Pagina:Dizionario della lingua latina - Latino-Italiano - Georges, Calonghi 1896.djvu/369

Da Wikisource.
713 decempeda decerno 714

dieci gioghi, sost. cocchio a dieci gioghi (sc. currus), Suet. Ner. 24.

dĕcempĕda, ae, f. (decem e pes), pertica, (misura agraria) di dieci piedi, Cic. ed a.

dĕcempĕdātŏr, ōris, m.: (decempeda), misurator de’ campi, agrimensore, Cic. Phil. 13, 37.

dĕcemplēx, plĭcis (decem e plex da plico), decuplo, Nep. Milt. 5, 5.

dĕcem prīmi, ōrum, m. (decem e primus), i dieci primi (capi), i dieci preposti alle dieci decurie, in cui era diviso il senato composto generalmente di 100 membri, ne’ municipii e nelle colonie, spesso mentovati come delegati ne’ pubblici affari, Cic. Rosc. Am. 25 e altr.

dĕcemscalmus, a, um (decem e scalmus), fornito di dieci remi, actuariolum, Cic. ad Att. 16, 3, 6.

dĕcem-vir, i, m., comun. al plur. decemviri, ōrum, m. (comun. scritto Xvir, Xviri), magistratura romana composta di 10 membri, Decemviri, I) decemviri legibus scribendis, suprema autorità dello Stato stabilita (303 a. Cr.) con durata annuale e con potere illimitato, dopo l’abolizione d’ogni altra magistratura, per regolare mediante leggi acconcie, il diritto privato e pubblico; autori delle leggi delle dodici tavole, Cic. de rep. 2, 61 e segg. Liv. 3, 33 e segg.: sing. Liv. 3, 33, 10. Cic. de rep. 2, 61. II) decemviri sacrorum opp. sacris faciundis, collegio di sacerdoti, custodi e interpreti de’ libri sibillini, Liv. 6, 37, 12 (decemviri sacrorum faciundis); 6, 42, 2 (decemviri sacrorum); 10, 8, 2 (decemviri sacrorum faciundis, sono chiamati così anche quelli che sovrintendono a’ giuochi apollinei) ed a. III) decemviri silitibus (== litibus) judicandis, autorità giudiziaria (che risale circa al 465 av. Cr.), il cui ufficio giuridico è molto incerto; sappiamo solamente che spettava a loro il giudizio nei processi di libertà e cittadinanza, Cic. or. 156 (decemviri silitibus judicandis); Caecin. 97 (sempl. decemviri); pro domo 78 (sempl. decemviri). IV) decemviri agris metiendis dividendisque (opp. in un caso particolare, agro metiendo dividendoque), autorità composta in ultimo di dieci membri, i quali dovevan curare la misurazione e la distribuzione tra i coloni de’ campi venuti in possesso dello Stato, Liv. 31, 4, 2. Cic. leg. agr. 1, 17 e segg.

dĕcemvĭrālis, e (decemvir), decemvirale, appartenente a’ Decemviri, collegium, Cic.: leges, delle dodici tavole, Liv.: potestas, Liv.: pecunia (riferentesi a’ decemviri agris dividendis), Cic.

dĕcemvĭrātŭs, ūs, m. (decemvir), dignità decemvirale, decemvirato, Cic. e Liv.

dĕcennis, e (decem e annus), decenne, bellum, de’ Greci a Troia, Quint.

dĕcennĭum, ĭi, n. (decem e annus), decennio, dieci anni, Aur. Vict. ed a.

dĕcens, entis, partic. agg. (da deceo), I) convenevole, decente, decoroso, amictus, Ov.: motus corporis, Quint.: quid verum atque decens curo et rogo, Hor.: decentius est servare pudorem, Quint. II) in particol., per simmetria, elegante, grazioso, leggiadro, ben conformato, forma, Ov.: malae, Hor.: habitus (Agricolae) decentior quam sublimior, Tac.: pregn., di esseri animati, Venus, Hor.: decentior equus cujus astricta illa, Quint.

dĕcentĕr, avv. (decens), decentemente, Ov. Sen. ed a.: decentius lasciva aetas, la gioventù, che è ancora mediocremente dedita alla lascivia, Hor.

dĕcentĭa, ae, f. (deceo), decenza, convenienza, Cic. de or. 3, 200 e de nat. deor. de nat. deor. 2, 145.

dĕcĕo, cŭi, ēre (radice DEC o DIC, donde anche dignus, dico e δείκ-νυμι), convenire, esser decoroso, I) propr., convenire nella forma esterna, star bene, apparir decoroso, conferire, confarsi (contr. dedecere), quem decet muliebris ornatus, quem incessus psaltriae, Cic.: te toga picta decet, Prop.: forma viros neglecta decet, Ov.: decet alba quidem pudor ora, Ov.: hic illum mire pudor decuit, Sen.: quia sic decebat (poichè le conferiva di più), Tac. ann. 13, 45. II) trasl., secondo le circostanze, convenire, essere accomodato, acconcio, giusto, conveniente (contr. dedecere): dove è da notare che spesso decet == sarebbe conveniente, decebat e decuit == sarebbe stato conveniente, α) col sogg. al nominativo ora colla domanda a chi? all’accusativo, arta decet sanum comitem toga, Hor.: id enim maxime quemque decet, quod est cujusque maxime suum, Cic.: ora senza la domanda a chi? servare id quod deceat (dei poeti), Cic.: et quod decet honestum est et quod honestum est decet, Cic. β) coll’infin., e precis. ora coll’acc. e l’infin. att. e pass., oratorem irasci minime decet, Cic.: omnes bonos rei publicae subvenire decebat, Sall.: num dubitas quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque natura? Cic.: sicut aut sola aut prima pensari decet... tanto regi (== a tanto rege), Liv.: ora (arcaico) col dat. e l’infin., ita uti liberali esse ingenio decuit, Ter.: ora col sempl. infin., exemplis grandioribus decuit uti, Cic. γ) senza soggetto, ora coll’aggiunta «a chi?», all’acc., facit ut te decet, Ter.: illum decet, Quint.: ora (arcaico), colla domanda «per chi» col dat., ita nobis decet, Ter.: locum editiorem, quam victoribus decebat, capit, Sall. fr.: ora affatto assol., fecisti ut decuerat, Ter.: perge, decet, Verg.: quo majorem spem habeo nihil fore aliter ac deceat, Cic.

dĕcēris, is, f. (δεκήρης), nave munita di dieci ordini di remi, Suet. Cal. 37.

dēcerno, crēvi, crētum, ĕre, decidere, giudicare, I) risolvere, definire alcuna cosa controversa, dubbia, 1) decidere amichevolmente, risolvere, stabilir con decisione, concludere, definire, risolversi, determinarsi, dichiararsi, manifestarsi per alcunchè, a) generic.: rem dubiam, Liv.: oppure con una propos. relat., Liv.: opp. coll’acc. e l’infin. == risolversi ovv. dichiararsi, prendere o manifestare fermo parere per questo, che ecc., Cic. ed a.: con dopp. acc., illum decrerunt dignum, cui etc., Ter. b) partic.: α) come t.t. giudiziario, decidere come arbitro, assol., ita (sì), verum (ma) praetor decernebat, Cic.: coll’acc. oppure con de e l’abl., alia decernit, de aliis etc., Liv.: si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, iidem (druides) decernunt, Caes.: revocabat eos, inter quos jam de-