Historias dil munt sogn Gieri/1

Da Wikisource.
Introducziun

../ ../2 IncludiIntestazione 29 ottobre 2019 50% Da definire

Historias dil munt sogn Gieri 2

Historias dil munt sogn Gieri.

Dedicadas agl autur della Chrestomathia Romontscha Dr. Caspar Decurtins. (Ineditum nach dem Autograph des Dichters.)

Introducziun.

Raquenta, mia musa, dal vegl e ferm casti,
Che stat sil munt sogn Gieri, sil grep che varga si.
Sur ina vall profunda jeu cattel ad agur
Las tuors sidretg restadas sigl ault odem igl ur,
5 Sur muschnas crappa grischa de mirs, ch' ein sbalunai,
Sper pegns, ch' ein ord ruinas si tier las tuors s' alzai.
Raschuna e descriva, co gliei da vegl leu stau,
Avon che nossa Ligia a Trun ei han fundau.
Las tuors reconstruidas admiran lu ils fegls,
10 Il temps antic compara puspei avon nos egls.
La musa curteseivla dat bun' inspiraziun:
Sigl instrument plascheivel cantein nus la canzun
Dil niebel segneradi, cun ses signurs e purs,
De giunchers e dunschalas, fumegls e trubadurs,
15 Mussond co las persunas gl' unviern leu discurrend
En caminada stevan a caul spel fiug ardent.
Cun plaids e mieds l' emprova lein far de dar colurs
A las risdadas veglias, che legran auditurs.
Vegnend si dalla Foppa, dadens la punt nus stein
20 E tier il munt sogn Gieri l' egliada nus alzein.
Vestgid' ei la collina cun spess uaul de pegn
E preits de crap gli porschan sin mintga vart sustegn.
Els plauns giu sut la selva serasan praus e funs,
Campagnas soleglivas, las acclas de Starpuns.
25 Leu ord la vall seniastra arriva il dargun,
Davos il precipeci, maneivel dalla punt;
Giu ord il territori dil montagnus Pigniu
Las auas redunadas giuviars el ha derschiu.
Il Schmué ha aunc dus socis davos il munt anflau:
30 Il Flém de Breil, ch' arriva dal péz allontanau
Cun undas, ch' ein naschidas si en la vall Frisal
E roclan tras la stretga sper Uors sco ferm ual.
E giud las alps sederscha siu vegl compogn Ladral,
Furond davos vischnaunca siu vau en stgira vall.
35 Entuorn il munt sogn Gieri els van tiel giuven Rein
Per viagiar ensemen tral mund allegramein.
Mo nus sin vart contraria mein dalla spunda si
Per via d' Uors la Foppa, che meina tiel casti.
En crauns spundivs e stortas da „mun si“ tier igl ault,
40 Tras ils englars pastira e tras il bi uaul.
Si sper „il crest la fuortga“ ano nus semenein —
E spert tier la fortezia dil quolm nus arrivein.
La via leu sesbassa encunter il fossau:
Impediments semuossan gia sut il crest alzau.
45 Dad in grugn tochen l' auter la lingia dil rempart
Fa frunt a tgi ch' arriva, scommonda de vargar.
Grossezia mirs sesaulzan sum la tessaglia vi
Ed en la cantunada encunter il miezdi
Semuossa le tuoratscha, igl ault massiv balfrid,
50 Fortezia principala, cun fundament solid,
Sin grep, che la natira aparti ha scaffiu
Per dar a tuora quadra in pei bein garantiu.
En pli che tschun alzadas e cun fermezia mirs
Cresch' il baghetg ell' aria e stat dil tut segirs.
55 Da quella vart persula l' attacca po vegnir,
Perquei cheu la fortezia smanatscha brut e stgir:
Ni porta, ni fenestra ein cheu ded observar;
Negina curtesia vul cheu la tuor mussar. …
Ge, giud las aultas grundas si tier il trer a tetg
60 Sa derscher crapp' e lenna il defensur anetg
E render prigulusa la via tiel casti,
Entuorn la cantunada sil maun dretg vi e si.
Vid quella tuor antica capavels miridurs
Cun crappa elegida han fatg cantuns ed urs:
65 In biet rodund varg' ora els quaders enamiez,
Ed il trianghel tschaffa els ferm entuorn culiez,
Che buc in seballucca, ne fa il traditur
Curdond da sia plazza el stagn e stabel ur.
Giu funs la tuor termenta plazzad' ei la perschun,
70 Che dat solegl e glina de ver negliu caschun.
Fermada ei l' intrada giusut tier ils curtgins;
Quels han il precipeci odem per lur confins.
Nus encurrin la porta, che meina el casti;
Sur foss e cantunada nus mein viers il miezdi:
75 Leu la fatschada biala la tuor present' a nus
Cun la fenestra dubla egl ault schi maiestus.
Da leu anora mira il guardian afuns
E vesa tgi leu passa per via giu Starpuns.
L' alzada sut ornada ei cun in ault artget,
80 Che va entuorn la porta sur in spuretg lautget;
La scala leu tonscheva engiu sin il rempart,
Che siara si l' intrada puspei sin quella vart.
Aschia protegida la cuort ei endadens,
Ed era la caplutta cul bi clutger de zenns,
85 Cul chor rundau, che mira enviers igl orient
E stat sin quella muotta per Diu sco monument.
L' entrada difficila stoveva daventar,
Agl inimitg las portas volev' ins zuppentar.
Igl esch en grond' alzada ha cheu per defensiun
90 Rempart cun punt dadora ed atgna bastiun;
Il guardian leu veglia en combra de portier
E bein examinescha scadin che dat neutier.
La porta ha siu righel, che vegn tratgs ord il mir
Per dar retegn all' escha, ch' ei fatga de lenn dir.
95 En pasch e segirezia dadens el circuit
Cun sala, tgaminada, stat il casti solid:
Palãs de segneradi, drizzaus per habitar,
Palas de segneradi, drizzaus per habitar,
Sulers e scalas libras, vitier igl ault rempart.
Amiez la cuort aviarta encunter la damaun
100 Ei ha cistiarna gronda cun tetg suren e baun.
In zenn sin sia supia pend' el clutger antic
E lai tunar lunsch ora siu cantic pacific.
La tuor de cantunada, sco guardia dil contuorn,
Surves' il segneradi ed aunc pli lunsch entuorn:
105 Leu ves' ins las pardialas e giu spel Rein Ruaun;
Las cuorts Surquolm, Sursaissa maneivel dil Mundaun;
Amiez curtins fretgeivels il bi marcau de Glion;
Ruschein cul crest de larischs e Siat leu sin il conn,
Castials en vischinonza, sin aults spuretgs e spitgs,
110 Baselgias sillas spundas amiez ucclauns e vitgs.
Aschia sepresenta als egls quei mund alpin,
La Foppa en montognas, in bi flurent curtin;
Aschia pauca lètga avon tschun, sis tschien onns —
Quei mund sepresentava sigl ault als perdavonts:
115 Ed uss, cantada nossa, schi lunsch el spert turnein,
Els onns de la historia, e sco present risdein,
Quei che sil munt sogn Gieri, a nozzas envidai,
Nus vein udiu en sala culs hosps leu serimnai. —
La possessiun sogn Gieri ha uss in niev patrun 11)
120 Sco part dil segneradi din reh pussent barun.
Giu sper Razen sesanfla siu grond e bi casti,
Spel Rein sin ina tumma, che varga orasi.
Il ferm, che bia posseda, po serasar aunc pli
E crescher sco la plonta cun maiestus tschupi. —
125 Nummada segneria, che regia giu Razen,
Ha en Surselv' aschia bia possessiun e quen.
Mo sur il munt sogn Gieri ha il barun laschau
In castellan capavel, il vegl signur ugau,
In niebel de schlateina, il Heinric de Canal,
130 Che sto star alla testa de tut il personal,
Menar l' economia e bein administrar,
Per funs e glieut fa render il tscheins ch' ei de pagar.
Il de Canal per spusa avon trent' onns er' ius
Tiels ners de Marmorera, e fuv' ensi vegnius
135 Cun ina biala feglia, leu ord il vegl casti;
La Gada en Surselva, vegnida cul tschupi,
Portau ha bia ventira sco mumma dils affons,
De giuvens e dunschalas, ch' ein uss carschi e gronds.
In giuncher della casa, numnaus il Lanzelet,
140 Els Plauns ei sin visetta tiel Segner in tempset;
Pertgei la parentella pussenta dils baruns
Ha celebrau las nozzas dil giuven dils fargliuns,
Dil giuncher Risch … … … … cun Gielgia, … … … … … … ded Aspermont la … flur,
Che porta en familia novs radis de splendur.
145 Igl ei il temps de tscheiver, entuorn la fin Fevrer —
Leutier aunc gevia grassa, che fa a biars plascher.
La neiv en abuldonza cuviera pezs e vals,
Quiets e ruasseivels sut glatsch ein ils uals,
E dal tschiel blau sclarescha in magnific solegl,
150 Che tuts ils quolms terlischan, ch' igl ei de ver smervegl;
L' entira vall tut alva, dens ils stgirs uauls,
Ei pleina glisch scaldonta, giu bass e sin ils aults.
Si da Razen la nozza ei gia il di avon
Vegnida en schlettada sur Trin e Flem a Glion.
155 Ed oz la segneria, sco gliei annunziau,
Il tur continuescha sil stagn vial schelau,
Per ver il munt sogn Gieri e star leu el casti,
Guder la bialaveta dil mund glischont e bi.
Sigl ur dil munt sogn Gieri mirond encunter Glion
160 Il segner Heinrich spetga, ch' ei vegnien neunavon.
Il de Canal oz porta mondura de vali,
E tochen la schenuglia giu tonscha il manti.
El ha sin tgau capetscha surtratga culla pial,
Che muossa la pelegna scaldonta d' animal.
165 Cugl egl plein energia, sco quel din giuven tschess,
El mir' en la contrada dil vast e bi antschess.
La barba, stada nera, ornesch' il baditschun,
Sidretg stat la statura aunc bein al campiun,
Che ha purtau la lontscha de giuven sco schuldau
170 E biaras tiaras jastras en armas traversau.
Las tuors dil segneradi bandieras lain sgolar
Oz legramein en l' aria sco per beneventar
Egl agen territori il segner principal,
Che vegn a far visetta a siu signur vasall:
175 Bandiera salidonta terlischa neu da Siat,
Dal Fryberg silla spunda. Beinvegni era dat
Il Gruonenfels sisura, sco il casti d' Andiast
Cun teilas oz alzadas per lur patrun e gast.
Il cau dil munt sogn Gieri uss muossa cun il maun — …
180 Leu dalla cuort anora encunter la damaun:
„Stupent vegn la schlettada, ins vesa ils cavals,
Dil Lanzelet la tiba dat legramein signals.“
Ed in fumegl rispunda cul tgiern in clar salid,
Che penetrescha l' aria en tut il circuit;
185 Igl echo en Pardialas rebatta claramein —
Da spelms e teissas selvas quei di d' unviern serein.
„Fumegls, nus mein encunter, entochen giu Starpuns,
Pinei, fantschellas spertas, giantar, ch' ei grass e buns.“
Filax, il tgaun, capescha urlond tier siu patrun,
190 Domonda la lubientscha de far in liber sprun;
El dat sperond la cua e mira furtinus,
El astga puspei quorer a bass tral liug selvus.
Ord il casti sesaulza fem blau tras il tgamin,
E fa termagls en l' aria, alzaus din suffel fin.
195 La servitit en casa ei ferm en moviment,
Signura Gada meina dadens il regiment,
Commond' a las cambreras de preparar quatier
Pils spus en combra biala, de dar il candelier,
Spel letg a tuts ils jasters, che han bugen albiert,
200 Ed en quei temps enqueran solaz e bien confiert.
La Gada ei vestgida en seida sco quei di,
Che or da Marmorera ell' ei vegnida si
Sco spusa ventireivla en quella vall dil Rein;
La fatscha ei blihida, ell' ha in frunt serein —
205 Tut alv' ei la spartgida, siu ornament dil tgau,
Mo viscla ei la veglia ed ha per tut quitau.
Ell' ha statura gronda e cun migeivladat
Ruausa si' egliada sin tut siu internat.
… Las feglias Floribella e Mengia de Canal
210 Sur lur vestgiu de fiastas han aunc il liung scussal,
Sedrovan en la sala ghirlandas de fermar,
Tschupials de dascha verda, ch' ins po ual anflar.
E sur la porta lada las ferman l' inscripziun,
Ch' il sur caplon en casa ha scret cun attenziun.
215 Vuless ins lur comparsa sin teila maligiar,
Stovess la Floribella, la gronda semigliar
Sin fatscha ina rosa, en fina terlischur;
L' egliada ei glischonta, la bratscha ha vigur.
La Mengia bein carschida ei biala buca meins,
220 Schi frestgs sco las tschereschas ein ses egls ners sereins.
Sco plemas corv ein neras las nialas de siu tgau,
Ch' ell' ha sco ina cruna sur tempras vi nuau.
La fatscha ei ovala ed alva de mirar
Sco la pischada frestga, ch' il Matg si quolm sa dar.
225 Il de Canal empiala ses hosps si da Starpuns,
Adault cun curtesia en crauns e teis tschancuns,
Encunter la fortezia sil dies dil quolm selvus;
Dal tschiel terlischa l' ampla cun fiug carschent splendus,
In lev favugn entscheiva gl' uaul a destadar,
230 Utschals d' unviern sescauldan cun vi e neu sgolar.
Tiel crest els gia arrivan, tiel liug de truament,
Leu nua che la fuortga fa al passant sterment.
Ins auda tras la selva las rollas dils cavals,
Ed il fumegl, che suna cul tgiern ils leds signals.
235 Per far solemn beinvegni al giuncher de Razen
Va il mattet de Tina e tucca ferm il zenn.
Ed il portier e fravi Romeias lai curdar
La punt dall' aulta porta, che lai l' intrad' anflar.
Il ser caplon va ora encunter culs survients;
240 Las feglias hospitalas cun plaids e compliments
Als hosps carins, ch' arrivan, dattan vin caul, in sitg —
Ed al casti gudognan igl jester per amitg.
Ser Risch cun sia spusa s' avonza silla punt,
Signura Gada porscha il maun agl ault patrun
245 E betscha la dunschala, che porta uss anî
E vegn l' emprema gada en quest stupent casti.
Il zenn clom' aunc adina salids als cars spusai,
Perquei en la caplutta els ein gl' emprem entrai,
E stattan en schenuglias avon il pign altar
250 Dil grond herox sogn Gieri, che po il drag mazzar.
Ed incantaus leu mira il giuven cavalier
Sil sogn armau cun lontscha e cul vestgiu de fier.
Quel ha sin tgau la casca e l' arma enta pugn,
Ch' el catscha e sdermeina al drag profund el grugn;
255 La bestia perforada la lieunga stenda vi,
E quels che van per via tementa buca pli.
Ge, quest guerrier sogn Gieri leu giu medemamein
Stat malegiaus sin teila, da tschella vart dil Rein;
E de Razen il giuncher sesenta inflammaus,
260 Tier valerusas ovras el ei bein paregiaus.
El para de bun' èra, de niebel origin,
De buna demanonza, de dun e bien inschin.
Entuorn il frunt semeinan ils liungs cavels spartgi,
Che pendan giu en nialas sil mantel de vali.
265 Las survitscheglias neras van sur ils egls glitschonts,
De fuorma aquilina il nas ei graschels, gronds.
En maun capetscha blaua cun plemas lundervi,
Entuorn culiez el porta culier tschuorau e bi,
Si' arma surcusida terlisch' ad el sil ponn —
270 La spada sco compogna pertgira el de donn.
Il pèr stat sco en siemi el liug silenzius,
La spusa ventireivla spel curteseivel spus.
Tier igl altar la Gielgia uss aulza er' il tgau,
Ell' ha da cor al Segner urond uss engraziau.
275 Co ella ei de fatscha siu num dat d' entellir,
Las vestas ein compleinas ed en in frestg flurir,
Sco glin ein sias nialas sur las ureglias giu,
Birett de seida verda ruaussa bein sisu.
Egls gronds e ruasseivels expriman bials pertratgs,
280 E tgi ch' en quels mo mira vegn leds e satisfatgs.
La spusa seregorda d' unfrir uss il present,
Ch' els han per la caplutta portau per ornament.
En ina pintga scatla in calisch niev d' argient,
Ed ina plauna cotschna, ch' ell' ha da cor bugent
285 Ornau cun fil e guila luvrond cun agen maun
Per laud dil sacrifeci dil Segner Diu - carstgaun.
Historias dil munt sogn Gieri 9
Vesend la bial' unfrenda, selegra sc' in affon,
Engrazia melli gadas il vegl e bien caplon.
Ed el en plaids augura ventira als spusai
290 E veta benedida e cors cuntents beai.
Il de Canal compogna la nozza tral casti.
Ed il caplon admira aunc il regal schi bi,
El pren sin maun la scatla e sligia il ligiom:
Il calisch cun patena el aulz' ord il curom
295 La cuppa sularada terlisch' ad el egl égl,
Entuorn il nuv dil calisch uss peglia leds il vegl,
Sil pei d' argen el vesa maletgs de sogn Martin,
Dil cavalier sogn Gieri, dil sacerdot Florin.
Igl ur giudem dil calisch va or en sis cantuns,
300 E perforaus plascheivel compar' entuorn il funs.
Il vegl sper la fenestra stat aunc en viv smervegl;
Tras las rudialas pintgas sclarescha bi solegl. —
Sur Gieri de Planezzas daditg ha il tgau grisch,
En tgeuadat el viva si cheu cun il giavisch,
305 De gleiti ir a tscheina tier il suprem signur,
Che beiber lai dal calisch il vin d' etern' amur.

  1. 1) Rem. Possessurs dil segneradi e casti Munt s. Gieri (St. Jörgenberg) ein stai successivamein ils sequents: Ils nobels de Freiberg, ils baruns de Vaz, la casa d' Austria, ils comts de Werdenberg - Sargans, ils baruns de Razen (naven dagl onn 1343 tochen lur fin, anno 1458.), ils comts de Zollern, la claustra de Muster 1472 — 1539, la vischnaunca d' Uors. — Tenor in register d' intradas ord la fin digl 11. tschentaner posseda igl Uestgiu de Cuera la baselgia de s. Gieri el casti cun ers, praus ed in mulin. (habet ecclesiam 3. Georgii in castello.) Mira Prof. Muoth „Die Herrschaft St. Jörgenberg im grauen Bund“. —