Notizias historicas sur l'origin della Societad Rhaeto-romana (Annalas)/3

Da Wikisource.
../2

../ IncludiIntestazione 20 ottobre 2015 25% Da definire

2 Notizias historicas sur l'origin della Societad Rhaeto-romana (Annalas)


Invitaziun della Societad Rhseto-romana al Pövel Romansch. Romanschs! Figls della libera Rhsczia! Seics attents, Vus habitants tots dellas rivas del Önn e dellas spundas del Rhein! Vus regordei, che nossa picna naziun rlueto-romana ha in siu indifferentismus tralaschau da prestar ils mussamcnts de pietad vers noss babuns, ils quals cun il saung de lur cor nus han acquistada c conservada üna libera patria. La libertad nus havein bein conservada in cuminanza cun noss convischins tudescs, e cun quels nus havein er traversau la via del progress in blers e divers rams della vita sociala e politica. Ma d'üna negligenza ün nus po inculpar, e quella eis nos indifferentismus a riguard nos linguatg matern. Adüsai da viver nella libera natura e da senza quitau percurrer noss munts e nossas valladas in facendas della vita, nus non havein observau, co la civilisaziun e svilupaziun dellas autras naziuns se han derasadas et er han comenzau a prender possess da noss beins. Nel continuau combatt cun la dura natura de nossa terra, nus havein in nossas valladas isoladas, spartidas da munts glagiai, imblidau da strenschcr aschi fitg ils lingiams de fratemitad, sco quei che nos character e nos interess havessen demandau. Ils linguatgs esters han comenzau a pigliar ragischs perfin nellas classas inferiuras de nossas scolas ruralas; schi, quests instituts populars, ils quals doveien educar, civilisar e svilupar il pövel, sun tras tala praxis denigrai fin a dressuras mechanicas. Tot quellas errurs sun natas dalla deplorabla circumstanza, che ün non ha conoschida la valur del linguatg matern, il quäl sa be el educar ün pövel e gli conservar il character nazional. Il pigen success de nossas scolas sut il regiment dels linguatgs esters ha plaun a plaun avert ils ögls als instrueturs et amitgs della scola; ün ha comenzau a capir, che la giuventüna d'ün pövel sa, in sia massa, be esser educada et instruida nel linguatg matern, sehe ella dovei imprender da pensar e sentir, sehe ella cun giudici et intelletg dovei unir cor e sentiment. — 13 — Üna buna instrucziun nel linguatg matern eis er absolutamein necessaria, sehe la giuvcntüna dovei esser preparada e habilitada, per plü tard saver studiar cun bun success linguatgs esters, et aschia er daventar participeivla dels avantatgs spirrals e materials, che ils produets literarics d'autras naziuns porschan. Questa vera maxima ha nel ultim temps creau in nosaa capitala grischuna üna societad linguistica, la quala se nomna „Societad Rha?to-romana" e ha per scopo da promover ils interess del pövel e del linguatg romansch. Dovei però questa societad haver il necessari e giavüschau success, sehe sto ella pigliar ragisch nella massa del pövel romansch, aschiglioc il non la reussirà da realisar siu bun intent. Perquei ella sc volva cun la presenta invitaziun al pövel romansch, l'admonind da se participar in grand numer de questa societad. Ils obligs, ils quals ils commembers de questa societad han da surprender, sun aschi simpels e facils, che mintga simpel contadin als po satisfar. La Societad Rha?to - romana non eis calculada be per humens da studi e da cultivaziun scientifica, anzi er il simpel contadin sa in quella operar a favur del intent della societad. La contribuziun peeuniara, che eis da prestar, eis aschi pigna, che er il plü pauper la po ademplir. Ils inimitgs della Societad Rhseto-romana han la supposiziun, che quella vögli supprimer ils divers dialects de nos linguatg c crear nel prim moment ün unie linguatg scientific; quei non eis però il cas, anzi la societad s'oecupera cun il studi de tots dialects romanschs. Dovess allura cun il temps, sün fundament de buns studis e d'abundanta experienza, nascher ün tal dialect superiur, cert ogni bun Romansch beneventass üna tala acquisiziun, sehe ella havess sias ragischs nel linguatg del pövel. Ma ad interim il non se po traetar da voler determinar fixas leschas grammaticalas, stante che maunca a nus Romanschs las necessarias conoschenzas dels divers dialects, ils quals contegnan tots preziusas pedras linguisticas. Il giascha però nella possibilitad, che il temps unirà ils divers dialects aschi lonsch, che se forma ün unie idiom literaric per tots dialects; ma üna tala eventualitad non eis da preveder nel proxim temps, et aschia mintgün po remetter cun bun ruaus talas müdadas al temps. La Societad Rlueto - romana non devasterà e non supprimerà dunque ils divers dialects romanschs, anzi ella s'oecupera cun quels e raceogliera il bön da scodün de quels. A talas — 14 — lavurs mintga patriot sa prestar siu agüt, et il comite della societad indrizerà tras ün regulativ las fagendas aschia, che sco¬ dün activamein se po participar del operar de medema. Üna caussa necessaria per arrivar a generala conoschenza dellas divcrsas exprcssiuns sur ün u l'auter object, usitadas nella bucca del pövel, serà da publicar diversas demandas, per part cun la mira da collectur exprcssiuns sur divers objects de nossa vita contadincsca. Aschia ün sa p. c. üna gada publicar la demanda linguistica: „Ha il linguatg romanseh er ün ablativ c cur eis quel d'adovrar, u cura dovei ün in romansch scriver de e cura da?" Ün'autra gada ün po publicar üna coneurrenza da notificar „totas parts d'ün edifici, d'üna casa, d'ün clavau (tablà) etc.", ne ün giavüscha, che ün enumereschi tot las exprcssiuns, che stattan in rapport cun l’ allevament de muvel, cun certas lavurs campestras etc. Tot quellas caussas, rimnadas dals divers dialects, porscheran ün rieh et excellent matcrial per solids studis del linguatg, e da tot quellas expressiuns las meglieras ullimamein vegniran plaun a plaun in general adöver. Dovei la Societad Rha-to - romana poder* acquistar talas lavurs, sehe las sto ella honorificamein saver premiar: pertgei senza coneurrenza e senza üna pigna coruna se sfreida l'enthusiasmus de quels, ils q"uals semper et adüna ston lavurar be per grazia. Questa necessitad da far expensas per arrivar ad ün favoreivel resultat, demanda, che la Societad Rhaito-romana sei fitg numerusa, aschiglioc ella non posseda ils necessaris mezs per arrivar a siu intent. Quei dunque eis il prineipal motiv, per il quäl ella giavüscha la partieipaziun del pövel romansch in massa. Melsinavant la Societad Rha-to - romana intenzionescha er da collcctar ils noms de divers locals, sco noms d'aclas, èrs, praus, pasculs, alps etc. per cun quels porscher agüt als philologs, ils quals s'oecupeschan cun da quella materia. Üna completa collecziun de quests noms porscherà in scodün cas ün interessant material per studis linguistics. Sehe la Societad Rlueto-romana aequista la giavüschada extensiun c derasaziun, ella po er prestar considereivcls servecs alla statistica et aschia er esser utila all'öconomia. Als possessurs de bibliothecas e de codoschs romanschs, che non sun plü da cattar nellas librerias, nus drizein aunc la partieulara supplica, da quels voler remetter alla bibliotheca della — 15 — societad. Tals benefacturs vöglien haver la buntad d'adressar lur offertas a sgr. prof. Sgier, il quäl sco archivar e bibliothecar della societad las regeverà cun ingraziament. Per che il public se possi porsvader, che l'archiv e la bibliotheca della societad non possien ir a perder, nus notifichein che ils Statuts della societad determincschan, che l’ intêra bibliotheca dovei esser incorporada alla bibliotheca cantonala, in cas che la societad se dovess dissolver nel curs del temps. Finalmein nus fagein aunc attent il pövel romansch della proteeziun, la quala la Societad Khaeto-romana eis in cas da prestar alla nova literatura roman¬ scha., sehe ella reeeiva la desiderada derasaziun trauter il pövel romansch. Acquista ella ün grand numer de commembers, allura non la manchcrà ne intelligenza ne conoschenza ne suecurs öconomic per arrivar a sia mlra. Vus raspei dunque tots, vus patriots romanschs, inturn la bandiera, la quala la Societad Rhseto - romana ha alzada per conservar nos linguatg, nos character e nossa nazionalitad. Cun forzas unidas il reussini al pövel romansch da mantener ses dretgs c da segürar ses interess de naziun; el progresserà sün il eunp dellas scienzias, e la favella romanscha, la quala para da svanir, in pe da sc perder rcsuncrà in nossas muntagnas aschi ditg sco il pövel romansch conserva sia libertad et independenza." llavend il comite publicada questa proclama, el sperava che il pövel romansch se raspi in grand numer per pigliar a raaun3 la buna caussa dels Romanschs. Ma ün meins zieva l’auter svanit, c las annuncias da voler intrar nella societad non arrivettan. Be in duas u treis contradas il reussit als zclus correspondents generals, a Bravugn al sigr. Rev. J. Andeer p. m. et a Ciraun al sigr. mistral Gian Cajöri p. m., d'alzar la ban¬ diera della societad e d'aequistar, a proporziun, ün ampel numer de commembers per medema. Er intgüns Engiadinès se dettan qualche. fadigia per la societad, ma senza grand success. La granda part dels signurs correspondents generals fagettan nagut, u volevan far nagut per la derasaziun et organisaziun della societad. Intgüns non aeeeptettan lur nomina, se perstgüsand cun mala peda et inhabilitad e mancanza d' influenza c proponettan auters correspondents generals per lur district, ils quals allura da lur vart fagettan las medemas eeremonias sco ils prims. Auters correspondents taschettan del tot da maniera che il comite non saveva, tgei ehe el havess da far. El comenzet a perder la curascha, zicva haver fatg tot siu possibel per svegliar l'enthusiasmus del pövel. In questa ineertezza arrivct l’ estad et allura l'autun 1864, senza che l’organisaziun della societad havess fatg il minim progress. La reorganisaziun della scola cantonala ha allura er hagiu sia influenza sün questa caussa. Essend il signur president della societad extrau da sia professura, el non haveva zieva las experienzas fatgas ne peda, ne buna vöglia plü da lavurar sün cauras alvas, e siu zeli cun raschun se sfredet. La societad non era reussida, ella haveva gia fatg naufragi in siu prim stadi, pro l'organisaziun, et ils inimitgs de quella sc gloriavan, crcdcnd da haver liberada la patria dad üna societad, la quala vögli ruinar ils dialects. La societad tenet be aunc casualmein qualche radunanza cun occasiun dellas sessiuns del grand consegl, e tandem ella s'indormentet totalmein. Ils amitgs della societad fagevan da totas sort supposiziuns sur il pigen success de medema. Tgi temeva, che la contribuziun annuala da dus francs sei memia granda, per poder guadagnar commembers trauter la massa del pövel romansch; auters credevan, che l'oblig da stover far mintg'ann üna lavur a favur della societad possi haver strementau blers da sc partieipar della societad, aunc auters credevan, che la veglia animositad tranter ils divers dialects sei la culpa della renitenza da part d'intgünas valladas. Nus non volein deeider, quala opiniun eis la vera; ver eis però, che la societad non podet exister sut talas circumstanzias, che ella non haveva las forzas da realisar siu bei et util scopo, havend da batter cun tala renitenza. Cumbein che la Societad Rhaeto-romana era impossenta da realisar ses plans, sias ideas non eran amò mortas. L'ann 1866 portet qualche vivacitad tranter ils Romanschs della veglia Ligia Grischa.. Cun occasiun che doveva esser restampada la bibla protestanta della Ligia Grischa, han ils signurs Spirituals, designai cun la correctura de medema, stimulai dalla diurnalistica romanscha, voliu far la tentativa, d'almeins unir ils dialects confessionals della Surselva — ün sto saver, ch'existan aunc da present diversitads nellas orthographias della Surselva e che er divers plaids portan ün colorit confessional — e füt a quest scopo convocada e tenida il 6 d. September 1866 üna conferenza linguistica alla Punt (Reichenau), la quala era frequentada da 10 humens, nempe da 5 spirituals e 5 seculars. Quella traetet e debattet principalmein l’ orthographia dellas literas, della deeli- — 17 — naziun e della conjugaziun. Zieva üna viva e longa discussiun que era reussiu d'arrivar ad üna intelligenza da part dels participants. Cumbein che la conferenza era üna privata, ün haveva totüna speranza, che ella in scguit podess haver qualche success. Gia nel medem mcins de September questa conferenza della Punt impalmet al tit. consegl d'educaziun üna petiziun in quel senn, che questa auctoritad vögli adoptar ils principis stipulai a Reichenau per ils futurs codcschs de scola. Gia sut il 16 del October sequent il consegl d'educaziun respondet a questa peti¬ ziun in ün senn negativ. El beneventet bein la premura della fonferenza da se voler unir, giaschend üna tala uniun er nel interess del stadi e dellas scolas; ma el sneget ad intcrim sia cooperaziun ad üna tala uniun per motiv, che quella sei be üna parziala e che üna granda part de Romanschs, nempe la part transalpina, sei exclusa da quella, da maniera che üna uniun della Surselva cun l’Engiadina sei forsa per tots temps futurs fatga impossibla. Quei era da quel temps l'opiniun del tit. consegl d'educaziun, il quäl circa desch anns plü tard refuset er be üna minima avicinaziun del dialect sursilvan als dialects transalpins. Non obstant questa recusa da part del consegl d'educaziun ils amitgs del romansch non se laschettan strementar del mal success avant las auetoritads, dimperse ün tenet aunc diversas confeienzas publicas e privatas, nellas qualas füt discussionada la questiun dell'uniun dels dialects. II 28 da Mars 1867 füt tenida üna seconda conferenza alla Punt (Reichenau) in questa questiun, la quala se unit 1. sur ils principis generals per l’uniun; 2. sur reglas generalas per la realisaziun de quests principis generals, l’aiphabet romansch; 3. sur la declinaziun c sur ils plaids declinabels; 4. sur la conjugaziun e 5. sur l'orthographia del adverb, della preposiziun, conjuneziun et interjeeziun. Havend finida questa lavur, la conferenza se consigliet sur las necessarias mesüras, las qualas seien da prender per effectuar l’introdueziun de questas reglas d'orthographia e grammatica. Ün eleget ün comite, il quäl havet da survigilar l'exsecuziun de quests conclus e doveva er lavurar cun tota energia per l’introdueziun de questas ammegliuraziuns orthographicas. Da quel temps ün scribent s'externet in ün fögl public sur questa eaussa sco sequita: „Quals aspects e quäl avegnir havrà questa uniun, non eis amò da preveder. Cert eis, che 2 — 18 — ella cattcrà inimitgs; pertgei ella non era amò dus dis veglia, che la perfiditad la ha gia voliu* morder e far ridicula. Ils Romanschs però, ils quals han ün saun giudici, l'examineran, avant condemnar la. Fin ussa sun totas provas per üna uniun dels dialects romanschs stadas invanas, porquei die ün dialect voleva dominar ils auters, senza posseder las qualitads, ehe fussen nocessarias per acquistar ün tal domini. L'uniun presenta garantiseha a scodün dialect ses dretgs. Il linguatg romansch il prim se dovei perfeezionar tras ses propris dialects, avant che prender siu refugi pro auters linguatgs. 11 linguatg romansch dell'Engiadina, il ladin, eis nos prim parent, schi el eis nos gemcll e disferenziescha dal linguatg rhaeto-roman da questa part dels munts solettamein tras üna ün pau diversa pronuncia. Il ladin e romansch sun giust aschi bein ün et il med cm linguatg romansch, sco quei che l'idiom de Berna e l'idiom de Turitg sun ün et il medem linguatg tudesc. Sun ils buns Clements de tot noss divers dialects romanschs collcctai; sehe il reussischa als Romanchs da componer ün vocabulari de tots idioms romanschs — e quei dovess esser la prima mira de tots patriots romanschs allura eis l'uniun dels divers dialects cert garantida, et il fanatismus, las animositads e rivalitads dellas diversas valladas svaniran. Perquci che ils divers idioms romanschs s'unischan per ün linguatg literaric, non doveien ils dialects morir, anzi que eis fitg giavüscheivel, che eis existien nella bucca del pövel. Ils dialects resteran sempei üna richa fontauna per il linguatg literaric. L'uniun dels divers idioms romanschs eis per divers motivs üna absoluta necessitad. La pigna populaziun romanscha non eis in cas da sustener sufficientamein plürs linguatgs literarics. La consequenza eis quella, che negüns idioms per quest motiv se pon svilupar o prosperar da persei e contentar ils urgents bisögns. Sut la presenta Babylonia nel linguatg mai non puderst prosperar la scola. Cur ils infants non han üna sufficienta ha¬ bilitad in lur linguatg matern, allura er autras scienzias sun da picna valur. Er il studi de linguatgs esters eis per quels, ils quals han üna insufficienta habilitad nel linguatg matern, üna fitg difficila lavur, che porta er paucs früts. E quala influenza ha il linguatg sün l'cducaziun sezza! Il magister vestischi sias admoniziuns, ses buns consegls, sias exhortaziuns in ün linguatg rustic, trivial sco quel, il quäl ven — 19 — dalla stalla, c l'impressiun, che el inteuzionescha da far, eis prest svanida; ma discurra el in ün linguatg cultivau, gli stattan ex¬ prcssiuns in disposiziun, las qualas sun adat'adas d'oxprimcr ideas e sentimonts, che se aulzan sur las trivialitade della vita quotidiana, cert faran allura ses plaids üna megliera e plü granda imnrossiun c plü grand effect. Il linguatg eis la clav al cor. Plü cultivau, plü nobel e flexibel che eis il linguatg, tant plü facilmein el catta la via al cor. Nel mcdem cas, sco il magister in scola, eis er il predicatur in sia sphera. Quala diffcrenzia eis tranter üna peroraziun tenida in ün linguatg cultivau e flexibel, che ha exprcssiuns per tot ils scntimcnts, per ideas e verdads sublimas, che movcntan il cor, et üna peroraziun in ün linguatg negligiu, che ha nogünas autras exprcssiuns che quellas per la vita materiala! Schi, quala granda difterenzia eis tranter üna e l'autra peroraziun, er sehe il contegn fuss per auter il medem. La harmonia del linguatg eis da granda importanza e da granda influenza. Ün discurs nel s. tempel non dovei esser solamein ün nobel e sublim a riguard sia inateria e siu contegn, el dovei er esser vestiu in ün nobel e flexibel linguatg. La forza del linguatg, schi la forza d'ün bei o nobel linguatg eis grandissima. Gia ncls temps antics han las peroraziuns da distinets oraturs, tenidas in ün bei, nobel e sublim linguatg, fatg sün il pövel üna immensa sensaziun e dominau medem. E quäl Patriotismus se po eultivar nels cors de nossa giuventüna, sehe quella non eis habilitada da saver exprimer ses sentimeuts da vart las bravuras de noss babuns in ün dign linguatg! Qual enthusiasmus dovei arder nels cors della giuventüna per la patria, per sias libertads o sias instituziuns independentas, sehe ella non catta l’expressiun qualificada per expimer sia admiraziun o veneraziun! — Dovei il linguatg romansch daventar ün linguatg literaric, er be per nossas relaziuns republieanas, sehe eis tot la forza dels Romanschs necessaria per sia cultivaziun — l'uniun eis absolutamein necessaria, ne che nus sezs eavein la fossa l'ün al auter." — Na be ils patriots romanschs beneventettan ils sforzs fatgs per acquistar ün'uniun dels idioms romanschs, dimperse er ils Tudesca prendettan viva part de quest moviment, et ün distinet philolog tudesc del Grischun externet nel mcdem fögl public il sequent sur quella caussa: „Cun grand piascher havein - 20 - nus let nellas gascttas grischunas, che la radunanza linguistica a Reichenau sei stada corunada cun ün aschi giavüseheivel e bei success. Cumbein che il scribent de questas lineas eis ün nativ Tudesc, el non eis perquei meins penetrau dalla granda importanza,-' che üna intelligenta cultivaziun del linguatg matern sto haver per il pövel romansch e per la svilupaziun de siu spirt e character. Ün vegl poeta latin scheva, che el hagi duas ohnas in siu corp — se dua corda habere — pertgei el saveva la lingua latina e Tosco, q. e. ün dialect dall'Italia centrala del temps antic. In vordad, la lingua eis l'olma del pövel, il habit de sias ideas, il reflex de ses sentiments; il non eis dunque totüna, sehe il linguatg d'ün pövel sei cultivau, u na. Scodün hum bein educ.au preferischa üna eomparsa pulita ad üna nauscha e negligida, üna fagia sereina e regulani ad üna gera nauscha e trida, e perquei ün sto er preforir ün idiom bein cultivau ad ün Jargon barbaric, il quäl eis be il tesfcimoni d'ün pövel incult, d'üna razza inferiura e negligida. Negün sincer et imparzial Grischun po giavüsehar, che il pövel romansch se demussi inferiur alias autras duas nozionalitads de nos cantun, u che el porti las insonnas d'ün pövel, il quäl ha pauc quitau de se sez, de sia stima e honur. Sehe la mancanza da stradas e da scolas, da gascttas e codeschs et aunc plü la scissiun confessionala del pövel romansch ha nels temps passai impediu la svilupaziun taut giavüscheivla d'ün unie linguatg literaric romansch, — il quäl havess rappresentau la flur e quintessenzia dels divers dialects aschibein da vart etymologica, sco grammaticala c lexicographica — sehe oz in di ün non po plü snegar, che questas difficultads seien svanidas e che negün impediment, negün obstaeul possi retener e fermar ün tal progress, üna tala svilupaziun della lingua romanscha, sehe il pövel romansch sez eis da buna voluntad, sehe il pövel sez mussa la ferma, energica e constanta intenziun da eultivar e tener car siu idiom, da reclamar siu dretg d'existonza, da leger las ovras scrittas in romansch, da studiar ils divers dia¬ lects, e principalmein da voler formar üna propria nazionalitad, la quala non se turpegi de sia lingua materna. Ils Romanschs sezs e na ils Tudescs portan la culpa, sehe il linguatg romansch eis aunc semper negligiu e sehe il para impossibel da far da quel ün idiom literaric." Cumbein che la Societad Rlueto - romana non era compli- — 21 — cada qua tala in questas conferenzas linguisticas alla Punt, ella prendet totüna tras singuls members viva part de quest movimcnt, e senza dubi havevan er ils sforzs fatgs da medema da plü qualche anns, stimulau ils resp. participants ad ün pass ün pau plü dccisiv. Er quest moviment però non havct quel suc¬ cess, il quäl ün havess podiu giavüschar c sperar. Il nov testanient della bibla protcstanta per la Ligia Grischa comparet anno 1869; ma il res]), colloqui, il quäl haveva ultimamein da decider, in quäl linguatg la bibla hagi dad esser restampada, non haveva approbada tot la convenziun da Reichenau, da maniera che ils correcturs della bibla savettan teuer quella be parzialmcin. In consequenzia de quei er ils auters participants della conferenza credevan d'ascar accoptar da quella convenziun be quei che als plascheva e couvegniva, et aschia il vegl arbitri da novamein dominet in nossa lingua. Nus havein stoviu far menziun de quest moviment, mussand quel in divers circuls la buna voluntad, da voler vognir in agüt u nos pauper romansch, il quäl da di in di va plü in decadenza. — La Societad Rhmto-romana era ussa bein morta, ma ella non era amò septüida; ella dovet da novamein celebrar sia resüstanza. Na tot ils amitgs e commembers della societad havevan persa tota speranza, anzi il dava de quels, il quals credevan, che ün non dovei perder la speranza e laschai* pender las alas; ün dovei da novamein radunar ils amitgs romanschs della capitala et improvar da vivificar la societad ad interim be cun las forzas della capitala, remettend al temps da svegliar las valladas romanschas per l’interess della caussa dels Romanschs. Üna radunanza preliminara füt convocada il 10 Schauer 1870. In abse.nza del president vegl della societad, questa radunanza füt presidiada dal actuar. Nov patriots se partieipettan de medema. Il presidi raquintet e declaret als radunai la sort della societad, dilueidet ses principis, l'operar et il scopo de medema e ventilet allura la demanda, sehe ün vögü formar üna nova societad sün las ruinas della veglia. Ün era generalmein d'aecord, da fundar üna nova societad et eleget prof. J. A. Bühler per president e signur prof. Constant Poult per actuar de questa nova societad. Dopo üna longa e viva discussiun füt melsinavant conclus da tenej* üna seconda radunanza il 17 Schauer per constituir la societad. Il president e l'actuar recevettan Tincumbenza d' elaborar üna proposta de Statuts per la seconda — 22 — radunanza. Questa seconda radunanza füt da veras tenida il 17 d. Schauer et in quella e nella subsequenta del 7 Fevrèr füttan discutai et acceptai ils novs Statuts della societad. Nus ils laschein sequitar qua verbalmein.