Poesias (Nay)/1

Da Wikisource.
Gieri Jenatsch

../ ../2 IncludiIntestazione 26 febbraio 2016 50% Da definire

Poesias (Nay) 2

Gieri Jenatsch.

(Ineditum nach dem Autograph des Dichters).

I.

1. El vitg de Scharons, ella casa pervenda,
Ard' aunc la cazzolla dil sur Reverend,
De Gieri Jenatsch, dil plevon culla spada,
Che panza zun tard en siu studi fervent.
2. Ei glei in conflict, ch' el voless oz decider,
Che tschaffa si' olm' e tormenta siu pèz:
„Consienzia, consienzia,“ sbarbut' el en rabia —
La lutga ei greva: „domogna tetez.“
3. La patria damonda, la patria garegia —
Tgei ei pli sublim, che la patria sil mun,
Scaffida d' il Segner d' urdida stupenta;
Jeu portel il segn della patria sil frun.
4. L' amur la pli dultscha, ch' embratscha la forza
De mintga carstgaun, ch' el nutresch' egl intern,
Ell' aud' alla tiara, ell' aud' alla patria,
Al vierv ed al saun de nies tschespet matern.
5. Naven ed ord stiva, schi stretga e bassa,
Cheu stensch' il pertratg e sa maina pruir,
La glisch de cazzolla, mo fleivla e brausla,
Stat sut la curtaun' e po buca sclarir.
6. El liber Jenatsch! Sut il tètg dellas steilas,
Spel dutg, che ramura vieifer sigl aul,
Cheu anfla tiu spert pli maneivel la via,
El stgir quietont, ell' odur digl uaul.
7. Aschia bandun il plevon sia sava,
E va en pertratgs profundaus tras il vitg,
Segeina per via e va sco en siemi;
Las dudisch ha' l zenn resonau gia daditg.
8. El va sa canua ed arriv' a Canova;
Cheu saulza la glina sul péz Beverin,
Sclarescha la loscha, pompusa Dumliasca
E Rietberg, che dorma amiez in curtin.
9. Jenatsch sesnuescha vesend el giudeifer
La grischa miraglia en aur sebugnond;
La gnarv' irritada fa quorer e batter
Siu saun, che sesbuglia, il cor palpitont.
10. El tschaffa la tastga zuppada dil mantel;
Leu schai gl' argument principal el secret.
Consienzia, consienzia, ti pendas beinduras
Agid e confiert vid il péz dil stilet. —
11. „Tgei vul quella glisch leu sil lac de Canova,
Che vegn e che va e che sfundra spegl ur,
Tgei vul ti beinpia, ti flomma, ti stria?
Las tschuettas, che sgregnan e datan sinzur.
12. En forsa ils sperts, che Pompeius giavina
En questa contrada, che fan il barlot?
Sepeina ti schani, ti siarp infernala
Ei glei per tei temps de restiar tiu fagot.
13. Sche si predicant, cu la patria tei cloma,
Cu ella pretenda tiu pugn e tiu cor,
Pren mira la glisch schi carin giavinonta,
Fai stem dallas tschuettas, che rian tei or.“
14. Igl um de Scharons serebalza en furia,
Sesaulza en gretta, smanond siu stilet:
„Quel ei il derschader de mia consienzia,
Cun saun suttascriv' el, cun saun in decret,
15. Ch' in stoppi murir, ei glei meglier aschia,
Ded in mo pretenda la patria il saun!
E Ti, miu scaffider pertgira la Rezia,
Protegi' il survient e dai forz' a miu maun!“
16. La glisch, che sesgusch' e sespiarda beinduras,
Returna puspei cun recenta splendur
Ed ei compignada da sperts e figuras,
Da fatschas e ghegnas, che fladan sgarschur.
17. Mo denter l' entira armada saltonta
Ves jeu ina giuvna cun bucca da rir,
Schi bial' amureivla, cun gests curteseivels
Cun lefzas cotschnidas — tgi sa quei capir? …
18. Ti eis la Lucrezia, da mei carezada —
Tgei fas ti bein cheu enamiez quei baubau?
Han tuts ils demunis sin oz sera sontga,
Ne ha tei Pompeius de Rietberg strienau? —
19. Da tut quei, che viva e flada sin tiara
Hai jeu negin auter sco Tei carezau,
Ed ussa vul ti a mi prender la forza,
Spussar miu intent, scumbigliar mi il tgau.
20. Lai star la premura, rampins e malezia,
La veglia stat ferma, segirs ei il maun.
Tgei ei pli sublim, che la patria, che vala
Pli bia, ch' in toc veta, pli bia, ch' empau saun.
21. Jeu datgel zun pauc da miu flad, da mi' olma,
Lucrezia, Lucrezia, mo tegn endamen,
La Rezia, la libra, puspei en cadeinas,
La veta de sclavs ha pigl um ca valzen. —
22. Sche scarpa, Jenatsch, ed ughegia la lutga,
Sche sfracc' ils ligioms e lai buc cadenar
Ils libers Grischuns e las ligias serradas,
Tirans, traditurs lein cun forza cassar.
23. Tgei fas, tgei studegias, Jenatsch, ei glei uras —
Ni stec ni balluc, ei glei sco el desiert,
Sei mo tschurvaments, ne vas fors' en fanzegna?
Stulius il striegn e tut para sco miert. —
24. Il giavel, che tenta, il satan, ch' enquera
De far ses embrugls e semnar siu zarclem;
La steila, la clara, sclarescha la via —
Suond' ils fastitgs e fai d' auter ca stem!
25. Cheu saulza nies um de cavez e cavazza,
Da pugns e da gniarva scol ruver rasau;
Gl' ei sco sch' enzitgei stuschass el per via
A Rietberg, a Rietberg val sc' in disperau.
26. „Secalma ti saun e ti cor e ti gnarva,
Jeu mettel cun stenta vus uss a cavegl;
La furia, la rabia en paupers gidonters,
Ruaus e giudeci mi dettien cussegl.“
27. Cheu schai ussa Rietberg, cheu dorma il Planta,
El tschaff' il stilet e quel ha lez da bien — —
Ruauss' aunc in miul, la davosga sin tiara,
Jeu vegnel, jeu vegnel e scatschel la sien.“ — —
28. Uss stat il gigantic plevon spella porta
E pren la manetscha de fier enten maun,
Scadeina, ch' ei strembl' e rampluna enteifer
E sesa spitgond sin risposta sil baun.
29. Sil baun de granit, umbrivaus dad in ruver,
Sil baun, ch' el seseva cul cor plein ardur
Culla loscha Lucrezia, la fegli' adorada
Las seras de matg, domignaus dall' amur. —
30. El quetta, ch' el senti la giuvna manutta
Sco ina tschischeglia entuorn siu cavèz;
… In betsch sillas levzas, ch' en pleinas d' arsira,
Lavent' ina larma e siara siu pèz.
31. Tgei maunc' ei al Gieri, disaus vi da lutgas?
Vul ti d' ina giuvna seschar domignar?
Disaus ellas retschas selvadias de Mannsfeld —
Selais d' ina betscha e strocla calmar? — …
32. Il giavel, che tenta, il satan, ch' embruglia,
La gniarva pussent', il giudeci serein;
Il plan ei urdius e la patria decida,
Commonda suletta sil saun e sil sein.
33. In um, che cucchegia ord vasta fanestra;
„Tgei dat ei daniev dad in temps malurdau,
Tgei furias e rabias en locs solitaris,
Tgei caussas e fatgias sei pomai schabiau?“
34. „Migieivel“, di Gieri, amitg, mo migieivel,
Survient ruasseivel, fideivel e prus,
Festgina e neu, ei fa prescha snueivel,
Il plogn e risposta dein star denter nus.“
35. La porta sesarva bufatg, cummadeivel:
„Signur Reverend, Els en maina unfis,
De batter, barhar — a mi par ei fasierli,
Denton nuot nuidis — ei catscha gia dis,
36. Ch' els vegnan, fracassan, scadeinan las eschas
Engolan da miu signuradi la sien —
Tgei hai jeu de far e co dei jeu rispunder,
Sch' ei dat lu puplems e tgei han ei dabien?“
37. „Pazienzia, amitg, aunc in plaid de merveglias,
Tiu maun sin il pèz e pli di la verdat!
Ha Rietberg ca giu oz visetas secretas
Da certs signuradis e dad in diplomat?“
38. „Signur Reverend, Lur domonda fa sguezzia,
Jeu hai en miu pèz bia misteris tschallai,
Er quel va culs auters cun mei ella fossa; —
Denton da quei temps eran tuts bein
armai.“
39. „Gebein, tuts armai e pertgei e danunder?
Gnaha, che ti eis, gl' ei per mei suffizient.
Quels ein ils amitgs della tiara Grischuna,
De quels de Scharons e de lur Reverend.
40. Cun prescha, jeu stoi uss plidar cun Pompeius,
Has buca udiu gest il tgiet a cantond?
Avon, che quel conti aunc oz ina gada,
Ves ins ina olma sur Rietberg sgulond.“
41. „Eis ei dadatschiert, ne mo tschontschas smanatschas,
Sco quei, ch' in um fa, cur ch' el ei irritaus.
Tgei plaida la vusch digl intern, la consienzia,
E tgei sto il pievel pretender dils caus,
42. Che dattan exempels e van sin scantschala,
E pretgan la viarva per gests e pucconts?
S' els commondaments e las leschas divinas
Buc era ligiontas per prèrs e plevonts?“
43. „Lai po tarlahems, lamentems mo da femnas,
E siara la sgnaffa, nus mein el casti,
Jeu tilel ils pons e salidel Pompeius,
Agurel ad el zun marvegl in bien di.“ —
44. In segl e las scalas pulpidas ramplunan
Dals pass zun preschonts da nies um irritau,
Ed en in giena sezaccuda la porta
Dil tgeu dormitori — dal pugn vilentau.
45. Tgei fa resistenza a tala dartuglia,
L' eschuna semuossa cheu sco in farcagl.
Il giuncher sedesta cun fetgas e tema,
E sa ca capir tal fracass e zambagl.
46. „O dalla paglia,“ scadeina il Gieri,
„Glei uras, plidei e schei liber vies pletg.
Cu calan complots, enganems, felonias
E tschessa en tiara Grischuna pitg petg?“
47. Il giuncher sesaulza e tschaffa curascha:
„Tgei bugl' en vies cor, Reverend, cunter mei?
Jeu sundel in um ed hai er mias vias,
In independent, sai da vus pauc marschei.
48. Hai buna consienzia e per mia patria
Ei quei, ch' jeu piteschel, undreivel dischent;
Ch' ei sappian, ch' jeu stetti adina statteivels,
E hai ca basegns d' in signur Reverend.“
49. „Cheu has traditur“, di Jenatsch lu en furia,
„Il quen culla patria ei pia scultraus;“
E catscha da miervi il stilet tra la scaffa,
„Nies tschespet, il liber ei ussa spindraus.“
50. In Jesus Maria trembl' aunc silla levza
Dil niebel signur, che sebogna el saun;
Dal cor vulnerau serebalza e sbucca
Sc' in tgiern sanganada, che cuora pil plaun.
51. Denton ha la gleut el casti, susentada
Dal giuven, fideivel survient, dau sinzur
E tut, che sestenta miez nius e cun prescha.
Anflond en siu saun ruassond il signur.
52. Tristeza e desperaziun, che giavinan
Ord gulas stenschidas in tribel plirar,
Pompeius mazzaus sco in um de vergogna,
Tgi schema, smuldescha, tgi aud' ins urar.
53. Jenatsch sc' in demuni sbargat' o el liber,
Mir aunc anavos e sto dar in suspir,
Udend el las vuschs desperadas, clamontas,
E denter en brausel Lucrezia bargir. —
54. El va sco da furias catschaus tras la prada,
Si sura Nueins fa el, staunchels, in paus,
Cheu uard el stuiu, sesnuend cunter Rietberg,
Fertont, che las steilas van tgeu a ruaus.
55. Cun forza sedrez el si dretg e sestenda,
Ed aulza siu pugn vi encunt' il casti —
„Vus steilas plidei e purtei la nuviala
Tras nossa vallada, suls quolms en rudi.
56. E ti mattutina, ti steila recenta,
Tegn buca paleis, quei ch' ei oz daventau;
Sche mia manutta ei stada crudeivla,
Ha ella bein fatg alla patria d' engrau. —
57. Schi ditg, sco ti sgolas tral vast universum
E miras carin giu sil vitg de Scharons,
Raquentan in lauter las lutgas de Gieri,
Combats pella patria aunc libers affons.“
58. Il saun quietau ed il pèz ruaseivel
Va ussa Jenatsch en pertratgs profundaus,
Ferton che il zenn de stizzar admonescha,
Di Gieri da cor in Dieus seigi ludaus. —
II.
59. Oz ha nies Jenatsch preparau ora Cuera
Cun umens de vaglia in scheiver pompus.
Enquala bambotscha ha el schi per disa;
Ei glei in cert dretg de nos gronds e signurs.
60. Solemnas bambotschas e vin de Valtrina
En sco la rugada pil verd sin il prau
Per umens, che stentan e meinan la barca
Tras tuttas burascas e tras il stemprau.
61. Stupenta la tabla e rehas tschaveras,
Perfin ils bocals eran propi d' argien.
En tala vischala sbrinzlegi' il vinadi
E dat alla lieunga tut agien talien.
62. La pèra segeina, semeina scogl usit
Cun loscha manonza sul neidi plintschiu,
Fertont, che las gigias e sunas giavinan
E rendan las fatschas sco fiuc e burniu.
63. Jenatsch ei ca maufers e va sc' ina perla;
Oz ha el tut tschaffen pil nobel saltem,
Denton ei siu cor de schuldau buca jasters
Per bialas muronzas, amur e murem.
64. Aschia schluetta la ser' emperneivla,
Cungescha la veta stentus' in mumen
E fa emblidar nundumbreivlas travaglias;
Legria dischenta ha era valzen.
65. Las dudisch vergadas sco tontas minutas,
Cheu dat nies ustier cul bransin in sinzur!
„Puschegn, ei glei uras de seser a meisa,
Las tratgias perdessen schiglioc la savur.“
66. „Gebein“, di Jenatsch e brancond il siu quercli
Dat el in situn ord la cuppa d' argien,
„Sche nus, gia sils onns, essan miez ord cadeina,
Fageis lu da giuvens e giuvnas curvien? —
67. Bein pia, in viva a nossas giuvnettas,
Als mats della Rezia, a nossas dunauns,
Als umens, che stattan e crodan cul pievel,
Ord vitgs e marcaus e salvadis uclauns?“
68. Cun fatscha rient' in vischin lu remarca:
„Jenatsch ti has oz ina luna de retg
Aschi ord cadeina scoi dess ca pli scheivers;
Sche viva ti Gieri, ti plais a mi dretg.“
69. „Sun vegls e burius, hai viviu uss avunda —
Glei buca mintgin c' a purtau aschi grev
Ed ha stunclentau sia veglia schujala,
Jeu prendel la mort e murir dal maun lev.“
70. Aschia Jenatsch ed ei dat ina pausa —
Denton continuesch' el cun bucca da rir:
„Tgei flausas, raschienis en stiva de scheiver,
Sil pli, pli davos lein nus schar il murir.“ —
71. Aunc bein enqual storgia spirtusa, tentonta
Ha nossa mesada tiel past allegrau,
E cu l' armonia ei stabla en casa,
Sei buca raschun de schar pender il tgau. —
72. Ei splunta vid l' escha. — Tgi sa, tgei visetas?
In trupp de bagordas intrescha bufatg,
Fitadas, ornadas sco poppas de seida,
Cun pezs e pindels e si crunas de matg. —
73. Daco e danunder vegn tala bagascha;
Co han ei fistitgs ded in scheiver tschallau?
Han ei casual e mo forsa sin via
Ferdau las fugaschas, sentiu il bersau?
74. Diesch pèra precis, che semettan en retscha,
Il dusp, in glimari, cun siu clarinet
Entscheiva e suna cun gronda premura
Fertont che ils auters van treis zun discret.
75. Van treis e van treis e van aunc inagada —
Il diember de saults gia da vegl usitaus,
Serimnan dischent lu spegl esch della stiva
Cun mauns a calun, sco schei lessan far paus.
76. Lu va nies glimari cun plein reverenzas
E porscha al Gieri cun prescha siu maun;
Cun l' autra manuta catsch' el tras las costas
La nezza stilet, tut ch' ei sburfla da saun. —
77. Tutt' escha aviarta, bagordas, che sbrigan,
Jenatsch less en furia lu aunc sesalzar,
El tschaffa la plaga, sestenta e strenscha —
La noda ei tuccada, uss sto el curdar.
78. La fatscha semida, las levzas, che tremblan
E dattan mo brausel schemend in suspir:
„Pompeius, Pompeius“; ragogn' el cun stenta,
„Per tei mia patria vi jeu sesunfrir.“
79. Ils leghers compogns e saltunzas de scheiver
Contemplan la bara cun egls desperai,
Aviras e smaladicziuns, che compognan,
Ils nauschs assassins, schi maneivel mitschai.
80. Marvegl admonescha la vusch lamentonta
Dil zenn giud la tuor, beinpostada sigl aul,
„Per tgei viandont, ch' a finiu las travaglias
Resun' il tucchiez, selamenta schi
caul?“
81. Jenatsch, il menader — curellas han prescha … —
Jenatsch ei curdaus tras in maun assassin.
Ins numna la schenta, la nobla canaglia,
Che prendan vendetga cul fatg schi cumin. —
82. In um senza tem', amuraus ella patria
Sfraccaus, e siu cor palpitescha mai pli;
Il maun, che manava cun forza la spada,
Ruaussa uss' staunchels el stgir d' in vischi.
83. Ed eis el en fossa, igl um de totdona,
Siu spert vegn la tiara bein maina stizzar,
L' amur pellas libras valladas Grischunas,
Il senn democratic, el sto prosperar. —
84. Als umens aunc buca venals ella Rezia
Stremblescha gl' intern en profunda dolur
E fa recuvrar per lur cau mo la stema
E crescher la gretta el cor de nies pur.
85. Ed ei tiu cunfar buca libers de mendas,
Ha forsa vendetga stigau er tiu maun;
Gl' intent senza macla, la veglia perfetga
Urbeschan perdun en uniun cun tiu saun. —