Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, I.djvu/797

Da Wikisource.

768 Giachen Caspar Muoth … ed èr' ils uescs de Cuera mussavan premura per la scola elementara, … sco resultescha(n), p. e. ord in breve de Johann II. de Flugi alla vischnaunca de Breil de 1659, nua che quel commonda, ch' ins deigi prender … 50 Stèra Greun dalla pervenda de Breil, per pagar in scolast, che 5 mussi de scriver e legier als affonts dil vischinadi. En autras tiaras predominava la perschuasiun, che la classa luvrera e particularmein la puraglia stopi vegnir mantenida en l' ignoranza. Aunc 1760 cartevan ins gieneralmein, ch' ei seigi prigulus, sch' il pur emprendi de legier e scriver. El deigi emprender las lavurs dil funds, quei seigi bien 10 avunda per el, e perfin J. G. Schlosser, in amitg d' Iselin, pretenda, ch' il pur, che sapi e capeschi da pli che quei, che sia clamada domondi, seigi adina malcontents e sventireivels. Era las tendenzas de propagar l(e)[a] scola e l' instrucziun da … Balthasar de Luzern, da Bodmer de Turitg etc. alla fin dil secul vergau, vulan 15 mo ina megliera instrucziun dellas classas superiuras; il pievel, particularmein … il pur, dovei vegetar en las stgiradetgnas. — Sin quest bass scalem stavan ils Grischuns en gieneral buc. Il principi democratic, veramein representaus da lezzas uras solettamein el Grischun — ils Cantuns svizzers democratics havevan lu eunc ina quantitat d' instituts 20 feudals — concedeva silmeins d' emprender de legier e scriver e far quent a mintga simpel pistur, e sche biars han buca fatg in meglier diever de lur libertat, sch' ei buc il principi democratic, mo l' indolenza dina part de quei malvengonz pievel, ni l' influenza externa stada la cuolpa: il stadi las confessiuns e la sozietat mettevan negins impediments alla 25 cultivaziun dil pievel sco en auters cantuns e tiaras. Ils cudischs da questa primitiva scola populara fuvan naturalmein, correspondent … al scop della scola, fetg simpels e medemamein primitivs. Ei setractava a rapport dil lungatg romontsch e tudesc d' emprender de legier e scriver. Ils cudischs relativs consistevan perquei simplamein 30 en fiblas: primariamein la „Taefla de Bifrun“ (1571), successivamein en novas Taevlas e Tavlettas. Quellas contenevan igl „ABC“ romontsch e tudesc e las reglas ed ils exercecis, per emprender de sillabar e legier, allura oraziuns ed ils elements din catechismus, ditts u sentenzias ord la bibla, canzuns etc. Ina quantitat de talas taevlas e tavlettas, cudischs 35 d' ABC, stampai duront il 17. u 18. secul documenteschan igl interess dil pievel per la scola e la cultivaziun de quella. Ni la part tudesca de nies cantun, absolutamein sut l' influenza pauc ludeivla dils tudescs (sprezzont e neghligent quels en ault grad la classa purila) ni dellas contradas della svizzera bassa, han de presentar en quei grau ina semiglionta productivitat 40 e la medema premura a rapport della scola u dell' instrucziun della populaziun … agricóla.