Vai al contenuto

Ils retorumauntschs della Val Gardeina

Da Wikisource.
romancio

F. Melcher 1913 Ils retorumauntschs della Val Gardeina Intestazione 20 ottobre 2015 25% Da definire

Ils retorumauntschs della Val Gardeina : referat salvo alla radunanza generala della "Società retoromantscha" la saira dels 21 Meg 1912 a Cuira


ILS RETORUMAUNTSCHS

DELLA VAL GARDEINA.

Referat salvo alla radunanza generela della -Società retoromantscha" la saira dels 21 Meg 1912 a Cuira.

Ils dialects da provenienza latina, chi d'ün' etta gnivan tschantschos S;ainza interrupziun sün tuot il territori alpin dal Gotthard fin al Mer Adriatic e chi in conseguenza da lur svilup tuotaffat speciel, pustüt in confrunt cun l'italiaun, fuorman üna gruppa linguistica per se, l'uschedit retorumauntsch, quaists dialects sun cun l'ir del temp stos sagliantos ün our dal oter ed hoz ils chattains nus bè auncha sparpaglios in üna part da nos chantun Grischun, in ün pêr pitschnas valledas del Tirol e nel nord-ost dell' Italia, al pè dellas Alps Carnicas. II liam da continuited, datand dal temp cha'ls Rumauns avaivan impost als Reziers suottamiss lur lingua e lur cultura, dvantet adüna pü stigl e pü debel, 'fin ch'el as tschunchet in duos lös, als confins della Svizzera vers l'Austria, ed 'al confin austriac-italiaun. Precis cura cha quaista desdrütta parziela e separaziun involuntaria ho agieu lö, ais mel dir, siand seguida natürelmaing bè poch a poch, ma nus nun ans sbagliains per bger scha dschains, cha l'isolaziun totêla del Tirol vers Ia Svizzera as fet vers la fin del saideschevel secul. D'entrer in detagljs istorics tress memma alla lungia ed ean vögl cò bè remarcher, cha'ls noms locals (da vschinaunchas, pros, gods, alps e munts) del Tirol germaniso sun aunch' uossa per part rumauntschs e cha svess ils dialects tudas-chs da quellas contredas haun mantgnieu bain diversas expressiuns, chinunsnejan lur derivanza, scu p. ex. in Val Vnuoist: Pattitsch (patütsch) ; Tschanont (=- era d'alp, da tschaina, cf. tschanondra in Eng. Bassa) ; Pfroslen (frousla) ; Patzeid (bazzida) ; Kosp (cuosp) ; ramâulen (rumagliar) ; Tschungl (giuncla) etc. Nella Val del En (dad Innsbruck insü) : Taje, To/'e (te(j)a) ; Pigel (piegla) ; Râl (ravel) ; Bitschai, Putschellen (bütschella) ; Kastraun (chastrun) ; Grattaun (gratun) ; Fargun (scu in Engiad. Bassa) ; Filaun (fliana) ; Quatterpetsch (quatterpezza lintscherna) e. u. i. Scu cha'l tudas-ch s'avanzet dal nord chalchand e consümand ils dialects retorumauntschs, uschè eir nel süd I'italiaun, q. v. d. il lumbard e'l veneziaun penetrettan pü vi e pü vers il nord e conquistettan da lur vart interas strivlas pü bod retorumauntschas, süllas quêlas nus pudains medemmamaing constater aunch' hoz las restanzas del stedi anteriur dellas chosas nels noms locals ed in püssas expressiuns na italiaunas. " Che aise auncha resto dals dialects retorumauntschs nel ._ Tirol? Poch ed ünguotta! Las surmanzunedas restanzas nel tudas-ch ed italiaun, ün pêr dialects bastardos mez italiauns e mez rumauntschs e trais pitschnas inslas pü u main auncha s-chettas rumauntschas : il di.alect della Val Gardeina (Gröden) cun circa 3500 rapreschanfants, quel della Val detla Gadera cun ca. 4500 e quel della Val Fyascha cun ca. 3000 rapreschantants. Quaistas trais valledas sun situedas nels Dolomits tirolais intuorn la bella gruppa da muntagnas ditta la Sella ~ tramettan lur ovas direct- u indirectamaing nell' Etsch; las prümas duos sbuochan sün territori tudas-ch, l'ultima sün territori italiaun poch dalöntsch da Trento. Traunter pêr sun ellas colliedas tres pass bain frequentos d'üna e dall' otra vart della Sella.

Dal confin svizzer per ir in Val Gardeina as riva il pü spert e'l pü commodamaing passand da Müstair a Damal (Mals), da lò cun la viafier da Val Vnuost a Meran e Buzaun (Bozen) e da Buzaun sün la lingia del Brenner in appaina ün' ura a Waidbruck, lö inua sbuocha la Vaf Gardeina. Da Cuira davent convain natürelmaing da piglier la lingia Sargans-Buchs-ArlbergInnsbruck-Brenner. La via chi maina da Waidbruck (741 m.s. m.) a Urtischei (St. Ulriöh), chapitêla della Val Gardeina, ais buna, ma per vittüras pulitamaing stippa, aviand da superer sün 13 km. üna differenza d'otezza da circa 500 meters. Giand tres bels gods e chavorgias, spordscha ella al pedun ün'agreabla spassa- 235 geda e dvainta pü vi e pü interessanta, cur cha ils Dolomits cun lur fuormas tuotaffat egnas cumainzan a's preschanter. Arrivand ün Grischun rumauntsch per la prüma vouta in Val Gardeina, incleg' el zuond poch dal dialect allò discurrieu, e sch'el nun as dess la paina da stüger ün po almain ils trats fundamentels da quel, füss el bain spert dispost da declarer, cha que ch'el avaiva u^ieu d£lla parantella cun nos rumauntsch sajan spüras filistochas. E pür, già nel an 1832 publichet Jos. Th. Haller nella ,iZeitschrift des Ferdinandeums" üna lavur intituleda: Versuch einer Parallele der tadinischen Mundarten in Enneberg und Gröden, dann im Engadin und der romanischen in Graubünden, inua ch'el cungualescha circa 400 pleds nelsdifferents dialects del Tirol e del Grischun. Otras publicaziuns chi comprovan, sainza lascher üngün dubi, la parantella da tuots quaists dialects sun, per nomner be las pü importantas: Mitterrutzner, die râtoladinischen Dialekte in Tirol und 'thre Lautbezeichnung 1856 ; Schneller, die romanischen Volksmundarten in Südtirol 1870; G. A. Ascoli, i saggi ladini 1873; Th. Gartner, die Gredner Mundart 1879 e raetoromanische Grammatik 1883.

Quêls sun dunque ils trats ils pü caracteristics da tuots quaists dialects, chi güstifichan ch'ün ils unescha in üna gruppa "linguistica? Perche nun paun els güst uschè bain esser resguardos per diafects italiauns, culs quêls els haun eir in püss rapports bain granda sumgentscha? In prüma lingia decida cò la fuorma dels pleds, il svilup fonetic in generel ed in quaist reguard muossan tuots ils dialects surmanzunos ün uniformited müravgliusa ed ün contrast auncha pü surprendent in fatscha al italiaun. Intaunt cha'l c e'l g latin mantegnan lur sun dür davaunt ün a in tuots ils dialects italiauns sainz' excepziun, as müdan tuots duos nel retorumauntsch in suns pü lams, squitschos, in tg, ch, resp. in -gi, p. ex. dal latin canefm avains in italiaun canfe, in noss dialects del Grischun tgaun, cha(u)n ed in quels rumauntschs del Tirol e del Friul chan-; daf latin capufm (caput) ital. capo, tar nus tgau, tgea, cho che(u) etc. e gio'l Tirol e Friul, châ, cha, chaf; da casa ital. ca[ sa, tar nus tgesa, chasa, gio'l Tirol châsa; da cdlidu/m ital. cald(o), tar nus tgaut, tgold, chod, chaud, nel Tirol e Friul chaut, 1 Per scriver iis pleds rumauntschs del Tirol e Friul m'inserv eau cò dall' ortografia engiadinaisa.

236

chalt; da furca ital. forca, tar nus furtga, fuorcha, nel Tirol .fòurcha etc. Da gallufm tar nus gial, fal, nel Tirol gial, da gattufm ital. gatto, in tuots noss dialects giat e. u.i. Na main caracteristic per il retorumauntsch ais cha /zieva ün consonnant, pustüt zieva c, g, p, b, resta intact, intaunt^cha nel italiaun el dvainta i ed in dialects italiauns insembel cul consonnant precedaint ch, scrit in it ci,- p. ex. lat. clavefm, retorum clav, clev, tlev, ital. clüave dialects ital. ciav; lat. clamare, retorum. ,clan~ar, clamer, tlamê, ital. chiamare, dial. it. ciama(r); lat. \glacies retorum. glatscha, ital. ghiaccia, dial. it. giazza; lat. ungula, retorum. ungla, ondta, ital. onghia, dial. it. ungia; lat. 'pluvia resp. plovia, retorum plievgia, plövgta, pluegia, ital. pioggia, diàl. it. cioggia e. u. i. Nel dialect da Gardeina vegnan cl e gl pronunzchos quasi scu tl e dl e que perfin nel intern ed alla fin d'ün pled, inua cha noss dialects •del Grischun muossan il pü sovenz ün / squitscho; nus nun avains per têl lò bè las fuormas già manzunedas scu tlev, tlame(x) dlatscha, 'ma eir schnodl schnuogl, podl ,p(l)aogI, surâdl sulagl, vödl vegl etc.

Ün terz fenomen specificamaing retorumauntsch ais il mantenimaint del s finel latin, chi nel italiaun e tuots sieus dialects ais dalönch innò sparieu. Quaist' appariziun ais da grand' importanza tiers la furmaziun del plural e nella congiugaziun tar la seguonda persuna singular e plural da tuots ils modus e"ls temps. In italiaun nun ais pü stizis da quaist s, ma bainschi in tuots nos dialects rumauntschs, cf. p. ex. ils plurals latins homines, partes, boves chi tunan in ital. uomini, parti, buoi, ma tar nus umens, omens, parts, bo(v)s ed,in val Gardeina uemes, pèrts, bues; Dalla seguonda persuna indic. pres. portas e portatis chattains in ital. porti, portate, ma in noss dialects ti(tü)portas(ch), vus porteis, purtais e. u. i.

In tuots trais cas adüts, quel della müdeda del c e del g davaunt a, quel del' mantenimaint del 1 zieva ün consonnant e quel del s finel, vaun noss dialects pü cul frances cu cul italiaun, ma siand cha in oters reguards els s'allontaneschan darcho da quel considerabelmaing, ais que cler ch'ün nun ,po ils fer passer neir per frances! 2 lls pleds italiauns (da scrittüra e dialectêls) dun eau in lur egna ortografia. 237

In rapport alla fuorma specieia del dialect da Gardeina, chi, cun tuot ch'el appertain indubitabelmaing al retorumauntseh, ho scu tuots dialects sias particulariteds, vögl ean der nel seguaint be ils trats ils pü caracteristics, trats chi per part ans sun bain cuntschaints eir tar noss dialects grischuns e per part sun tuot egens, ^cu p. ex. il già nomno tl, dl per il solit cl, gl. Per la congualaziun pigl eau da noss dialects quel dell'Engiadina Bassa dappertuot inua nun vain manzuno oter e mett, impè da reglas süttas e poch inclegiantaivlas, bè ils differents exaimpels our da quel in confrunt culs exaimpels correspondents our dal dialect da Gardeina:

Per pala, chasa, sal, mal, far, dar, mangiar in Engiadina Bassa avains in Vall Gardeina pêla, châsa, sêl, mêl, fê, dê, magiâ; per art, part, palpa, talpa ârt, pârt, pâlpa, tâlpa; pan, san, gran etc. vegnan pronunzchos in tuots duos dialects precis listess, percunter nun exista nel dialect da Gardeina quel o cha chattains in Engiadina Bassa ed utrò davaunt m ed n scu p. ex. in rom, flomma, grond, don, pon etc. Eir autefchaud, aut, fautsch e simils tunan a Urtischei precis scu p. ex. ad Ardez; els muossan cha eir lò l latin s'ho müdo in u davaunt t, tsch.

L'ai in serain, tschaina, chadaina etc. tuna ün po pü .vers âi.

A desch, inter, lêar, spefal correspuondan diesch, intier, liescher, spiedl; a fier, infiern, inviern, nerf, terra: fiâr, infiârn, inviàrn, niârf, tiârra cun ün â chi tira ün po sün ör Per ur, ura, flur, cut, nus etc. avains öur, öura, flöur, cöut, nöus, per föglia, vöglia, ögl, fö, lö, gö(jö) : fueja, ueja uedl, füec, lâec, schüec (cun 'sch lam) ; per nof, cotschen, cossa: nuet, cuetschen, cuessa.

Scu in Surselva perdan eir in Val Gardeina tuots ils verbs1 accentuos sün l'ultima silba IV finel del infinitiv: trê, fê,. schi (=ir), durmi etc. e scu in püss lös da nos territori rumauntsch grischun \'n finel vain eir lò pronunzcho cun ün tun mez nasal: pan(g), man(g), bon(g), chanton(g) etc, eir ziev'ün '•• f-n(g), Hn(g), scrin(g).

II v al cumanzamaint d'ün pled ais pelpü sparieu, da möd cha per vaschin avains in Gardeina uschin(g), per verm: iârm, per vusch: usch, per vulair: ulai, per vöglia: üeja, per vaschia: usia e'tc.; Ia medemma tendenza as fo voiair in cas speciels.

238 eir nel intern del pled, cf. nuanta per nuvanta novanta, pluan(g) per pluvan plevan, ruê per rivar, purfòa (imperf. da purtê portar) e. u. i. Cò e lò vain il v al cumanzamaint d'ün pled müdo in b, scu in püss cas a Müstair e pustüt a sieu temp in Val Samagnun, cf. barufa virüja, bolp vuolp, böspia vespra, bintschê tud. wünschen, binkê tud. winken. II motiv da quaista müdeda ais sainza dubi da tschercher nel contact direct culs Tudas-chs ; il w tudas-ch sumaglia in sieu sun bger da pü al b cu al v rumauntsch e perque observains la substituziun del ün per l'oter specielmaing cò, inua as tratta da pleds piglios ad imprast dals Tudas-chs. Sainza vulair e savair vain allura il cas generaliso ed eir per ün v rumauntsch po entrer ün b.

Per nos giuf, fuf chàttains in Val Gardeina schòuf, ¦ per giu(v)en: schöun, per giundscher: schonscher, per giidar: schudê, per gövgia: schuebia, per gio: schu, per gürar: schurê etc. Quaist sch per gi ais in tuots ils cas addüts lam^ scu il sch in nos pled : rascha, rescha.

Ils exaimpels dos paun baster per der
dalla fuorma externa dels pleds da Gardeina,
qualche pochas remarch,as davart 'la flexiun,
chapitel pü interessant, alla part pürmaing
dialect

Las quatter congiugaziuns latinas sun auncha tuottas rapreschantedas, la prüma sün — are gard. —ê u —â (purtê, tajà), la seguonda sün ¦— êre gard —ai (plaschâi, ulâi), la terza sün —'ere gard. —'er (pêrder), la quarta sün —ire gard. —i (durmi). Ils temps composts vegnan tuots furmos scu nellas otras linguas parantedas, il passiv cun agüd da uni (=gnir) scu nel Grischun, dunque uni purtâ gnir portâ.

Scu exaimpels della congiugaziun paun figürer ün verb della prüma congiugaziun ed ün irreguler:

almain ün' idea
e zieva avair fat
pass eau ad ün
lexicologica del
Indic. Pres. Imperf. Condiz. Fut.
ie pòrte purtòa purtass purterè Imperativ
tu pòrtes purtòas purtâsses purterês pòrta
1, la pòrte purtòa purtass purterâ purtòn(g)
nöuspurtòn(g) purtân(g) purtessan(g) purterön(g) purtâde
vo purtâis purt.iis purtessâis purterâis
i, las pòrte purtòa purtass purterà
Conj. Pres. scu l'indic. cun excepziun della I e II Plur.: nöus purtönse, vo
purtaise.
239
ie fêsche (sch lam) Imperf. faschòa etc.
tu fêsches, o: tu fès Condiz. faschâsse
1, la fesch Fut. farê u fascherê
nöus faschòn(g) Imperativ fè, faschòn, favo
faschâis schade
i, las fesch
Scu regla principela per la furmaziun del plural dels substantivs
etc. vela l'aggiunta d'ün s al singular, ma in bain
bgers cas nun basta bê ün s sulet, a voul ün' intera silba, ed
in oters ais la furmaziun del tuot irregulera. Varquaunts exaimpels:
bàrba — bàrbas; tlê — tlêves, còrf — còrves, nâif —
ndives, châ — châves, chavât — chavèi, vadêl — vadiêi, vasuel
uzöl) — vasüei, spaic spait) — spaich, amic — amich,
an — agn, fi figl) — fiön(g)s, mut (— mat) — mutön(g)s,
fia — fiâng(g)s, muta — mutân(g)s, fâna femna, duonna) —
fânân(g)s, sor surân(g)s.

Laschand d'vart la fonetica e Ia flexiun as documentescha la parantella da püss dialects traunter pêr natürelmaing eir nel vocabulari, que voul dir nel adöver generel dels pleds scu têls ed eir in quaist rapport aise facil da chatter bain granda congruenza traunter il dialect da Gardeina e noss dialects nel Grischun. Ean addüj nel seguaint trais categorias da pleds, nella priima da quels chi as chattan pü u main sün tuot il territori rumauntsch, dalla Surselva fin gio'l Tirol, nella seguonda têls chi compêran nel Tirol ed in Val Müstair (eventuelrnaing eir in Engiad. Bassa), scu ils pü struschs vschins, e nella terza da quels chi sun da chatter gio'l Tirol ed in Surselva, ma maunchan in Engiadina u sun cò dvantos rers, nun siand pü generelmaing in adöver. Cha'ls confins traunter üna classa e l'otra nun sun adüna da trer stricte, s'inclegia da se.

I. CATEGORIA.

Val Gardeina Engiadina, Val Mastair Surselva

Chaschüel Chaschöl caschiel
tublà tablà. talvò, clavò clavâu
chamortsch chamuotsch camutsch
tschulê tschler, schler tschalè(r)
èna emna, eivna emna, jamna etc.
ânda onda onda
tarlisch traglisch targlisch
schadon(g) sdun tschadun
240
Val Gardeina Engiadina, Val Müstair Surselva
laresch larsch lârisch
largià largià, Iargiö largiau
maschon(g) maschun mischun
dâscha dâscha, dêscha dascha
dratsch (d)raj, drech dratg
stöuschâine standschê(gn) stelischein
pâkeian(g) pichalain petgalen
tramuescha tramozza (trantermozza) tarmosa
biena benna bena
vasiiel uzöl, asöl anziel
tòc tòc, töch toc
prèscha prèscha prèscha
briâda bargiada, brajeda bargada
spantâdl spaventagl spuentegl
tana tanna tauna
madrigna madrina madregna
marânda marenda marenda
möutra mioutra Surset: mioctra
jàda ja, jada, geda ga, gada
valif gu(a)liv uliv
stagn sten stagn, stogn
nriescher indraschir endriescher
mundê mundar, munder mundâ(r)
möuscher muscher, munscher mulscher
nmtschê mütschir mitscha(r)
schiblê schüblar, tschüvler schulâ(r)
radè radar, rêder rada(r)
desköuch scuz sculz
II. CATEGORIA.
Val Gardeina Val Müstair Engiadina Bassa
taschina taschina (salvonna)
tamasi'ija tamasuoira (stuoira)
sâischla saischla (farcla)
furmèa furmèr (laisti
giall jall jall
cumedön'g) chamadun chandun
êva av (aviou)
menüdli manadès (spezcha da taglladinas)*
mesâina masain masain(a) (baffa)
mail da tiârra mail mailinterra
sönda — suonda
manâtscha manetscha manetscha
spèic spait spait
chautsch chatsch (chaltschina)
rentschöies rantschegl rantschagl
241
Val Gardeina Val Müstair Engiadina Bassa
punschin pulschin pulschin
giân jent jent
giâma joma chomma, joma
vèlc alch alch
vötta vetta (metter sü üna vettaj vetta
schuritscha suorsch, schuorsch (mür)
suflon(g) suflun (boffet)
tschurnadl tschernaglia tschernaglia
ampòm ampua ampua
pavai pavegl (splen
tumê tumar (crodar)
mo amo amo
massa massa massa
tò to(u)r tour
tschanc tschaunc tschanc (sneister)
suschin chüschina (brümbla)
III. CATEGORIA.
'
Gardeina Surselva ValMüstair, Engiadina
stravòutsch tarvu(r)tsch (fuorcha)
selin salin (furmaint)
tlesura clasira ispezcha da saif>
chauzê calzè chalsêr, salsèr
an on ll'on passà)
bria bregia (fadia)
fdver frâvi fâver
martscha martscha martscha
ruschnê ruschanâ(r) (disciiorrer)
caidl cagl (dschermügl)
cri duncri(r, encuri^n curir (tscherchar)
giut ditg (lönch)
dait dett dait isper daint)
flei flugi (scrassuoir)

Ils exaimpels dos in l'ultima categoria sun specielmaing interessants ed instructivs; els muossan, cha quaists pleds probabelmaing eiran üna vouta derasos per tuot il territori retorumauntsch e füttan pür cun l'ir del temp s-chatschos dad oters pü moderns. Cò e lò po ii rimplazzamaint avair agieu motivs del tuot speciels, üna dumanda cha nun pudains per hoz tratter pü inavaunt.

öglieda a quels pleds cha'l dialect da Gardeina ho piglio ad imprast dal tudas-ch. Tgnand quint da 16 242 nossas relaziuns nel Grischun, nun aise zuond bricha d'as smüravglier, scha il pövlet della Val Gardeina ho accepto da sieus vschins tudas-chs, culs quêls el ho agieu e tratgnieu da vegl innò in sia vitta taunt publica cu privata las pü vivas relaziuns, ün' intera pruna da pleds ed expressiuns. Nel tschinch-e sesevel secul ais tuot il territori retorumauntsch sto innundo prüma dals Gots e zieva dals Francs, chi and pigliertan possess, e daspö cha'ls Bajuvars, ils babuns dels Tirolais tudas-chs d'hozindi, surt penetros intuorn il deschevel secul, passand il Brenner, nella part meridiunela del Tirol, l'influenza tudas-cha eir nella Val Gardeina rumauntscha nun ho pü agieu fin. Tenor l'epoca cha'ls pleds tudas-chs sun entros nel dialect da Gardeina, sun els pü u main bain romanisos e muossan different aspet. Ils pü vegls as rechattan eir in quasi tuottas las otras linguas parantedas, scu per ex. albiârc, blanc, fauda, fràsc, grisch, ròba, viârtsch, vardê, vadagnâ etc. In lur fuorma nun sun quaists pü da disferenzcher dal materiel da prüma funtauna latina ; els sun daspö seculs dvantos vschins del dialect. Pü giuvens, ma eir bain romanisos sun pleds scu guant (vesti), perstuec (brastuoch), magon(g) (magun), minönga (managiamaint), ströufònga tud. Strafe) Schmauz tud. Schmalz), schvârta tud. Schwarte), schmilê tud. schmeicheln), ~ bgers oters.

La pü granda sudeda da pleds tudas-chs pêra però d'esser entreda pür nel cuors dels ultims seculs e cò ais la fuorma natürelmaing pü melzipleda, cf. p. ex : èrp (Erbe), arpê (erben), prâta (Braten, tir. Pratn), pratê (braten), binkê (winken), bintschê (wünschen), schbimê (schwimmen), bòhtla (Wachtel), jdger (Jàger), drukê (drücken), mesai (müssen) schazê (schàtzen), stüel (Stuhl), stersöc (Strohsack), badl (Wade tir. Wadl), schnell, tre zruc (zuruckziehen), fâna (Pfanne) ed auncha ün' intera tschurma dad oters sumgiaints. Interessant aise però, cha eir püss da quaists pleds, drovos generelmaing, as haun prastos per derivaziuns cun suffix e prefix rumauntschs, p. ex. da fâna gnit furmo fanè 'trapê da pozer sü la padella), fanutscha (padella pitschna), faneda vaiscla), da crâzza : crazzadöi, crazzadöia, crazzamòutra, 'da arpê : arpaschon(g), descharpê e. u. i. Da pleds derivants dal tudas-ch, chi as chattau eir in noss dialects del Grischun, sajan nomnos ils seguaints : paur, pètler, râinesch, pier, pinta binda, penda), fortl, craut, schnec, 243 codla (cula, hucla etc), maneschlòs, stangia, ambolt, tuschè (stuschar), schinkê (schinchar, schenchigiar) rumê (rumir), zumprê (zimbriar, zembragier), puê (biar). Scu nel Grischun sarò, almain per part, eir in Gardeina d'influenza tudas-cha la furmaziun e l'adöver da verbs composts culs adverbs (u preposiziuns) ite (aint), ora, su, schu, pro, do (davo) etc, cf. per ex.: uni ite (gnir aint), schi ora (ir oura), tò ora (tour oura), ri ora, spander ora, cri su (curir sü, duncrir si), metter su, schu, dê pro (dar pro), tumê ite (crodar aint), udai ite (vair aint), 'trê dò (trar davo), pensê dò (pensar davo), fê dò (far davo, fer zieva).

Dals oters dialects rumauntschs del Tirol e dal italiaun ho il dialect da Gardeina bain eir accepto divers pleds, ma la chosa nun spordscha formelmaing ünguotta d'interessant ed eau am cuntaint culla remarcha culturelmaing remarcabla, cha bè la pitschna part dellas expressiuns chi vegnan dal italiaun ais dvanteda vairamaing populera, s'ho aquisteda il vschinedi da Gardeina, intaunt cha in merit al materiel imprasto dal tudas-ch giist il contrari ais il cas. Que muossa cler e net, cha las relaziuns dels da Gardeina culs vschins tudas-chs staun esser bger pü intensivas e pü intimas cu quellas culs Italiauns. Ed uschè füt que scu chi pêra da vegl innò. Be rermaing s'haun famiglias italiaunas domiciliedas in Val Gardeina ed auncha pü darer haun agieu lö maridaglias traunter elemaints italiauns ed elemaints da Gardeina. Cha las mammas da Gardeina imnatschan lur infaunts melscorts cul „gran talian" pêra d'esser üna bagatella, caracterisescha però fichun bain las relaziuns e'l möd da penser da noschs chantunais. Ma cun tuot qüecò ais la lingua italiauna dad ans ed annorums Iingua per uschê dir offiziela per tuott' instrucziun religiusa in scoula ed in baselgia. La bibgia, il Catechissem, la granda part dels cudeschs d'urazchuns sun in italiaun e la prüm' instrucziun dels scolarets nel ler e scriver vain deda a maun da quaists cudeschs. Dasper l'italiaun vain musso in scoula eir il tudas-ch e quaist ais allura già dal seguond an davent lingua d'instrucziun per tuots ils rams, cun excepziun della religiun, chi vain deda inavaunt in italiaun. Cha'ls magisters della scoula pitschna, resp. ils sigrs. pluan(g)s staun savair eir il dialect rumauntsch del pajais, s'inclegia da se e que am füt comunicho, cha l'instrucziun a 244 buocha nella religiun saja insè ils prüms ans pü rumauntscha cu italiauna, cun tuot cha scu già manzuno, ils relativs cudeschs sun italiauns. Pregio vain trais voutas al mais italiaun, üna vouta tudas-ch ; pregias nella lingua populera del pajais gnivan cò e lò salvedas nella seguonda mitted del secul passo.

Singuleras relaziuns, chi'ns tiran però ad immaint sumgiaintas eir in pü d'üna vschinauncha da nos Grischun rumauntsch.

Losupra scrivaiva già l'ann 1807 Jos. Steiner da Kastelruth : „in den Schuten lernt die Jugend abwechselnd italienisch und deutsch lesen und schreiben, doch ohne von dem, was sie liest und schreibt, etwas zu verstehen, so weit es ihr nicht vom Schullehrer erklârt wird", e pü inavaunt: „Wenn man die auf deutschen Schulen erzogenen Priester ausnimmt, trifft man kaum einen Gredner an, welcher der deutschen Sprache voltkommen mâchtig wàre, ungeachtet dessen, dafJ Greden gröfitenteils von deutschen Nachbarn umgeben ist und alle Gerichtsgeschâfte des Tales in deutscher Sprache verhandelt, alle Urkunden in deutscher Sprache ausgefertigt werden." II nomer da quels chi hozindi discuorran perfettamaing tudas-ch ais in mincha cas considerabel ed a nun ais dubi, ch'el vo d'an in an creschind, saja per motiv cha bgers uossa pü chöntsch frequaintan scoulas pü otas tudas-chas, saja per motiv cha tres l'industria adüna pü bgers Tudas-chs as domicilieschan nella val. E na in ultim darò bratsch ed agüd alla germanisaziun da quaista bella valleda l'afluenza dad esters curants e turists, chi la frequaintan daspö duos decenis pü vi e pü. In famiglia e per las vias as oda bain auncha a discuorrer da pü rumauntsch cu tudas-ch e scu chi pêra eir ifs infaunts dad esters domicilios imprendan auncha la lingua del pajais, ma nella vitta publica ais que otramaing; bannidas e declaraunzas, inscripziuns e giasettas sun be in tudas-ch e svess allas radunanzas da vschinaunch vain uossa, almain a St. Ulrich (Urtischei), discurrien quasi be tudas-ch. Noss buns confrers da Gardeina sun eir els, scu nus nel Grischun, ün po memma cumplaschaints invers ils esters ; as rechatta in üna cumpagnia eir bè ün u duos Tudas-chs, schi crajan ils Rumauntschs da stuair eir els tuots discuorrer la lingua da quels, per ch'els als inclegian. Ün po memma manier'e bunted La cuolpa da quaistas relaziuns poch favoraivlas per il mantenimaint della lingua da Gardeina ais per part bain eir

V 245 quella, cha orma nun scriva u per megl dir nun so scriver quaist dialect. Arsalvo duas pitschnas broschüras religiusas, üna stampeda 1815 a Buzaun: „La stacions o la via detla santa cröusch, che cuntegn de bella cunschiderazions i urazions, metudes dal talian tel Parlê da Gördeina" e l'otra del 1865 ,,'Nsegnamènt per la so-ventu, de Merch Tone Muret, per Gerdeina" nun ais fin al di d'hoz compars oter cu ün pitschen vocabulari ed ün pêr texts da prova nel cudesch da rev. Vian : „Gròden, der Gròdner und seine Sprache 1864", divers texts da legendas ed istorgiettas nel già manzuno cudesch da Th. Gartner : „Die Gredner Mundart 1879" e duos chalenders „calè'nder de Gherdeina p<er I an 1911 e per l'an 1912. " L'ortografia da tuottas quaistas publicaziuns, — na quinteda quella da Gartner, chi ais fonetica, — ais confusa, inconsequenta e pustüt nels chalenders bger memma complicheda e richa da segns diacritics per dvanter forsa ün bel di populera. Las broschüras prüm nomnedas haun adopto in princip l'ortografia italiauna, il prüm chalender ün' ortografia mez tudas-cha e mez fonetica e'I seguond üna têla mez italiauna e mez fonetica. II pövel fo be spass cun tuot que ed eau sun dalla ferma persvasiun, cha oramai saja memma tard per vulair introdür u fabricher üna lingua da scrittüra per il dialect in questiun. Eau nun craj, cha'! pövel, adüso da ler be tudas-ch ed italiaun e da mner sia correspondenza publica e privata pustüt in tudas-ch, vöglia e sapcha s'adater pü a scriver „per gardeina". Circa 2000 ans ho quaist insè interessant dialect vivieu bè nella buocha del pövel, e bè nella buocha del pövel, per adöver da chesa, gnarò el a viver auncha qualche temp, forsa ün, forsa eir duos u trais seculs Per glivrer auncha varquauntas remarchas davart ils abitants della Val Gardeina in general.

Ün tip etnologic s-chet nun ais pü da chatter neir in, quaistas contredas. Culur brüna dad ögls e chavels ais la regla, la statura ais da media, püchöntsch flaivla construcziun e la fuorma da cho, siand in generel cuorta-arduonda ans tira il pü ad immaint ils abitants della Surselva, pustüt quels da Trun e Muster. Scha que ais permiss da dedür dalander üna parantella pü ardainta traunter ils rel. rapre&chantants, stögl eau

246 lascher ad oters da güdicher. Da caracter ais il Retorumauntsch da Gardeina sainza dubi pü tudas-ch cu italiaun; dal Italiaun ho el però la sveltezza e l'indschign, da möd cha Ia pasta chi and resulta nun po guêra esser oter cu buna. La lavuriusited e l'indschign dels da Gardeina sun dvantos quasi proverbiels nel Tirol e nus nun ans dains da buonder da quetaunt, scha seguitains cun attenziun il svilup e l'andamaint da lur industria e da lur commerci.

Dal cumanzamaint del 17evel secul data l'industria d'intagliadüras in lain, chi aunch' nossa flurescha e porta an per an grand guadagn in la valleda. Robas da giover, scu poppais, bes-chas da tuottas qualiteds, charrins etc in lain füttan ils prüms prodots da quaist' industria, ma bain bod as cumanzet a taglier our dal lain (pustüt dschember) eir rams da purtràts, crucifix, statuas da sants, altars ed otras similas chosas, sainza però negliger ils surnomnos prodots pü inferiurs. L'extensiun e l'importanza da quaist' industria resulta il megl d'üna statistica fatta 1890, tenor la quêla gnittan exportedas in ün sulet an robas in lain da differenta quàlited per circa 700,000 francs, cun ün pais totêl da 610,000 kilos. In bgeras chesas ais tuot la famiglia occuppeda a taglier our figüras; na bè ils creschieus ommens e duonnas, eir ils infaunts da ses u set ans insü as meftan landervi, e scha la roba vain eir pajeda fich mel (per guadagner 2 fr. al di sto ün „schnitzler", scu ch'el vain clamo eir per gardeina, der dals mauns dalla damaun bod fin la saira tard), schi in tuots insembel rabagliane tuottüna nò üna bella munaida. Lavuors pü finas, vaira sculpturas in lain, vegnan uossa fattas da spezialists in lur ateliers e quels quadagnan bain 3 fin 9 frs. al di tenor prestaziun. Da quaists spezialists do que preschaintamaing passa 200 nella val, la granda part a Urtischei, e daspö l'an 1890 exista cò üna scoula aposta per els da dissegn e da modeller.

Per esiter ils prodots da lur industria as mettaivan già da vegl innò ils da Gardeina svess in viedi cun üna crezla u chascha süllas ar,ains e percurrivan, vendandlur marchanzia, nabè ils pajais lò d'intuorn, ma eir l'Italia, la Frauntscha e perfin la Spagna e'l Portugal. Cha lur lingua materna als faiva fich buns servezzans sün quaistas lungias excursiuns pel muond intuorn s'inclegia da sè. Bain bgers as plachettan allura al ester, mettand sü affers stabels da marchanzias ch'els retraivan da lur patria 247 e d'utrò, e pü d'ün ho in quaist möd fat sa furtüna. Al cutnanzamaint del secul passo as rechattaivan circa 400 negoziants da Gardeina stabilieus nellas differentas citteds dell' Italia, Frauntscha, Spagna e d'oters pajais. Ma scu ils Grischuns e specielmaing ils Engiadinais nun smanchaivan els vi lur valleda; a reposer da lur fadias turnaivan els a chesa e pü d'üna bella chesa, pü d'ün bel indriz e pü d'ün bel legat fat a scopos umanitaris daun aunch' uossa clera testimoniaunza da lur activited e da lur patriotismo. Daspö la mitted del secul passo ais quaist möd da commercier gnieu fich almain ed uossa la granda part dels prodots industriels surmanzunos vegnan cumpros a bun pretsch da negoziants nel pajais stess (dals uschedits „ferlegers") e da quaists spedieus cun bun profit in tuottas parts desl muond. D'üsaunzas e custüms vegils chi auncha existan u existivan fin avaunt cuort temp saja addüt bè il seguâint, chi corespuonda pü u main eir a nossas relaziuns:

II battaisem e pustüt quel de'l prümnaschieu vain celebro cun ün bun past (gustê da bâttum) e zieva cumainzan las cumers ad ir a vair il pop u la poppa, purtand cun ellas qualchòsa d'bun in üna chavagnerta; que vain dit „schi cun tschercüegna", expressiun chi corresponda da nom e da pom al „ir a tscherchar" u „ir cul tscherchamaint" dell' Engiadina Bassa. La prüma sortida della pagliolainta ho da la mner in .baselgia, ma cumpagneda d'ün' otra duonna, per cha las strias e'ls melspierts nun hegian pussaunza üngüna sur dad ejla. Cur cha"ls giuvens sun sün la marusa vitta, vaun els a picher sün fnestra da lur bellas (schi sun funàstra) e sch'ellas ils laschan aint a tramegl, sun els cuntaints da pudair ir a mattans (schi a mutan(g)s.

Da nozzas serran Ms giuvens la via, inua cha'l nouv pêr ho da passer, cun staungias, cordas e bindels (fê la sief) e daun pass liber pür cura cha sun cuntantos cun qualche regal. A vain eir schluppetto dals giuvnòs e da gianter (gustê da nozza) as fo la prüma tras-cha cur vain servieu la charn fümanteda e'l crut (bal del craut). Ün sot obligatoric ais in quaist' occasiun eir il Judâsc", üna spezcha da „Schuhplatter". II pêr vain Ia saira cumpagno a chesa cun musica (sunê ora la nevitscha fne- 248 vitscha spusa]), e la damaun zieva do our il bap della spusa Ia dotta, per part in mobiglia, chi .yain transporteöa aviertamaing sün ün char, orneda da fluors e bindels, in chesa dels giuvens maridos.

Singulera eira l'üsaunza da fer convivi e dafatta suter in occasiun da vaglier ün infaunt in bêla. Zieva la sepultüra mê nun manchaiva la palorma, l'uschedit gustê da mort.

Temp d'inviern vegnan dalla giuventüna arrandschedas bellas schlittedas (schi in schlitta) e pustüt quellas da Urtischei, chi mainan fin tar l'ultima usteria dell' ultima vschinaunchetta süssom la val, a Plan, e tar las quêlas l'üsaunza voul cha per viedi in aint ed in our üngünas usterias nun vegnan smanchedas, haun dad esser ourdvart animedas.

Eau sun a fin cun ma patafcha. II queder ch'ean vulaiva der dals Retorumauntschs da Gardeina, da Iur lingua, da lur caracter, da lur industria, da lur üsaunzas ais reuschieu per püss motivs bain incomplet, ma eau speresch d'and avair pudieu der almain ün' idea, ed a tuots quels chi s'interessan pü inavaunt per la chosa, vuless eau chodamaing arcumander da drizze** svess üna vouta in lur vacanzas ils pass vers la bella val da Gardeina ; sgür e tschert cha üngün nun s'arüvlerò d'avair fat quetaunt per mieu cussagl. Bunas e detagliedas infurmaziuns davart las püssas dumandas trattedas e bgeras otras sun da chatter nel stupend cudesch da Franz Moroder: das Gròdnertal, be pcho e dan cha in libreria quaist' ovra nun ais pü dad avair.

Dr. F. Melcher.