Rätoromanische chrestomathie X/Volksgebräuche/Üsits da Müstair

Da Wikisource.
Volksgebräuche - Üsits da Müstair

../../Volksgebräuche ../Üsits da Santa Maria IncludiIntestazione 16 maggio 2023 75% Da definire

Volksgebräuche Volksgebräuche - Üsits da Santa Maria
[p. 344 modifica]

Usits da Mustair.


Jövia grassa.

La saira vegn cuschina amo liongias o plain in pigna. La saira 5vaun mascaradas pel solit in duoi partids: mascras bellas e tridas. Las bellas vaun per a per e nellas stuvas salten ellas. Un suna l’ogna. Las tridas faun jös sco marchaintar muvel, faun ils chadrolers, ils molets chalgers etc. Tot madem vegn fat per lundeschdi e mardi da schüschaiver.

El hom sulvadi.

Quel eira vesti con chatschas cuortas, stinfs grischs, jabaun grond, chapè grisch con sü pennas et üna cua düna vuolp. El jaiva nellas chasas e pretendaiva ovs. Ils puobs da comün al perseguitaivan. L’hom ils chaplaiva invo. La saira eira marenda, l’hom insembel cols puobs da que chels avaivan scoss sü. Que pero gniva fat als 12 Marz Son Gregori.

Dumengia del chaschöl.

Gniva butta jo da Muntet schaibias. Que eira rdettas d’auntas e gniva tacha sü ström o sdratscha e dat fö e lura butta jo pel Muntet con grond joblöz e dit eir il nom per chi la schaibia vegn büttada.

Mezza curaisma.

Il di da mezza curaisma gnia ars la stria in plaz grond. [p. 345 modifica]

Chalenda Marz.

Davo lungs preparativs con pognar s-chellas eleer il comandant, guarder pel lö ingua als faun il past vegnan ils puobs l’ultim di da Fabrer davo jantar sper la scola. Qua vegnan improadas ils plats e zampuogns e davo il sclinch da quels vegn con agüd dels magisters miss ils puobs in rischla a quattar a quattar e lura sül comand del chapitauni marschen els sunond per tot il comün intuorn. In tschertas plazzas vaun els ün toccet ün ad’ün sunand be sia s-chella per laschar dadlar il sun quella. In plüs lös chauntan els eir diversas chanzuns.

Fini il tur vegn elet quels chi haun dir a scoder sü e destina que chün ha da rover. Els scodan e dumandan da chasa in chasa farina alba, polenta, jotta, ris, ovs, caffe, süchar, sal, crastognas fisellas et eir raps. Lat survegnan els nellas senerias. La not del prüm Marz staun ils gronds nella stüva ingua faun il past e giovan totta not a chartas, a chapütschun, allas colurs etc. Eir vaun els la not 2 o vero 3 jadas pel comün intuorn sunand. Al 1 Marz ais a mezdi per tots il jantar et allas 3 la marenda.

Davo vegnan amo ils comandants et invüdan eir ils magisters a marenda e serveschan a quels con vin, vaischlas, fuatscha grassa, sfögliada e grassins.

Ils raps vegnan partits taunter ils puobs overo miss via per far üna marenda. Davo marenda vaun els in baselgia a dir il rosari.

Uschea finescha il Chalenda Marz.

Domengia d’oliva.

Avaunt domengia d’oliva vaun ils puobs per olivas. Que ais chimas da giaf cotschnaint, il qualche chima vegn eir saint aint bels ramins con minzels. Quellas portan la glieud pro prozessiun la domengia d’olivas. Ils puobs chi daun las olivas survegnan per ogni üna 2 ovs.

Song Saung.

La primula vegn nomna clav da Nossa Donna. Par song saung ais metta ils mais sün strada sott la processiun; quels vegnan davo fitschà aint nels chomps cuntra ils taimps.

Masüras.

Da ogni chasa va ün, per rumir fruos-cha, far ora bos-cha etc. Scura vegn masüra il lat; quella vacha chi da il plü lat ais la „zendra“. La iüventü as diverta fin tard con spass et istorias; quà vegnan raquintà parablas, per ex la doña della Sprella, Tea fondada. [p. 346 modifica]

Möd da bandunar l’alp.

1. Trai bapnoss d’ingraziamaint.

2. Trai babnoss pels antenats.

3. Trai bapnoss per recognioschenscha chi haun preserva il dret d’alp.

Il di dellas ormas.

Sül di dellas ormas vaun ils povers intuorn a rover „creschaintins“, paun plü bun oder eir plü inferiur, que vegn fat sün quel di.

Ils plazs da filar.

Hozindi il filar ais pro nu or d’ moda. Be d’inrar qualche mammetta piglia dampro las sairas d’inviern sia roda e’ s metta a filar, intaunt cha las junfras figlias, cusan, faun stinv, lean o faun plaz. La plüpart d’ellas non savess gnanca plü filar.

Oter era quai nels temps passats fin vers la fin del secul scuors. Allà il filar fuormaiva las sairas d’inviern la principala, scha na exclusiva occupaziun da nossas mattauns e doñas. Tot il lung inviern, saira per saira ed eir da di, filaivan ellas. Ellas filaivan launa, glin, stoppa bella e stoppa trida; ma na minchüna da per sai in sia stüetta. Eir in quist reguard as manifesta il contrast taunter il temp preschaint e’ l temp passà. Hozindi ils homens s’intivan as po dir be plü nell’usteria, e las femnas a bügl o sülla via. Plü bod percunter la vita sociala in nos comün gniva cultivada bler plü intensivmaing. Ils homens e juvens jaivan la saira ün pro l’ater a plaz, fümaivan lur pipa e discuttaivan sur da quist e less. Ultra da quai ils mattuns avaivan lur bels divertimaints da Schüschaiver. E las donnas e juvnas avaivan lur plazs da filar. I saraun circa 25 ons, cha quista bell’üsaunza ais mort’ora. Var 10 — 15 juvnas (qui e là eir qualche donna) del medem circuit nel comün, as congregaivan d’inviern saira per saira (exceptuà las Sondas e Dumengias) pro üna da lur cumpognas, il medem inviern adüna nella medemma chasa. Il lö da redunaunza gniva pel solit inviern per inviern müdà jo. In tot eiran var 4 — 5 „plazs da filar“nel comün.

Ils plazs comanzaivan la saira avaunt il di dellas Ormas e finivan la saira avaunt Nossa Donna da Marz. Con ir a plaz las mattauns portaivain sül chiau ün fazöl alb lià dô via, ün scussal alb, ed ün fazöl cotschen intuorn ils juvês, miss in crusch sül pet e pünchà (il pizs) sülla rain. Tot inviern jaivan ellas in mongias chamischa (mongias cuortas con tazzel). Allas 7 las filunzas as rendaivan al lö da reuniun. Arrivadas nel piertan, avaunt co entrar in stüva, channtaivan ellas chanzuns: Fin [p. 347 modifica]las 9 gniva filà fleissi, chantont. Allas 9 las juventschellas jaivan davaunt chasa a „scharàr“o a far „mezza saira“, v. d. per posar ün pa e respirar aria frais-cha. Retuornadas in stüva, gniva dit, filond, il rosari con numerusas oraziuns. Lapro dumbraiva il patrum da chà las Aves Marias. Intuorn las 11 pigliaivan las filunzas cumià, chauntond:

Ossa laini tor la via
Per ir vers nossa chà,
E passar con allegria,
Per esser stattas qua.
La buna saira quellas qua,
Per amicizia avain chauntà.
Pigliai in buna part
E quai senza reguard!

Sovent gnivan ils mattuns a plaz pro las filunzas.

Ün pêr jadas l’on jaiva üna compagnia da filunzas a plaz pro ün’atra compagnia, ma senza las rodas da filar. Arrivadas pro las amidas, mettaivan quistas dalunga davent las rodas, e la saira gniva passentada in allegria con chanzuns, declamaziuns e jös, in special seguaints:

1. Roppatonz o Schicalimè. Tottas staun in chigliun. Duos dischan:

Ingiù è l’utschè?
Aint sot let!
Cha fà’ l?
Maingiar paun e pesch!
Schi, che l’è quel! —

Ossa tottas daun sbalzins in chigliun intuorn stüva, gesticulond colla bratscha.

2. Il jö della pantoffla. Tottas — pigliond ora üna — as mettan a sezzer in ün rudè sül fond. Üna pantoffla circulescha zoppadamaing nel rudè. Quella „üna“sto procurar da la cláppar. L’ais quai reuschi, schi bratta ella rolla con quella, chi laschet clappar la pantoffla.

3. Il jö del schlaff o maingiar schoppa. Üna zoppa la vista nel scussal d’ün’atra e tegna il maun „bel“sülla rain. Üna terza alla da ün splat sül maun, ed ella sto ingiaünar, chi. Ingiaüna ella la vetta, vegn cambià rollas; cas contrari sto ella „maingiar schoppa“inavaunt.

Üna dellas ultimas sairas faivan las filunzas del medem plaz „filöz“, v. d. üna marenda. Minchüna pigliaiva con sai il damaingiar: plain in pigna, gliongia, kugelhupf etc. Las figlias da chà stovaivan furnir il caffè. Quella saira non gniva filà. —