Disputatio musce cum formica

Da Wikisource.
volgare lombardo

Bonvesin de la Riva XIII secolo poesie duecento Disputatio musce cum formica Intestazione 18 settembre 2008 75% poesie

 
     Eo Bonvesin dra Riv o vojo far k’eo no diga
sì com se desputav a mosca e la formiga
ki sta entr ’i peccai, ato è s’el no se castiga:
ben fa ki salva l’anim er mor deo dra fadhiga. 4

     La mosca fo per l’airo voland se solazava
e vi la formighet e grand carego portava;
voland d’incerco incerc olt fortemente la beffava,
digand: «Oi guaja ti, ormiga marturiadha. 8

     «Guaia», zo dis la mosca, «tu ke no calli, formiga,
k’in mantenir la vit e de’ tanta fadhiga;
zamai no ha reposs a toa vita cativa,
tu poi ben esse plu gram a vermen c’unca viva. 12

     Ma eo posso esse beadh er mia bonaventura,
in maldurar lo pa amai no met eo cura,
zenza fadhiga alcun o trovo la mia pastura
e trovo grandemente da spend n mia bonaventura. 16

     Tu e’ sempre in fadhig i poi haver bon tempo,
ma eo sont sempre in requie, n grand reficiamento;
eo sto su per li disch er haver meioramento,
de molt guise condug o mangio al meo talento. 20

     Eo vo suver le golte de le donn e de li segnor,
al men deo quand illi dormen e stae, quand è lo calor,
e sì ghe pegaz le golt i mord senza temor;
da mi no se pò guarda i rex ni imperator. 24

     Eo sto in grand sozern ol donn e coi baron,
eo sto conseg in camera, onseg in so mason,
eo sto coseg al desc n grand refectïon,
eo sto sor li condugi, i ben aiar se’n pon.» 28

     Qaund quest parol intes a savïa formiga,
l’incarg k’ella portava, o mett zos senza triga,
e guarda invers la mosca, e viv senza fadhiga,
e dis: «Guaia ti misera, uaia tu mosca iniga, 32

     guaia ti mosca misera, e’t van de toa folia,
ke’t gab de toa bruteza, e toa grand villania,
de to grand cativonia, e toa grand lecardia:
l’inverno è quel ke’t pag e toa truffardia. 36

     Tu no lavori de stae, u mosca mal guiadha,
no fe’ musinio in caneva, dond tu poss esse scampadha,
ke tu poss ess d’invern rica e asiadha,
no pens que t’invenia, om la voia sì vadha. 40

     Tu fe’ com fa li lecard e spenden quant illi pon:
de lavorar no curan omente k’illi han sason;
ke venen po a mendigo, om homni bestion,
e tocan mala via, segondo k’è ben rason. 44

     Ma eo fo saviamente, o vivo con grand sudor,
forment eo mett in canev e stae, per lo calor,
azò, quand ven d’inverno, ’eo viva a grand honor;
ki ben prové anz fagio, o de’ venir a dexnor. 48

     Eo do a zascun hom piritual exemplo
de lavorar a l’anim anfin k’el ha so tempo,
d’incanevar in ce tant on avanzamento
ke pos la mort el habi a spend in compimento. 52

     Quella fadhiga è bon e torna a utilitae,
ma quel è mato reposs ’indux aversitae.
La toa vita croja, a toa cativitae,
Te fa venir a inodi e tuta l’umanitae. 56

     Perzò ke tu e’ bruta, olda, descognoscente,
perzò la toa bregadh esplax a tuta zente,
perzò fi fae li ora er descazarte grandmente
zascun te ne amiudho, on tu po’ ess dolente.» 60

     Quiloga dise la mosca: «eo vojo monstrar rason
ke tu fe’ pezo ka m on toe adovrason:
tu ve’ invoranda la bl port in toa mason;
tu fe’ tesor e canev el’altru possessïon. 64

     Per quel ke tu fe furti, erzò fi tu malvoiudha,
tu fe’ grand dagn de blava, tu misera malastrudha.
Fazando ti quel peccao, u fi’ a ogio tenudha
e fi compresa al lazo, rusadha e confundudha. 68

     Ma eo no fo quel furto, i voi fa quel dalmagio;
eo mangio de quel k’eo trovo, ra carne e del formagio,
de tant pur cum eo mangio, ’oltro no voi fa stragio:
per far monton in canev o vojo l’altru dalmagio.» 72

     Responde qui la formiga: «Deo m’ha voiudho crear,
deo m’ha fagio nasc l mondo per bon exemplo dar,
a utilita de l’homo, e’n debia meiorar,
ke’s debla a me’ exempl edhelment adovrar. 76

     A utilità de l’hom apo k’eo sont venudha,
segno è ke a soe spensari o debla fi pascudha:
donca s’eo toi dra roba, er quel no sont eo fiura,
ni s’eo faz cavedha er stà poi plu segura. 80

     Eo sont predicadri e zascun hom vivente,
il mondo eo sont venudh er l’homo propriamente;
adonca a so spensari o deblo haver da spende;
donca, s’eo tol dra blava, ixun me n po reprende. 84

     E s’el me smenave e fia perzò brusadha,
ni anc per quel no segu ’eo debla fi blasmadha;
ki fi mort ben fazando, a soa arma è beadha,
la morte contra raxo multi homini è za dadha. 88

     Ma tu, mosca cativa, e fe’ bon frugio ke sia:
no te basta haver da spende, nanz per toa folia
tugi li condugi pegaci, o è in ti cortesia,
in tut part o tu brighi, egaci a tuta via.» 92

     Ancora dis la mosca: «La toa rason no vare
tu rampeghi per la terra, a eo sì ho doe are
e vo volando per l’airo, ost vo pur là o me pare.
Ki m vol prend, tost me n fuzo, a lo to fuzir poco vare. 96

     Tu è senza are, tu misera, on tu no poi fuzir.
Tu fi’ metua sot pe si fagia morir;
ma eo ke posso volar, i ben me volesse tenir,
tost fugo, tost sont tornadha, tost me’n poss partir. 100

     Ancora le doe ale, e m’ en dae per volar,
significan ke l’hom e vol in ce montar,
l’amore de deo e del proxim n se debla servar,
e senza quest doe al ixun se porrave salvar. 104

     Per le doe ale s’intend a fe e l’ovramento,
senza quest’ ale entramb o so pò haver salvamento;
adonca eo ho doe al er bon significamento,
perzò poss fì lodhadha grandmente in compimento.» 108

     Responde qui la formiga: «De terra sont formadha:
s’eo rampego per la terra, o sont da fì blasmadha;
e s’alcun hom no m guarda, ed eo fiz pestezadha,
a mi no smenave er k’eo sia mal guiadha. 112

     Anc habli tu doe hale, u mosca malvoiudha,
tant è tu plu mata e ossa, ant è tu plu malastrudha
vezando ke tu no po osì tost fi prendudha,
perzò è tu plu incress assai plu mal rezudha. 116

     A segurtà dre al u è plu squitizosa,
dond tu voland per l’air lu è perigorosa;
lo vermene aragnio te prend on redhe insidiosa,
e sì l’aragnio te mangia, i grama et angustiosa. 120

     Le toe ale, don tu te vani, u no le adovri in ben:
inanz le adovri a offend n zò ke no se conven;
tost mord e tost pegaci, ost fuz, no ste in fren,
dond per la toa ossanz ovenz te smenaven. 124

     Et imperzò tu te gab e picen gabamento,
ni mai te poi vana ’alcun bon ovramento,
se no d’offend a oltru, e fà sozo pegamento,
de dexedhar ki dorme, de darghe imbregamento. 128

     Ma eo col meo lavo ì do bona xembianza,
da mi prend bon exempl uel hom k’à cognoscanza.
Tuto zoò k’eo no habi le per natural usanza
eo ho doe al k’en util n dar bona xembianza. 132

     Eo lavorand fortement ì do lox al Segnor,
do bon exemplo al proxim el spirital lavor,
adonca eo am lo proxim am lo Creator,
e quest doe al k’eo ho, e renden grand honor. 136

     Anchora eo lago sta l’ordio, sì acolio del formento:
per lo formento s’intend o novo testamento;
là o se conten la f el nostro salvamento,
adonca eo ho conmeg a fe e l’ovramento.» 140

     Quilò respond la mosc dis a tuta via:
«Tu he metudho sot terr a toa albergaria:
Se tu no havissi in t efecto e feronia,
zà no avrissi fagio cas ot terra in tenebria. 144

     Quel sta in tenebria, e sta entr’i peccai,
e li peccai en quill e fan i homini acegai.
Ma eo no sto sot terr i anc in losi privai,
ma sto pares e viv n losi illuminai. 148

     Lo guadanio ascond n scuria mason,
e cisì fa lo peccaor, o qual mete in monton,
k’incaneva i pecca ntr’ infernal preson,
o el devrà habita n soa perdition.» 152

     Responde qui la formiga: «Eo ho certa mason,
eo ho cert habitaculo, eo me posse repon.
Illò reposs e mangio, llò meto in monton,
e così fa l’om k’è savio, e quere salvatïon. 156

     Ma tu, mosca cativa, u vana e dexviadha,
no he certo habitacul i roba inconevadha,
perzò quand ven d’inverno, i grama, ti inganadha!
de la toa cativoni llora fi tu pagadha. 160

     Al miser peccato u poi fi comparadha:
Quel erra entro pecca i ha casa alogadha,
no met dra roba insem er bon ovre acatadha,
dond l’anima pos la mort erà mal albergadha. 164

     Se tu dis k’eo alberg ot terra in tenebria
e illò faz mia caneva, ant sont eo plu scaltria,
tant son eo plu segura, mi e la roba mia.
Quel fa per mi, s’eo cerc egura albergaria. 168

     El è ben grand fadhig guadheniar richeza:
ben governar e defende, uel è major proeza.
perzò faz ca sot terr er haver maior francheza,
azò k’eo stia segur on tuta mia richeza. 172

     Eo fo com fa l’omo iusto, ’ascond lo so guadanio
in tal part ke i demoni amai no ghe pon tra dagno.
Ma quel hom è acegao, uel hom è mato e zanio,
ke perde per vanaglori ’el ha qualk bon guadanio. 176

     Quelle en bon tenebri l qui fi conservao
quel ben k’al grand besoni irà pos atrovao.
Ma quelle tenebri e fan l’om acegao,
ki albergass in quelle, al hav esse albergao. 180

     Tut zo k’eo sia ascos er esse segura a tempo,
eo sont pares e clar er grand adovramento,
eo do splandor ai omini, o do a lor bon exemplo
de lavorar a l’anim oment k’illi han so tempo.» 184

     A queste parolle la mosc ì parla con furor,
e dis a la formiga: «Tu è negra in color,
tu pari da quilli da inferno, ’in nigri e de grand sozor,
el par ke tu sii stadh ntr’enfernal horror. 188

     Tu pari de quilli da inferno, tant’è la toa negreza,
donca com po’ tu dà exemplo, e no pur de reeza?
zamai da incostro negr o pò descende blancheza,
ni da brutura alcun o pò descende neteza. 192

     Reo arbor fa reo frugio; l’un spin fa l’oltro spin.
Tu è negra com’ corbo: da corbo exe corbatin.
Com donca po’ tu far frugi e plaza ai toi vesin,
Com po’ tu dar bon exempl i grang e ai picenin? 200

     Dal corbo no ex columba, i fa splendor lucente;
dal scurio no ven lux, nanze ven oltramente.
Tu k’e’ sì negra e scuria, om po’ tu far frug placente,
com po’t dar lux e exempl e sia sufficiente?» 204

     A queste parolle respond a savia formigheta:
«Anc paira eo negra de fora, entro sont blanca e neta,
in bon virtù e in ovr ont bella e adorneta.
Sont bona per exemplo, ut zo k’eo sia negreta. 208

     Tuto zò k’eo sia negr picena per natura,
per molta sapienti ont resplendente e pura.
Vile arbor pare la vidhe, olto pare soza in figura
dond’exe vin precioso, ’ai omini dà pastura. 212

     La negra gallinet a ov de grand blancheza,
el fa la negra pegor lanco lage e de grand dolceza:
no segue ke tute cos egre habian in si reeza,
anz ghe porrave esse frugio, ontae e grand neteza. 216

     Bon vin fa l’uva negra, ermegio e savoroso,
lo qual, ki n beve per modho, ì ten s’homo confortoso.
L’arbor de’ fì guarda ’el fa frugio precioso,
On s’el fa frugio amar n frugio fastidioso. 220

     L’arbor ke fa bon frugi o dé zà fi blasmao:
quente ke se sia la rusca, l dé pur fi lodhao.
Da mi ex bon exemplo, ond l’om dé fi salvao:
donca a la mia negrez o de’ zà fi guardao. 224

     Ma tu, mosca cativa, n tuto poi fì blasmadha:
a mi, anc sia eo negra, o po’ tu fi comparadha.
Tu ve sovra omia puza, o te guardi da esse sozadha;
lo puzolento pecca en l’arma impantanadha, 228

     Tu e’ cativa e fragile: eo sont fort e nervosa,
tu e’ villana et oss bruta et ascorosa:
oe sont cortese e neta, vrente e virtuosa.
Da ti no ven xembianz e no malitiosa. 232

     Lo to intendiment uto è in luxuriar,
tut è pur in lecame, o miga in lavorar;
In dar brega a oltru, n mord, in xaguliar
e in far pegazo per tuto, i oltro vorissi far. 236

     Tu he zà morto multi homin on to morso veninento,
tu fe com fa lo peccao, e mete l’arma in tormento,
ma eo per lo contrari ì faz quel ovramento,
dond l’om ke vol ess savio, i po tra bon exemplo. 240

     Eo no partisco al corp uand’è lo tempo dra stae,
no son luxuriosa, o attend a gordedhae;
eo met dra blava insem n molta quantitae
e vivo de neto condugio, o miga de brutedhae. 244

     Omia gran k’eo acolio, n segare on formento,
in doe part lo partisco, zò a intendemento
k’el no faza soto terr lcun zermeliamento,
azò ke l me condugio no se debia perde anze tempo. 248

     E quest’è magisteri e l’hom de’ ben guardar,
k’el faza tal moviri e no se possa guastar,
azò k’in lo tempo dra morte, e no se pò lavorar,
k’el possa star seguro, auder e repossar. 252

     Quel hom ke fa moviri e se guasta e ke marcisce,
quel dura mal indarn grandment se n pentisce,
perzò k’al grand besoni uto perd e impoverisce,
e grand malaventura adoso ghe revertisce. 256

     Ki vol incaneva on gran k’el no marcisca,
azò k’el no zermeia, a carità partisca,
ame Deo et ame lo proximo, in quel ben perfinisca,
azò k’in vita etern vanze et inrichisca. 260

     Anchora d’omia blav o porto comego in pax,
refudho lo gran de l’ordi erzò k’el me desplax,
perzò k’el ha la scorz rop dura e trop malvax:
per l’ordio sì s’indente lo gran de Satanax. 264

     Per l’ordio s’intend o vitio d’eresia,
ke te lo cor indura n fango e in tenebria.
gram lo credente e lo gaçar e ten per quella via:
plu pò ess gram l’eretic a peccaor ke sia. 268

     Guaia ki mangia l’ordio, i se pasce de l’heresia,
ke lassa star lo formento, oè la drigia via,
zoè la fe catholica, ’è senza tenebria;
guaia credenti e gazar or tuta zent ke sia.» 272

     Quand have digio la formig on soa lengua argudha,
a le no sop respond a mosca malastrudha,
ma va voland per l’airo, ercando soa ventura,
e torna a far quel’ovr e quer la soa natura. 276

     La formigheta savi n soa bonaventura
apilia lo gran in boca, e n va cola venzudha.
ki volesse pro e savi tra vita segura,
da la formiga imprend ’è picena creatura. 280