Rätoromanische chrestomathie X/Handschriften

Da Wikisource.
Handschriften

../ ../Inhalt IncludiIntestazione 6 maggio 2023 75% Da definire

Rätoromanische chrestomathie X Inhalt

[p. v modifica] Der vorliegende Band der Rätoromanischen Chrestomathie enthält die zweite Hälfte und zugleich den Schluß der in Band XXXV der Romanischen Forschungen begonnenen Sammlung des Sursettischen, Sutsettischen und Münsterischen. Die Einleitung zur ersten Hälfte der Arbeit in Bd. XXXV (S. IXff.), auf die hier besonders hingewiesen wird, hat auch auf diesen Band Bezug.


Ms. Msta.

Papierhandschrift 4°, 22 Bl., von derselben gewandten Hand des XVIII. Jahrhunderts.

f. 77v findet sich die Jahreszahl 1796.

Im Besitze der Familie Pitsch.

Die ganze Handschrift ist abgedruckt:

Stattut civil p. 19 — 83.

Stattut criminal p. 34 — 54.

Formulla dal m(e)[alli]fitzi Re[cht] secont las letschas inperiallas, p. 54 — 55.

Ms. Grss.

Papierhandschrift, 4°, 103 Bl. in Kartondeckel, aus dem Ende des XVIII. Jahrhunderts von einer gewandten Hand.

f. 1v gibt den Namen des Schreibers: Tras me Pedrott Gross Descrittas Anno 1798 die 18 Marz.

f. 2r — 31v enthält La letscha criminala.

f. 32r — 33v La letscha matrimoniala. [p. vi modifica]

f. 34r — 65v La letscha civila.

f. 65r ist leer.

f. 66r — 92v Letscha de Visnanca.

f. 93r — 103v Las multas dal Tersal Daint.

In der Kantonsbibliothek.

Daraus abgedruckt: Letscha da Visnannca, p. 56 — 75.

Ms. Cudasch da Visnaunqua da Cierf.

Papierhandschrift, 4°, in Karton mit Rück- und Deckleder, 136 follierte Bl., von mehreren Händen des XVIII. und XIX. Jahrhunderts, offenbar das amtliche Exemplar der Gemeinde.

f. 1r — 32v enthält: Ordinatiun dalla Vischnaunqua dal tertzal daint.

f. 33r — 45v Las multas dal Terzal daint.

f. 45v — 49v Il Register dal tschantamaint d’Wischnaunqua.

f. 50r — 50v Davart la mercede dals Mastiraunts.

f. 51r — 60r Ledschas particulares per ls. Waschins da Cierf.

f. 60v — 120v Gemeindeprotokolle vom 28. Mai 1732 bis 7. Oktober 1855.

f. 96v — 97r ff. Bestimmung über das Singen in der Kirche.

Im Gemeindearchiv Cierf.

Daraus abgedruckt: Davart la Mercede dals Mastiraunts, p. 75 und Ledschas particulares per ls Waschins da Cierf, p. 76 — 80.

Ms. Cudasch del Chanzeler.

Papierhandschrift, in folio, 197 Bl., ganz in Leder gebunden,

f. 1r — 5r sind leer, f. 5r enthält folgende Notiz über den Schreiber: Il scriptur de quaist Cudasch ais stat il Pio defuncto Sigr. Chanzeler Johan J: Perli, passà da quaista vitta ad üna Meldra l’a°. 1803 ad il 3 Mai, in il 50vel Ann da sia Etâ.

Enthält die kalligraphisch schönen Abschriften von Dokumenten der Gemeinde Santa Maria in lateinischer, deutscher und romanischer Sprache. Die meisten Dokumente sind romanisch. Zwischen f. 37 und 38 ist die ältere Kopie eines Dekrets vom Bundstage in Ilanz vom 21. November, 1750 beigebunden. Der Handschrift ist beigegeben ein Inventarium des Schadens, den die österreichischen und französischen Truppen 1799 dem Münstertale zugefügt, sowie eine Kopie des Schreibens, mit welchem die Bundeshäupter 1637 das Bündnervolk zum Kampfe gegen die Franzosen aufriefen. Wir lassen das historisch so bedeutungsvolle Schreiben, ein Denkmal der grosszügigen Politik des rätischen Diktators Jörg Jenatsch, hier folgen: [p. vii modifica]

Coppia.

D’ünna ordination fatta da Comünnas trais lias, de Anno 1637. die 8. et 18. Marty.

Nossa amiaivla, baininclinada, confedereivla volontatt peravaunt. Bainstimats, noëbels, severs, fidels, sabis, In specials fidels chiars confederats.

Lor sigri. s’algordaran, co chia avaunt 5. oñs s’ hà laschà intrar ils Franzès in noss pajais con impromission Regala da quaists 5 seguaints puonchs:

  1. Chia els vöeglen manar quaista guerra, à nos pajais tottalmaing zainza donn.
  2. Da dovrar il pass et quartiers als Comüns totalmaing sainza præjudici.
  3. Las fortezzas chi vegnen à biar in noss pajais da occupar et complir còn nation grischona.
  4. Chia quel tractat da Insprug drizà si Aô 1629. vegna darcheau sco invallid, turnantà et dat ora.
  5. Réstitutiun à Comünnas trais lias ilg pajais da la Vuclina insembelcun amanduoi contadis da Clavenna et Buorm totalmaing sco es stat Aô: 1617.

Dals suranominats 5. puncts nõ hauni salvà brick ün, eir quels chi steven in lor pussanza brick. Ils Comüns haun blerr et suvent stuvü Cuorrer à l’arma à chiar als Sigrs. Franzès [f. 3r] cun grond donn, cuosts, et priguels, taunt chia, scha solùm ünna votta havess falà, fuoss tuot ilg pajais gniu ruvinnà, et il à früst, haun eir in lor marchiar tras malgia ora et dazipà ils Comüns. In ils quartiers s’hauni salvats sco minchün sà (malvita) haun svergognà femnas hõntas et fat tuot sclessch: schlaffà ils havdaduors dalg pajais: imnatschà et eir dat föe chiasas et tablats. La schonza n’il Rhein ns’hauni davo besezt con nation Franzêsa, et salvan quella plü p. nossa preschunia, et saradüra dal pajais, taūt chia nu sainza lor savair et volantat non podain trametter our da noss pajais ingünas postas, et cur noss conliats vaschins giavüschevan da tractar qualchiaussa con nuo amiaivlam: schi s’hà quai stovü drizar oura con grond [f. 3v] priguel da quels, chi gniven la prò duvrats, chia quels non eiran sagürs da lur vitas.

Concernente ilg tractat da Insprug, mà non es stat in lor possanza quel da annullar od far dar inavò: haun usche impromiss plü co quai chi steva in lor podair da salvar.

La Vucliuna hauni huossa 2 onns inters tagni in lor possaunza, chia l’ais dazipada da fuond oura, chia ils confederats chi haun allà qualchiaussa da tour aint, sun fina da quà stats privats da tuot lor intradgias, et scha [p. viii modifica]bain chi s’hà pissà da havair fat l’onn passà ün majar tractat, es imprò quel la seguonda giada müdà et tottalmaing anullà. La pro scha l’ Ray in Spagna quel tractat non havess volü approbar, fuossi tuot stat per inguota et vaun. Co chia ils sigrs. Franzes hajan trattà nossa glieut, chi [f. 4r] vlevan manar vin our d’ vuclinna, con ils tour danner od in atras manieras sarà contschaĩt à scodün.

Pro quist tuot eschen nuo sgürats, chia la chiasa d’Austria et Ray in Spagna non volan laschar quists pass à Franzês mo sun resoluts, caso chi non polan gnir à paigchs conveniaints con nuo, da dovràr lor forza extrema à chiatschar las armas Franzesas our dal pajais, pro il qual a nu non eira da spetar ater, co nossa extrema ruina et dazipamaint, eir saimper anguoscha et miseria. Contuot tras grond basöng, et per prævegnir quaista miseria, et finala destruction, havein nuo comondà et miss sü à noss Sigrs. Ambassaduors, chi d’incuort sunt stats à Insprug, da far ünna bona pasch con noss vicinants princips a tscherchiar tuots mez conveniaints [f. 4v] ils quals l’hura in optima forma ns’haun participats ils sequaints puongks, sco chia in cuorta substantia sieugua.

Primeram. non s’ voul la chiasa d’Austria, ne sia Mayt: Catholica in Spagnia, in ingüna maniera masdar aint in noss fats da Regiment, ne in politic ne in Ecclesiastic, mo ns’ laschar manar quels sainza impedimaint sco da velgmaing suainter veglas üsaunzas, fina chia muond düra.

Con la Cath. Mayt: in Spagnia, esi taunter quella et nossas Comünas terras conclüd ünna lia æterna, con paigks et conditions in substantia et fuorma sco chia ls’ louchs dal Eydgenosschaft Catholics haun, sun eir quaprò resselvatas tuotas las plü veglas.

Par l Erz - fürstlich - dht: als Graffen zu Tyrol, esi per el et tuots seis posteriuors claramaing impromiss la libertat da Religion in [f. 5r] Partenz et Engadina, et da sia Mayt: Imperiala gni approba et confirmà.

Concernente il pajais de la Vuclina, et promenzunats 2 Contadins, havain nuo la impromischun, cur chia las armas Franzesas sun ünna giada scatschadas oura zuond, ñs vöegla la Catholica May. in Spagnia inconter con specialas conditions et paigcks, chia nu vegnen à havair contentezza, veng usche ad esser ad aquella la metter quist in ouvra, et chia mo decleran a Sigrs. Franzês, chia nu vöeglen salvar la lia, imprò chi tiran in Frantscha con lor armas, et non contuornblan plü noss pajais, mo ns laschen gialdair con pos quista pasch drizada sü.

Nos Collonels et chiapitaunis Grischuns chi sun avaunt 5. Mais per bain da la patria traplats gio dal servezen Franzês, nun obstant chia [f. 5v] els haveinen da soder quindesch tschient Milli francs sun bain bod sün nossa admonitiun fatta, stats à la lavur, sperond sco chi es ingumchibel, chia las [p. ix modifica]comünas trais lias vegnen in quaista hura à rumper sü in nom da Dieu et provar primo à tour in lur commond la fortezza à la punt del Rehin et l’hura melg inavaunt rumir il pajais, la prò sun las armas d’Austria et spagnöelas, bain bod in defaisa cun ferm maun, et vegnen a concuorrer in virtü dalla Liigia conclütta, eir vegnèn els a ns giüdar et star prò con monitiun et tuot quai chi ns es quà pro bsöegns et nüzaivel.

Es Cuntuot adaquella, chia vu per vossa honor et seramaint, infallibelmaing rumpet sü con tuotta forza, tras l’ sturm da commünas terras, et vegnet al prossem Venderdy, veng ad esser als 10. et 20. da quaist Mais [f. 6r] per di et per nott a rivar Zyzers, siond rivats insembel veng à dvantar et gnir fatt las tschernas d’iminchia hont. Comün, à las qualas eir sara dat lor sostentamaint et da viver, ls’aters vegnen à gnir tramiss a chiasa.

Mo qual Comün chi in quist gnis ad esser pauc oder bler tardaunt a quels vlain havair fat à savair la privation da tuottas lybertats et benefizis dal pajais da Vucliña eir meglinavaunt suainter ilg fat, la totala sdritta et ruina tras nossas armas e da noss conliats, qua non dess eir ün Comün guardar sün l’ater mo ls plü prosems et dastrusch star sü igl prüm et quai con vaira tema da Dieu obedientia et zelosia da jüdar la povra conturbulada patria in bona et ferma Pasch: da prò vöeglia Dieu dar sia Gratia et benediction. Datum ils 8 et 18 Marty 1637.

Ils Percheaus et ordinats cossgliers Grischũs in Cuoira raspats.

Daraus abgedruckt: Chiarta concernente la manutentiun della giena in Mundaditschas, p. 81, Decisiun, p. 82, Arbitramaint inter il Comün da Müstair et la Visnaunqua da Sielva, p. 83 — 84, Decisiun & agiüstamaint, p. 84, Sententia seguida tranter ils Vaschins da Sielva et Chiomp, p. 85 — 88.

Ms. JRTT.

Papierhandschrift, 4°, aus dem XVIII. Jahrhundert, Autograph des Pfarrers Janett Ritter.

Enthält: drei Predigten.

Daraus abgedruckt [Predia], p. 97 — 103.

Ms. Sppl.

Papierhandschrift, 8°, 8 Bl.

f. 1r — 8v Historia dalla Salutatiun angelica, f. 8v nennt sich der Besitzer: Johann Spiller possesure di medem 1829.

In der königlichen Bibliothek Berlin.

Daraus abgedruckt: Historia dalla Salutatiun angelica, p. 130 — 135. [p. x modifica]

Ms. Flptsch.

Papierhandschrift, 4°, 37 Bl., aus dem XIX. Jahrhundert, von mehreren Händen geschrieben, Karton mit Rück- und Eckleder.

Auf dem Vorsatzblatt heisst es: Appartegna à Florin Pitsch 1816, der Schreiber der meisten Stücke.

f. 1r — 90v Letschia Civile e Criminale del Terzal & Comün Müstair Rinorada e Confirmada L’año 1816.

f. 91 ist leer.

f. 92r — 135v Ledschas ecconomicas.

f. 136r — 137v sind leer.

Daraus abgedruckt: Ledschas ecconomicas, p. 135 — 166.

Ms. Spp.

Papierhandschrift, 8°, 16 Bl.

f. 1r — 12r Cumiá da Napoleon Bonaparte.

f. 12v — 13r Sinzers et cordials giavüschs.

f. 14r — 16v Titulaturen für Anreden, Verordnungen des Grossen Rates 1827 hinsichtlich des Transports von Eilgütern an Sonntagen und Festtagen. Italienisches Exemplar für einen Passchein per uso di me P. Sepp in Monastero.

In der königlichen Bibliothek in Berlin.

Daraus abgedruckt: Cumià da Napoleon Bonaparte, p. 166 — 173.

Ms. Cdbrf.

Papierhandschrift, 65 Bl., von mehreren Händen des XVIII. Jahrhunderts, trägt Spuren eines früheren Einbandes.

f. 1r — 12v Sectio prüma davart il fondamaint dell’ortographia.

f. 13r — 70v II Part. Davart las chiartas.

Die Briefformulare sind wahrscheinlich grösstenteils in Münster entstanden und werden von Lü, St. Maria datiert.

Daraus abgedruckt: Il cudasch dell’ortographia et davart las Chiartas p. 173 — 182.

Ms. Cudasch da Visnanqua da Valcava.

Papierhandschrift, 4°, 75 Bl., Von einer Hand, in Leder gebunden.

Auf dem Vorderblatt steht der Spruch:

O Tu diletta Libertà dal Ferro  

Minacciata dai Pallidi Tiranni.

[p. xi modifica]

f. 1r — 47r Las Ledschas Criminalas, Matrimonialas et Civilas da nossa Honorata Drettura dalla Wal Müstayr. Descritt di me Jacob à Capol pro têppre dellas vnrdas Raspadas Cierf et Fuldera et Valcava Sub Ao. 1783 Aprilis 17. Descritt in usû et per ordine dalla Honorata Vizinantia da Fuldera.

f. 47v — 48v Beschlüsse der Gemeinde.

f. 49r — 50v Ledscha Chiantunala, in reguard las Caussas chi non passen l’importo da fr. 20.

f. 51r — 55v enthält mehrere Beschlüsse der Gemeinde Fuldera.

f. 56r — 61v Obligs dogni offici.

f. 62r — 66r verschiedene Beschlüsse.

f. 67r — 73r die Ragister zu den Ledschas criminalas, Ledschas matrimonialas.

f. 73v — 75 sind leer.

Libertatis Encomium.

[f. 2r] Candida libertàs Claro descendit Olympo
Triste ac servitium ascendit ex orco
Nec bene pro fulvo libertas venditur auro
Hoc Celeste bonum, o bona Libertas
Prætio prætiosior omni
O sumum primunq decus, quo procul adimple
Nil gratum, nil dulce vi vis vivere mors est.

Versio.

La næbla libertà da Deis da Cêl gio vain
La düra servitü, D’ L’Infiern deriva naun
La næbla libertà, quel dun Celestial
Nun po ngiün aur paiar, Ne ais a seis congual
O buna libertà. La qual ais plü costaivla
Co tuot lg prætsch dal mond, O tü dun allegraivel
Cur quel tesaur ais pers. Ais pers ün tal Cuffort
Chia plü dellett nun ais. Viver ais esser mort.

Im Gemeindearchiv Valcava.

Daraus abgedruckt: Obligs d’ogni offici, p. 182 — 187.

Ms. Prst.

Papierhandschrift, 4°, 71 Bl., von der gleichen Hand.

Enthält nur die Historias biblicas.

Auf f. 70v nennt sich der Schreiber: Johann Persteimer als 12 Marz 1854.

In der königlichen Bibliothek Berlin.

Daraus abgedruckt: Historias biblicas, p. 206 — 224. [p. xii modifica]

Ms. MC.P.

Papierhandschrift, 4°, 38 Bl., von einer Hand, in Pappendeckel gebunden.

Enthält romanische und deutsche Kirchenlieder.

Im Besitze der Familie Pitsch.

Daraus abgedruckt: Kirchenlieder, p. 231 — 344.

Ms. StMa.

Papierhandschrift, in folio, 32 Bl. in blauem Pappendeckel gebunden.

f. 1r — 9r Akten zur Geschichte des katholischen Kultus in St. Maria.

f. 9r — 31r Reden bei Antritt von Ämtern und bei Hochzeiten. In dem Archiv der Gemeinde St. Maria.

In der Angabe der Handschrift zu Alchiüns Pleds ist Ms. MCP. durch Ms. StMa. zu ersetzen.

Daraus abgedruckt: Discuors d’una schüssa per un Mastral oder Bachiettari cur el vaun sarmanta, p. 188, Schüssa d’ un Surcomün p. 188, Schüssa d’ un Cuvi, p. 189, Schüssas per ogni offeci, p. 190, Una autra Schüssa plü cuorta, p. 191, Excusatio pro more, p. 192, Plets et untrunks da Santa Maria, p. 350 — 359.