Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/595

Da Wikisource.

Survista della literatura ladina 585

non ha mancà da metter a glüm la granda importanza, cha güst nos ladin ha per la glottica generala, e d’occassionar a promoziun da relativs stüdis sün diversas dellas plü distinguidas scolas academicas da nossa Svizra e della Germania professorats, chi viavant non existivan ed uossa servan ad inflammar eir nossa giuventün grischuna - engiadinaisa ad entusiasmo per la prüvada e sonora sia lingua materna.

A’ ns dar ün’idea da nossa literatura scripturada e stampada servan eir las interessantas notizias, cha nus supra da quella chattain nellas ovras da nos cronists, conzuond da Champel, ed in quellas da nos novissems istoriografs, Moor, Sprecher e Planta, e poi las duos crestomatias ladinas, chi uossa ans sun o ans vegnan a man1.

A’ ns facilitar üna survista supra nossa literatura scripturada o stampada la partin gio in periodas. Tant Andeer, co eir Rausch forman da quella, quintand dal 1500 inavant, güst tantas periodas, co seculs; Rausch eir amo separand il material rimà dal non rimà. Decurtins metta in prüma perioda tuot material dals 1500 fin 1700, in seguonda quel del 1700 fin 1830, e’ l rimanent in terza. In dovut resguard sün la qualità del material e sün la funest’influenza, cha la guerra da Baldirun ha gnü sün il svilup da nossa literatura, preferesch d’extender la prüma perioda dal 1500 fin 1620, la seguonda dals 1620 fin 1820, e la terza dals 1820 fin al presaint. La prüma s’ caracterisescha sco perioda portada dallas tendenzas reformatoricas; la seguonda sco perioda della controversa confessionala; la terza sco perioda inspirada d’ideas plü variadas, eminentamaing pedagogicas.

Els am s-chüsan, ch’eu uossa per non perder temp sainza ulteriur grand preambel m’attach al tema.

Nossa literatura scripturada e stampada chattain nus in stretta correlaziun con la reformaziun. Ella es da quaista provocada o effettuada. La reformaziun, tuot affirmand l’autorità messianica da Gesu, arcognoschand e sustgnand sia divina missiun, allarmada ed agitada da greivs abüs, fa energicamaing frunt cunter il primat roman e cunter tuots indrizs, col ir del temp a sustegn da quel stats introdüts. Nel vesco da Roma non stima ella ne da dovair, ne da podair plü arcognoscher il substitut o il vicar da Cristo sün terra. E la prema, cha’ l pövel vegna per man della bibla ad autentica cognoschentscha da Cristo, il veritabel cheu della baselgia, e’ l model irreprensibel per l’uman sco tal. Eir nellas trais Lias dell’alta Rezia, las qualas daspö Chalavaina plü vi e plü as resaintan in nonperturbada giodia

  1. Theod. Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, Chur 1853 — 58, tom. II. J. Andr. Sprecher, Geschichte der Republik der drei Bünde im 18. Jahrh., Chur 1873 — 75. Conr. Moor, Geschichte von Currätien, Chur 1870. P. C. Planta, Geschichte von Graubünden, Bern 1892.