Notizias historicas sur l'origin della Societad Rhaeto-romana (Annalas)

Da Wikisource.
romancio

Gion Antoni Bühler 1886 Notizias historicas sur l'origin della Societad Rhaeto-romana Intestazione 20 ottobre 2015 25% Da definire













Statuts della Societad Rlirclo-roiuaiia. I. Scopo della Societad. Il scopo della Societad Ra*tho-romanscha eis: 1. Lavurar cun tots mezs, ils quals stattan a dispo.iziun della societad, per la conservaziun e cultivaziun della lingua romanscha e provocar l'uniun dels dialects de medema per crear ün unie idiom literaric per tots Romanschs del Grischun. 2. Operar che las tendenzas d'üna tala uniun dels dialects romanschs seien riguardadas nellas ediziuns de codeschs novs e nels fögls publics. 3. Propagar l'idea della cultivaziun et uniun dels dialects romanschs nellas diversas valladas romanschas, stimuland et animand ils amitgs de questa idea da for¬ mar similas societads romanschas cun il medem scopo e las medemas tendenzas. 4. Cultivar la. vita sociala tranter ils Romanschs della capitala. II. Organisaziun della Societad. 1. Per commember della Societad Rha-to - romanscha po mintgün — da quala nazionalitad che el sei — il quäl s'intcressescha per il scopo della Societad, esser admess. 2. Mintgün po intrar nella societad, s'annünoiand pro il comitê e suttascrivend siu nom. 3. La societad eis dirigida dad ün president e dad ün actuar. Il prim dirigia las radunanzas e rappresenta la societad in totas oecurrenzas; il second protocollescha ils ])lü importants monients dclla.s discussiuns della radu¬ nanza et ils eventuals conclus de medema. Lur offici dura ün ann. - 23 — III. Obligs dels commembers. 1. Scodün commember s'obligescha da regularmein prender part dellas radunanzas della societad e da se participar tenor siu meglier poder dellas discussiuns. 2. Ils custs per inserats et annuncias in fögls publics e portos evontuals seran repartii sün ils commembers della societad. 3. Ils re.ferats sun da deponer per l'archiv della societad e restan proprietad de medema. IV. Detcrminaziuns. 1. Ils commembers della societad, ils quals sun Romanschs nativs, favellan romansch nellas radunanzas e proveran da purificar lur discurs da germanismus. 2. ügni ann la societad tenem dad ün temps oppor¬ tun üna festa, vel ün commers de Romanschs, al quäl ogni commember po invitar ses amitgs. 3. Quests Statuts pon da tot temps esser revidii cun la pluralitad absoluta dels commembers della societad. La nova Societad Rlueto-romana comenzet a mussar qualche vita e prosperitad. Ella tenet nel prim ann 9 radunanzas e füttan prelets in quellas 5 referats, nempe 1. Surpra la lingua romanscha c ses dialects; 2. supra il dialect della Vall-Müstair; 3 supra il thema: La müdada dels vocals latins nel idiom rhu'to-roinansch, in special la müdada del „a" et „e". 4. Supra ils dialects da Sursòs o Sutsès; 5 supra il dialect sursilvan. In sia sexta radunanza la societad tractet, essend il referent maldispost, la questiun davart il diezionari da sigr. Mistral Z. Pallioppi, per il quäl tot la societad demussava grandissim interess. La societad era da buna voluntad, da sustencr Tediziun de quest interessant opus cun tot sias forzas possiblas. Tenor conclus della societad il president se dovet metter in correspondenza cun il comite engiadinès per il dit diezionari, s'informand da qiiel, in quala maniera la Societad Rhaato-romana possi colaborar al reuschir de questa ovra. Nella medema radunanza füt conelus d'impalmar al tit. consegl d'educaziun ün memorial, nid quäl sei da giavüschar, che questa auetoritad pagi la metad del prezi del diezionari da Pallioppi a qualunque scola, che s'aequisti medem. Tot quels conelus füttan er exsequii — 24 — promptamein. Ella faget amò da plü. Per animar il pövel romansch da sustcner Tintrapresa da Pallioppi ella protramettet a tot ils consegls de nossas scolas comunalas romanschas sut il datum del 21 Mars 1872 il scqnent circular: „Nossa diurnalistica romanscha del Grischun ha gia avant qualche temps publicau la nova, che Sgl*. Mistral Z. Pallioppi da Celerina, nos prim linguist rha-to-roman, intenzioneschi da publicar ün voluminus diezionari consistent in duas parts: üna part romanschatudesca, nella quala sun riguardai tots dialects romanschs conoschents al versau auetur, et üna part tudesca-romanscha, nella quala compara specialmein l'idiom doli'Engiadina sura. Quest diezionari eis dunque da grandissima importanza a tots Romanschs del Grischun, staute che attenents de tots dialects il pon advorar per lur studis nella lingua materna e per im¬ prender la lingua tudesca. Ultra de quei sto scodün patriot romansch considerar quest opus per ün monument nazional dels Romanschs, il quäl merita la plü viva attenziun et il plü grand susteniment da part della populaziun romanscha. — L'ediziun de quest important diezionari non eis però aunc garantida del tot: aunc mancan circa 3000 Fr. dals 9000 Er., ils quals quest opus custerà, per mo preservar da perdita peeuniara il diligentissim e desinteressau auetur, il quäl offerit a questa lavur temps e fortuna. 11 fitg modest prezi de subscripziun, fixau a Fr. 20 per exemplar, surpassa forsa ils mezs peeuniars de qualche patriot romansch; taut plü grand oblig però hau perquei quels Romanschs da s'intercssar per ün tal opus nazional, ils quals sun in cas da poder apreziar e sustener quel e d'operar per la publicaziun e derasaziun de medem. — Cert, quest diezionari da Sgr. Pallioppi dovess ornar seodüna bibliotheca romanscha del Grischun e cattar sia via er alla plü modesta coruna de codeschs. Ma avant tot el non dovess mancar in negünas de nossas scolas romanschas, alias qualas el presterà il meglier agüt e suecurs nel studi della lingua materna e della lingua tudesca. La Societad Rhmto-romana ha per quest motiv conelus, d'invitar instantamein tot ils tit. Consegls de Scola romanschs alla subscripziun de quest diezionari, sperand ehe la picna expensa da Fr. 20, tenor prospect pagabels in 4 ratas durant il decurs de treis anns circa, non strementi quellas tit. auetoritads, postut cura se traeta dad üna vart delTacquista d'ün utilissim et indispensabel codesch de scola, dall'autra vart d'ün ¦ — 25 - oblig moral, il quäl la populaziun romanscha debita al celeber auetur. Raccommendand la subscripziun del menzionau opus nazional a totas scolas romanschas del Grischun, nossa societad s'offerischa da regever cvcntualas subscripziuns e da spedir las al löc de lur destinaziun. Cun la speciala supplica ad El, sgr. President, da voler communicar quest nos circular al tit. consegl de scola, sutsignan cun somma stima etc." Quest circular als tit. consegls de scola füt er publicau nels fögls publics romanschs. Er ils singuls members della societad sc dettan fadigia d'aequistar subscribents per quest diezionari nel cireul de lur amitgs e conoschents. Nel sura menzionau memoria! al tit. consegl d'educaziun la societad haveva instanziau, che questa auetoritad compri 20 exemplars de quest diezionari per il seminari de magisters. Il tit. consegl d'edueaziun plü tard ventilet questa caussa avant il Grand Consegl, il quäl approbet la compra da 20 exemplars a cust del cantun. In tot la societad e singuls commembers de medema havevan hagiu collectau circa 70 subscripziuns per quest codesch, il quäl pero non comparet. L'ann 1871 la Societad Rlueto - romana tenet in tot 7 radunanzas generalas, e füttan in quellas prelets e discussionai 2 referats, il prim „Supra il dialect dell'Engiadina aulta", il second „Supra la literatura sursilvana catholica-romanscha". Ma la societad s'oecupet quest ann aunc cun ün'autra caussa d'importanza. Ella prendet in vista la demanda, tgei ehe ella savessi far et operar per la prosperaziun e derasaziun del cant romansch in nossas valladas romanschas, tant a favur del cant viril sco del cant mixt. Ün era general¬ mein nella societad deH'opiniun, il sei üna absurditad, che persunas romanschas cantien tudesc, las qualas non capischien questa lingua estra; quei daventi però in bleras comunitads per part nellas scolas e per part nellas soeietads de cant. Per quest motiv il lüssi fitg giavüscheivel da collectar totas Bunas canzuns popularas romanschas e d'allura propagar lur derasaziun tranter il pövel romansch. Ün vegnit tras la viva discussiun de questa materia alla persvasiun, ehe la mcgliera stimulaziun da quellas varts sei il bun exempel, et ün dovessi dunque improvar da fundar nella capitala un chor viril romansch. Et in verdad, nel decurs della primave.ra naschet la prima figlia della Societad Rlueto-romana, nempe „UUniun Romanscha", — 26 — ün chor viril, al quäl se participettan circa 30 commembers. Cumbein che questa societad haveva da batter cun bleras difh'cultads, ella prosperava totüna contentcivlamein. Ella se participet gia quella primavèra della festa de cant a Haldenstein, inua ella per la prima gada se producit publicamein. L'ann 1871 havess er la festa jubilara dell'uniun dellas treis Iiigias a Vazcrol doviu esser celebrada, i'üt per. dallas auetoritads competontas caussa la guerra tranter la Germania o la Frangia per quest ann suspendida c referida per l'ann sequent, 1S72. Ma la caussa era plü u nieins crodada in stagnaziun, il che displaschet fitg alias duas soeietads romanschas della capitala. Ellas gernettan üna commissiun da treis commembers, la quala se doveva informar dal comite cantonal, elet dalla regenza per Torganisaziun de questa festa, supra il stadi de questa caussa, e dad er se metter in correspondenza cun autras soeietads romanschas, dallas qualas ün podessi supponcr üna partieipaziun a questa festa. L'idea dellas soeietads roman¬ schas della capitala era quella, che la Nazionalitad rha-to-romana e sia lingua dovei dignamein esser rappresentada pro questa festa nazionala. Per mussar, cun quala energia ün da quel temps pensava a se far valer in üna tala occasiun, nus laschein qua sequitar verbalmein la charta della sura menzionada commissiun dellas duas soeietads romanschas al tit. comite can¬ tonal d'organisaziun per la festa a Vazerol. „Stimatisshn signur President! La Societad Rlueto-romana c l'Uniun Romanscha tractettan in lur ultima radunanza dels 30 d'October c. lur eventuala partieipaziun alla festa nazionala in memoria dell'uniun dellas treis ligias dcll'antica, libra Rhsezia a Vazerol, specialmein cun riguard ad üna digna rappresentaziun de nossa picna naziun rha'to- romana e sia lingua antica. Nella viva discussiun sur questa demanda ün deplorava generalmein Tindeclarabla stagnaziun, nella quala para (lad esser crodada questa questiun da part dellas competentas auetoritads cantonalas. L'opiniun era generala, che la celebraziun d'üna tala festa a Vazerol sei fitg commensurada et opportuna. Cun energia il füt fatg valer, che l'uniun dellas treis Ligias della Rluczia sei ün factum indisputabel, ehe las notizias historicas, las qualas nus possedein da quest aet, notifican totas il medem löc e datum, e ehe ils negaturs de quest moinent historic cun tot lur perscrutinaziun non il podettan fixar j)lü precis. Ün auter factum eis quel, che diversas comunitads — 27 — grischunas se havevan gia preparadas ad üna activa partizipaziun a questa festa nazionala per Testad passada, che fluittan da diversas varts considereivels subsidis gratuits per il scopo d'üna tala festa e che Tiden della celebraziun d'üna tala festivitad a Vazerol eis generalmein fitg populara in nos cantun. Nossas duas soeietads romanschas concludettan allura, da positivamoin se partieipar d'üna tala festa nazionala a Vazerol, la quala tenor notizias de nossa diurnalistica tmsehuna dovei esser fatga Testad proxima Ventura, e da se metter in correspondenza cun autras soeietads romanschas, dallas qualas ün po supponer, che er ellas se partieipeschien de quella. Ma per non far pass invans et inutils in questa caussa, las soeietads romanschas gernettan üna commissiun speciala, la quala dovei prender las informaziuns neecssarias dal tit. comite cantonal, il quäl da nossa regenza füt clet per Torganisaziun da questa festa a Vazerol. Exscquind questa nossa missiun, nus supplichein il tit. comite cantonal per ün positiv sclariment: 1) sehe la menzionada festa da Vazerol serà da veras fatga l'ann proxim ventur; 2) sehe Torganisaziun gia projeetada prendet er qualche riguard special alla rappresentaziun della lingua rha-to-romana, e 3) sehe a nossas soeietads romanschas po esser concess üna paeifica demonstraziun nazionala, in cas ehe fuss celebrada questa festa. Giavüschand üna prompta resposta causa granda urgenza in cas d'eventualas preparativas, sutsignan etc." L'ann sequent, 1872, la societad tenet be treis radunanzas. Nella prima radunanza del 29 Schanèr füt confirmau il comite e let ün referat sur il thema: ,,Ils germanismus nella lingua rha-to-romana." Nella medema radunanza füt fatga Tinterpellaziun alla societad, sehe quella non volessi cooperar cun la societad naturalista per üna purifieaziun dels noms romanschs, staute che la carta geographica del Grischun dovei esser restampada. La societad s'externet in favur de questa moziun, in cas che sia eooperaziun fuss demandada officialmein. Il comite dovei rappresentar la societad: in cas d'irnpediment el dovei designar commembers della societad, ils quals doveien prender part de talas radunanzas della societad naturalista. Pur alla fin de quest ann füt allura, essend la caussa madüra, eernida dalla societad üna commissiun speciala da treis commembers consistenta dals signurs professors Dr. Brügger, Poult e Candreia. Ün vezza dal relatau, che la Societad Rlueto - romana — 28 — prendeva viva part de totas questiuns, las qualas concernevan il pövel romansch e sia favella e che ella fageva tot quei, che stava in sias forzas, per la prosperaziun del romansch. Ma Tann 1872 mottet terms a tot operar della societad. La revisiun della constituziun federala della primavòra 1872 dividet er ils commembers della Societad Rhmto-romana, et era Talteraziun generala aschi extensiva, che il comite preferit da non convocar radunanzas durant la primavèra e l'estad sequenta. La festa da Vazerol füt dallas auetoritads cantonalas er suspesa ad calendas grecas, staute che ün temeva discurden, sehe se radunassi il pövel in quest temps de eombatts politics. Er Tautun proxim, cura eran da far elecziuns del consegliers nazionals, non era ün temps opportun per fagendas linguisticas, e füt durant quella stagiun tenida be .üna radunanza, il 28 November, la quala müsset allura evidentamein, quala perdita la societad haveva fatga tras la burascusa agitaziun politiea de quel temps. In consequenza de quellas experienzas Tann 1873 füttan tenidas zun negünas radunanzas, staute che ün haveva grand dubi, che la societad fuss da restabilir nel stadi sco avant la burasea. L'ann 1874 füt tenida be üna radunaaza, ils 5 Mars. Tu quella füt messa in discussiun la demanda, sehe non sei, in consideraziun della picna frequenza della radunanza e dels vehements eombatts, ils quals la seconda votaziun sur la con¬ stituziun federala senza dubi portaregi a nos cantun, plü apportun da formalmein dissolver la societad. Zieva ün viva discussiun il pigen numer dels presents concludet da mantener in vita la societad, sperand che quella regeivi plaun a plaun plü vita, vivacitad et interess. Nelles elecziuns, che sequitettan, il pre¬ sident füt confirmau c per actuar elet sgr. prof. Muoth. Anno 1875 füt tenida be üna soletta radunanza, nempe il di 18 d'Avril. In medema füt prelet ün referat „supra la poesia populara dels Romanschs grischuns." Questa radunanza era frequentada da circa 20 humens, müsset però aunc adüna la phisionomia della separaziun ilella societad, il che non stimulet il comite da far ulteriuras improvas cun radunanzas romanschas durant quest ann. Pur zieva üna vacanza da 20 meins füt convocada la proxima radunanza il di 28 December 1876, nella quala da novamein füt dal presidi ventilada la demanda, sehe ün vögli laschar viver la societad, ne sehe il non sei plü opportun da formalmein dissolver la, in — 29 — consideraziun delTindifferenza, la quala se hagi manifestada nels ultims anns trauter ils commembers della societad. In üna viva discussiun füt conelus da continuar cun las radunanzas, stante che il fussi üna vergogna, sehe nus Romanschs non nus volesscn oecupar cun il studi de nossa lingua materna, fratant che tants linguists esters mettien tanta peisa sün quella e se dettien tota possibla stenta e fadigia da perserutinar e studiar quella. Quest conelus era bein fatg ma il stadi della societad non se megliuret. La societad tonet amò circa 4 radunanzas in longs intervalls, nellas qualas füttan prelcts treis referats, e s'indormentet allura anno 1880 del tot. Il comite et ils plü zelants com¬ members eran uss unfis da eonvoear e teuer radunanzas romanschas, las qualas quasi semper füttan frequentadas be da paues com¬ members. L'intercss per la caussa dels Romanschs e lur favella pareva da totalmein esser svaniu. Durant il temps dels scumbigls polities nella Sosietad Rha*to-romana füt aschi zun tenida üna radunanza convoeada dad ün Tudesc grischun, il quäl in ün referat consigliet e proponet da bandir da totafatg la lingua romanscha dal Grischun, essend quella ün impediment per la eultura del pövel. Cumbein ehe questa conferenza havet negün success, ella müsset totüna, ehe uniun tranter ils Romanschs eis absolutamein necessaria, sehe eis non volan ün di u Tauter esser surpres dallas hostilitads d'autras nazionalitads et amò plü da traditurs romanschs, ils quals barattan lur lingua e lur nazionalitad, sco quei che ün müda una eamischa u camisola. — Üna mancanza dellas duas primas Soeietads Rhmto-romanas era cert quella, ehe cllas non havevan ün organ public a lur disposiziun, tras il quäl ellas havessen saviu lavurar plü intensivamein per il scopo della societad e per la derasaziun della societad sezza. La prima societad haveva bein pres in vista in ses Statuts la fundaziun d'ün tal organ public, non havet però la curascha da laschar eomparcr ün tal all'aventura, avant ehe sei organisada üna forma societad, la quala sei in cas da garantir Texistenza d'ün tal organ. Melsinavant sun er da prender in consideraziun duas autras qualitads, las qualas ün generalmein renfagia als Grischuns e che non sun favureivlas a talas intrapresas, nempe il classic phlegma grischun, il quäl non eis facilmein da desdar et animar per üna caussa nova, e la picna perseveranza, la quala se mussa pro nus in caussas idealas e specialmein qua, inua ün success non eis giust palpabel -- 30 — cun ils pugns. Nus non volcin interquirir plü lonsch questa caussa, anzi be aunc raquintar cun curts plaids In terzu rosü- stanza della Societad Rhmto-romana, alla, quala nus giavüsehein meglicr success e plü longa durada, che a sias anteeessuras. Las experienzas fatgas fin ussa cun la societad la musseran la via, per la quala ella ha da caminar per arrivar a siu scopo. —• Fratant ehe la Societad Rhicto-romana dormiva, ils romanists della Germania e dad autras terras tant plü zelusamein s'occupettan cun nossa lingua romanscha, e comparettan ils ultims anns divers intercssants opus in quella, calculai quasi exclusivamein per ils humens della scienzia. Questa caussa non manchet a far qualche sensaziun nels circuls dels patriots romanschs, et ün comenzet a se turpegiar, che ils esters mussien plü grand interess per nossa lingua, che ils Romanschs nativs. La duirnalistica grischuna, in prima linea il „Rluezier", se regordet amò d'üna societad rhseto-romana e comenzet a far demandas, inua che questa societad se recatti. Quei comenzet a desdar ün pau ils Romanschs. Intgüns commembers della veglia guardia romanscha se consigliettan privatamein, sehe ün vögli, in consideraziun de quest appell della publicistica, far üna nova tentativa da clamar in vita la Societad Rhmto-romana. Las experienzas fatgas cun questa societad non eran giust fitg stimulantas, ma totüna ün concludet da far üna terza improva. Essend la caussa madürada in ün pieen cireul d'amitgs romanschs, ün convoehet üna radunanza predeliberanta per la sera del 22 November 1885. Questa radunanza füt frequentada da circa 30 humens. Il presidi della veglia Societad Rhaeto-romana comunichet als radunai il scopo c las traetandas da questa radunanza, nempe da discussionar la demanda, sehe ün vögli da novamein svegliar e vivificar la menzionada societad. I_l dot üna eurta survista historica della societad da siu prineipi fin a siu decess. In üna viva discussiun tots oraturs mussettan viva sympathia per la resüstanza de questa societad. In eonsequenzu che ün gencralmein era d'aecord cun la fundaziun d'üna nova Societad Rlueto - romana, füt amò la medema sera gerniu ün comite provisoric da sett commembers, il quäl regevet Tincumbenza d'elaborar ün projeets de Statuts per üna proxima radunanzii, la quala sei da convocar aschi prest sco possibel. Quest comite provisoric ademplit er promptamein siu dover, da maniera che siu project de Statuts gia nella seconda radunanza del 15 da — 31 — December podet esser suttapoât alla discussiun et approbaziun della societad. La radunanza acceptet cun duas pignas müdadas ils Statuts proposts dal comite provisoric. Quels Statuts sun ils sequents: Scopo della societad. § l. Collecziun e conservaziun dels monuments del linguatg romansch, cultivaziun de medem c, taut sco possibel, uniun de ses dialects. § 2- Fundaziun et cdiziun d'ün organ periodic, il quäl ha da servir exclusivamein al surmenzionau scopo. Organisaziiin. § 3. Per commember della societad po scodün, da quala nazionali¬ tad che el sei, esser admess, s'annunciand al comitê e suttascrivend siu nom. § 4- La societad elegia annualmcin in sia prima sessiun quartala ün comite da 7 commembers, de cui president la radu¬ nanza cerna sezza. Aschiglioc il comite se constituiseha da se sez, administrescha ils allars della societad e nomna or da siu sein üna commissiun, la quala ha da s'occupar cun las lavurs a norma del prim o second paragraph de quests Statuts. § 5- L'organisaziiin da soeietads sün la terra eis reservada. § 6. La societad ton per regia mintga quartal üna sessiun, ultra de »piei annualmcin 2 radunanzas generalas e se radunescha aschiglioc aschi suvcnt sco il comite il catta per bön. Obligaziuns dels commembers. § ?• Ils commembers promovan tant sco possibel la collecziun de monuments della lingua romanscha e la propagaziun del orgau. — 32 — § 8. Scodün commember paga annualmein ginc franes nella cassa della societad e ne surven Torgan gratuitameiiT. Non pagand questa contribuziun annuala, el non eis plü considerau per com¬ member. § 9. Eventualis collecziuns et üna copia dels referats da plü granda importanza — tenor il pareri del comite — sun da deponer nella bibliotheca cantonala a disposiziun dels commem¬ bers della societad. Il dretg de proprietad se resalva la societad. Determinaziiuis flnalas. § io. Ils nativs Romanschs fan nellas sessiuns adöver da lur linguatg matern, evitand terms esters. § 11- La proprietad della societad resta in cas da sciogliment de quella in conservaziun et administraziun della bibliotheca can¬ tonala per esser surdada ad üna nova societad, naschenta cun il medem scopo. § 12. Quests Statuts pon da tot temps esser revists cun la pluralitad absoluta dels commembers della societad, ils quals sun presents. Essend acceptai ils Statuts, la radunanza gernet il comite. Per president füt elet prof. J. A. Bühler e per commembers ils signurs: sup. guv. Alex. Balletta, prof. .1. C. Muoth, prof. Dr. Chr. Brügger, capit. Thom. GrosB, prof. Otto Barblan et actuar Jos. Ferrèr. Üna tabella de suttascripziuns per commembers, messa in circulaziun tranler Ü3 presents, s'implenit gia quella sera cun 38 noms. Gia il 19. December il comite sc radunet per se constituir e taget las sequentas nominas: Per vieepresident füt elet sigr. supl. guv. Alex. Balletta, per actuar sigr. prof. J. C. Muoth, per cassier sigr. capit. Thom. Gross e per archivar sigr. Jos. Ferrèr. Per commembers della commissiun redaezionala del organ periodic füttan nomnai ils sigrs. presid. Bühler, vieepres. Balletta et actuar Muoth. Fatgas questas nominas, il comite immediatamein comenzet sia activitad. Sia prima mira f H ¦ ' ' — 33 — era quella da dar alla societad üna derasaziun aschi granda sco possibel, stante che üna numerusa partieipaziun eis absolutamein necessasia, sehe la societad dovei saver realisar siu scopo, et il gli reussit in curt temps d'aequistar be nella capitala 130 com¬ members per la societad. Ils Statuts della societad et ün cir¬ cular, fatg per animar ils patriots romanschs d'intrar nella socie¬ tad, füttan stampai e protramess nellas diversas vischnauncas a humens, dals quals ün podeva supponer, ehe eis fussen importai per ils interess del pövel romansch e sia favella. 11 menzionau circular ha il sequent contegn: La Societad Rliieto-romana a Coira alla Populazinn romanscha. Com patriots Grischuns! Considerand la lenta, ma successiva decadenza de nossa venerabla lingua materna e reguardand medemamein la scartezza da commensurada lectura instruetiva per il pövel romansch amò non germanisau, ha la Societad Rhseto-romana da Coira, constituida il 15 d. December 1885 pigliada la resoluziuu da raccoglier e metter a salv per la posteritad ils documents de noss dialects romanschs e da fundar a quest scopo ün organ periodic. E mussand nos linguatg, ad onta sia eritica posiziun visavi al tudesc, aunc adüna bunas forzas da resistenza, sehe dovess quest organ plü inavant j)romover, taut sco possibel, l'uniun dels difterents dialects, propagand Tintelligenza de quels e desdar in quella maniera ils sentiments nazionals e patriotios tranter ils isolai pövels de nossas dispersas valladas romanschas. L'allegada collecziun non compiglia be codeschs e manuscripts de nossa lingua, anzi s'extenda er particularmein sün il material linguistic, che non eis amò mess per scrit (poesias e canzuns popularas, dittas, proverbis, noms locals, voeabulari etc). In consequenza de quei la societad cun il temps procurerà Tediziun d'ün voeubulari romansch e finalmein vol corunar sia ovra cun la publicaziun d'ün general idioticon rhmto-roman, il quäl dovess, tant sco possibel, considerar e eontener il material lin¬ guistic da tot ils dialects e fixar in questa maniera Tintêr con¬ tegn vocal de nossa lingua. — 34 — Infant darà il fögl periodic, il quäl comparerà per quest ann in forma d'ün codesch da circa 300—400 paginas, annualmein,ün rapport del operar della societad e vol medemamein provar d'instruir e da divertir ses lecturs cun qualificai articuls (referats della societad, historia e geographia grischuna, historia naturala, caussas litcraricas, novellas, poesias etc). Quei eis, stirnai compatriots, curtamein il programm de nossa societad, et il comite actual ha dau ün principi a sias lavurs cun la collecziun de noms locals. Grischuns Romanschs! Ils patriots romanschs a Coira han tras la numerusa partieipaziun da circa 100 commembers momentanamein scgürada almeins Tediziun del fögl periodic; ma per eontinuar e bein finir Tintrapresa, qua sura exposta, nus adovrein il susteniment e la cooperazinn da tot ils Romanschs, ils quals amò han premura et amur per lur pauc extes, ma prezius linguatg matern. Nella Svizzera bassa, in Germania, Italia, Frangia, in summa da pertot, inua flurischan las scienzias, il dat humens in grand numer, ils quals s'intcresseschan per noss dialects et ils studian; il romansch ha acquistau ün noin, el non serva plü solettamein a noss paupers giuvens pastiziers, caffetiers e calgèrs, exiliai dalla patria, per spert e facilmciu imprender las linguas estras — cl rcsuna perfin dals catheders dellas universitads. Fuss que possibel, compatriots, che la trista persvasiun, che il linguatg se recatti in agonia inevitabla, u che Tegoismus u T indifferentismus savessen e podcssen talmein stensclientar la premura patriotica, che la Societad Rlueto - romana fuss per mancanza da partieipaziun davart ils Romanschs impedida, d'al¬ meins mettcr, sehe tot auter fuss inutil, in forma dellas nomnadas collecziuns ün dign monument da perpetua memoria sün la fossa del linguatg vernaeul della veglia Rha-zia? In quest sentiment se lubischa il comite da trametter ad El cun il present circular ils Statuts 'de nossa societad, ils quals dattan ulteriur sclariment sur Torganisaziun de quella, e mede¬ mamein üna tabella d'inscripziun per ils commembers, 11 supplieand da s'inscrivcr, da commover energicamein er ils eonvischins alla partieipaziun e d'allura retumar la tabella qua aggiunta cun las suttaseripziuns infra 15 dis a dato all'adressa de president del comite a Coira." Quest document eis datau dal Schauer 1886 e porta «? — 35 — la suttascripziun del intêr comite della Societad Rha?toromana. Quest appell al Patriotismus romansch questa gada non eis restau senza success; ün ampel numer da patriots grischuns s' annunciettan nellas tabellas aggiuntas al circular per commem¬ bers della societad, da maniera che da present (alla fin d'Avril) las diversas comunitads grischunas furnittan ün numer da 150 commembers. Tras parents e conoschents e tras la diurnalistica questas tabellas d'inscripziun cattettan er lur via nel exteriur. Gia da present ha la societad nella Svizzera bassa e nel exteriur 50 commembers, de cui numer senza dubi s'augmcnterà durant las proximas stagiuns, non essend amò ils circulars e las tabellas d'inscripziun, per mancanza dellas adressas, spedidas da pertot, inua senza dubi ün po aspeetar üna bella partieipaziun per la societad da part dels compatriots nel ester. Alla fin de quest codesch ün catterà ün complet register dals commembers della societad. Tranter ils commembers della socie¬ tad sun da present 34 cVautras nazionalitads, il che comprova l’interess, ehe autras nazionalitads han per la buna caussa dels Romanschs dell'antica Rhmzia. Molsinavant il comite faget a bei prineipi stampar tabellas per üna completa collecziun de noms locals (noms dellas alps e lur parts, selvas, pasculs, praus, èrs, aclas etc.) nellas diver¬ sas comunitads del Grischun, ma na soluni per las vischnauncas romanschas, dimperse er per las tudescas et italianas, staute che la granda part dels noms locals in questas ultimas suu er d'origin romansch. Ün bei numer de talas tabellas eis gia returnau dals resp. scribents nels mauns del comite e furnischan ün interessant material per studis linguistics. La societad publicherà cert da temps opportun, cur la collecziun sera completa, la granda part de quest fitg interessant material in ün codesch da per se. Ultra de quei la societad tenet sias duas primas radunanzas quartalas, nellas qualas füttan prelets e discussionai ils dus referats, ils quals sequitan a questa revista. L'interess, il quäl fin ussa se manifestet per la societad, lascha sperar, che ella possi prosperar e flurir. D'intant ün non asca gelar Tindifferenza, la quala amò para da reger qua e là in valladas, inua ils humens d' influenza han fitg pigna premura per il romansch e van plütost a brag cun quels, ils quals oz plü bugen che pur damaun fussen prompts da stenschentar la lingua roman- 3* — 36 — scha. Nus sperein però, che il spirt romansch et il sentiment nazional tandem se svegli in totas contradas romanschas, e che il pövel se raspi in grand numer inturn la bandiera della Socie¬ tad Rha-to-romana, per comunablamein batter la battaglia per nossa cara favella romanscha: Aschi lonsch T ultima Societad Rha-to-romana eis arrivada cun sia organisaziun e sias fagendas fin alla fin del Avril 1886. Nus volein sperar, che T enthusiasmus, il quäl se ha questa gada manifestau pro la fundaziun della terza societad, non sei üna flamma de paglia, dimperse che el sei dureivel sco il granit de nossas bellas muntagnas, e che la societad semper vomi s' ingrandind dad ann per ann et arrivi tandem a siu scopo. Ma que eis er il ner temps, che ils Romanschs s'unischien per la defensiun e conservaziun de lur antica favella, sehe eis non volan che quella sei senza remischun persa e bandida da nossas idillicas valladas grischunas. Ils inimitgs della favella roman¬ scha sun numerus et attaecan medema cun vehemenza. Ün dels plü grands e plü perieulus eis Tindolenza da blers nativs Romanschs per lur lingua materna. Er il temps modern, il quäl misculescha las naziuns e nivellescha tot, porta perieul ad üna picna naziun, dependenta da vischins plü possents in fatgs de commerei et industria. Ün auter inimitg del romansch sun las scolas modernas, las qualas, in pe da eonservar e eultivar nossa lingua, la negligisehan e destruischan tras Tinstrucziun tudesca gia derasada in scolas inferiuras. La passivitad della auetoritads grischunas, las qualas fan absolutamein nagut per la conservaziun e svilupaziun del romansch, non eis giust fitg adattada da proteger alla longa Texistenza de nossa favella. Las auetoritads fcderalas gnane volan renconoseher plü nus auters Romanschs per üna propria naziun; schi ellas ignoreschan semper plü a plü la favella dels vegls Grischuns, ils quals han fundan nossa republica e nus hau mantenida Tindependenza. A tgi dunque se doveien volver ils Romanschs grischuns, volend per amur patriotica e per pietad vers ils antenats eonservar lur favella, sehe non a lur propria forza et energia? Tgi dunque eis premurau per sia lingua materna; tgi vol che quella dovei exister e resunar da nossas bellas muntagnas er aunc nels temps futurs; tgi ha aunc conservau veneraziun per ils babuns et ün ver senn per sia nazionalitad, la quala ün hum da character non baratta sco da cambiar üna camischa: — 37 — quel sc raspi inturn la bandiera della Societad Rha?to-romana alla defensiun e conservaziun de sia favella e de sia nazionali¬ tad! Uniun meina alla victoria. — Sil dunque tots, Bomanschs grischuns, Ameis favella vossa; La lingua de nos cars babuns Non crodi aunc in fossa! Fraternainein nus nus unir Volein nellas valladas E pur da dretg la far flnrir In tot. nossas contradas. Alzada la bandiera eis, La quala tots unischa; Sehe vus sut quella vus metteis, Mai il romansch svanischa. — Cuera, 29 d'Avril 1886. J. A. Bühler.