas-chs sung suotaposts als Grischuns, brichia taunt co vairs subgiets o vasals, mo sajen plü bod lur conföderats, sco eir dallas capitulatiuns [p. 78] appara; et haviond ls Rhætiers diminui eir al vescovo da Cuoira da sia possanza. Lhura metten els pro, chia ls Vultlinas-chs, quai chi’els fin qua haun fat, hajan els fat cun consens, voluntà, et cus[s]ailg da la meldra part dals Grischuns, e citeschan capitullatiuns inspiadas et suotamissas A° 1513 ad Ilanz in publica dietta, tratadas inter l vescovo da Cuoira et las 3 Lias e dits Vultlinas-chs, dschond, chia ls principals puncts da quellas s possa chiattar à Cuoira in ls archivis e cancellaria. [p. 206 modifica]

Quellas falsas et inspiadas capitulatiuns in substantia sun las sequentas.

1) Chia ls Vultlinas-chs, e quells dalla comunità dall Tell, vöglian e dessan al vescovo da Cuoira et allas 3 Lias, obedir a saimper in tuots fats licits et honeists.

2) Chia ls Vultlinas-chs e comunità dall Tell, sajan e dessen esser chiars e fidels conföderats al vescovo et allas Lias, e ngir clamads in dietta e sezer in ls cos[s]aigls cun els insembel, e pudair trameter ün mess da qual(s) terziers ls plascha e dalla comunità dal Tell.

3) Chia ls Vultlinas-chs e Tell possen goder e duvrar lur privilegis et antichas üsanzas, restond laudabels in tuots fats, sco Deis recerchia.

4) Chia l vescovo da Cuoira e 3 Lias sajan et esser dessan als Vultlinas-chs, e da Tell ajüdants da ls far ngir libers [da] dazis et simils vers sea majestà cesarea e ducat milanais od utro, sco sun las Lias.

5) Chia ls Vultlinas-chs e Tell sajan obligs annualmaing da dar e pajar al vescovo da Cuoira et a las 3 Lias fl. 1000. In prompt danær, seguond la facultà da scodün in dita vall, pro ratta dess ngir pajà.

Mo mera la malitia da la gieud! Perchie dato, chia ls Vultlinascs hajan giavüschà supplichiond quai dals Rhætiers, lur signuors, od havessen pudü giavüschar, pero ma nu ls haun ls Rhætiers concess quai. Mo quaists metten oura la petitiun per concessiun et resolutiung, mo cun chie ardimaint e fai? Perchie els nun sun ma üna vouta clamads sün diettas ne pro cos[s]agls [p. 79] ne cun alchiün’autra conditiun nun sun els ardsfüds dals Rhætiers, co quai ch’i eiran subgiets als ducas milanais et als rais da Francia, ne sun eir auter tratads ne salvads co per subgiets, vers ls qualls s po pretender et havair l jus da total imperi et cumond.

Ls Vultlinas-chs interim cun la sudada eistra fortifichian ls principals louchs dalla vall, cioè l punt da Ganda, Morbegn, l chiaste da Masagro, Sondre, Tiran e Plattamala. In l territori da Buorm faun els fortezas. Ls spagnous fortifichian la riva Mezzola e l chiaste da Codera cun tuota prescha.

Die 17. Augusti, venn in Cuoira üna dietta, inoa tuotas 3 Lias scrivetten chiartas al rai da Francia per guarbir ajüt, confidadas al cap. Rodolf à Schauvenstein, chi’el giess a Solothurn pro l Merone e Guffier, legats Frances. Eir in Helvetia, à Bada, fuo üna dietta, inoa s proponit, ch’i gnissen elets ott legats Helvetiers, quater evangielics e tauns catholics, per componer inter ls Rhætiers e Vultlinas-chs. Mo nun havet ingiün effet.

Interim instavan ls Rhætiers tras l burgermaister Majer da Cuoira vers quels da Turi et ls Bernais l pustüt, ch’i festinassen a ngir cun ajüd. Mo ls tsching cantuns guardavan da sarar sü l transit, e maten ün pres[s]idi [p. 207 modifica] da 1500 homens a Mellingen, chi ais suot l domini dals ott cantuns vegls. Pro quai clamen els our da lur podestarias 400 sudats, e ls tschainten a Uznach e lous vicins. Eir quels da Svitz, cun bandera averta, vaun a Marchia, sü ls confins dals Helvetiers. Al’incuntra quells da Turi rinforzan lur confins vers Svitz e Zug cun sudada e fortezas.

Nun siond ls Bernais lönsch da Mellinga, dumanden els l pass tras la città, Mo siond impedimaint, per nun duvrar forza, tras legats da Basel, Glaris e Schafausen, venn ordinà, ch’i passen spær Vindisch vea, ün vich dals Bernais, sainza prejüdici da lur drets. Tuot l’armada constava in 2100 hommens, colonell eira Nicolao de Mylingen cun seis officials in drett’ordinanza. Haviond dmura duos dits in Turi, gien els vers Ruten, Tockenburg, vall Duria fin Sargans et usche in la Rhætia. [p. 80] Da Turi vennen eir cun els 1000 homens, e lur collonel eira Joann Jacob Steiner cun seis officials. Die 19. August rivetten els in l domini da Majenfeld. Die 21. August passetten quels da Turi tras Partenz à Tavau fin in Ingadina alta. Mo ls Bernais, da Coira tras Vall da Rhein, marchietten vers Clavena.

Ls Misockiners, s haviond cumpagnads cun quels da Legunt e Disentis, vennen ad Ilanz, inoa, els haveivan tuot la munitiung da guerra in lur cumond. Schi tren els da lur vart brichia dech ls catholics tuots dalla 20 Lia grischa, mo eir la gronda part dals evangielics, vuliondo nun vuliond els. Las autras duos Lias tramaten legats pro els, ls avisand da star cun els à recuperar la Valltelina et auters louchs pers, laschand sur üna vart auters ödis.