Tractatio de caelo/Quaestio secunda

by Galileo Galilei

Quaestio secunda

../Quaestio prima ../Quaestio tertia IncludiIntestazione 22 settembre 2022 75% Da definire

Questo testo è completo.

Galileo Galilei - Tractatio de caelo

Quaestio secunda

◄

Quaestio prima

Quaestio tertia

►

Quaestio secunda.

De ordine orbium caelestium.

P.^a opinio.Aristarchus, quadringentis annis ante Tolomaeum, quem ex recentioribus secutus est Nicolaus Copernicus in opere De revolutione orbium caelestium, hunc constituit: ut Sol in medio mundi sit collocatus; circa quem, orbis ☿; circa hunc, orbis¹ ♀; circa hunc, orbis magnus, Terram cum elementis² et Lunam continens; circa hunc, orbis ♂; deinde caelum³ Iovis; postea Saturni globus; postremo Firmamentum.

P.^a opinio confutaturHaec opinio adversatur communi philosophorum astronomorumque sententiae, et rationi Terram in medio mundi consistere suadenti. Primo, quia, ex Averroe in 2^o Caeli, et ex Tolomaeo dic. p.^a c. 5, si Terra non esset in medio mundi sita, non fierent semper eclipses Lunae quando duo⁴ luminaria per diametrum opponuntur, sed plerumque contingerent quando non existunt in locis zodiaci oppositis: quod tamen pugnat cum experentia astronomorum, docentium tunc semper fieri eclipses quando Luna opponitur Soli, alias nunquam. Confirmatur: quia si ponatur Terra in medio mundi, tunc, ut fiet⁵ eclipsis, cum opponuntur duo luminaria ob Terrae interpositionem, ita, si ponatur extra medium, non fiet eclipsis, quia nulla erit interpositio Terrae; imo tunc maxime fiet quando Luna maxime distabit a Sole, quia tunc habebit minimum luminis. 2^o, quia, ex Regiomontano in Epitome lib. p.o conc. 3^a, et ex Aristotele in 2^o Caeli, omnia gravia, libere secundum mundi diametrum discendentia, superficiei Terrae ad angulos aequales occurrunt, in quacunque orbis parte descendant; ergo, ut consequens est, tendunt ad Terrae centrum, alias non inciderent superficiei Terrae ad angulos aequales: quo fit ut, quia diametri mundi, secundum quas gravia feruntur, transeunt per centrum universi ibidem se intersecantes, ut idem sit et Terrae et mundi centrum. 3^o, quia, ex Aristotele, cum Terra sit gravissima, ad infimum locum tendere debet; qui cum remotissimus debeat esse a caelo, non potest esse nisi centrum mundi. Confirmatur haec ratio: quia Terra cum sit omnium ignobilissima, debuit iure collocari in medio, ne reliqua corpora propter illius propinquitatem aliquid detrimenti paterentur, et quia ita posset subveniri melius et commodius illius imperfectioni⁶ per influxum caeterorum corporum. 4^o, quia, ex Alfragano in differentia 4, et ex Ioanne de Sacrobosco in sua Sphera, seclusis omnibus vaporibus nebulis et exhalationibus⁷ quae visum nostrum possunt impedire, existentibus nobis in superficie Terrae in quacunque regione, apparent stellae eiusdem semper magnitudinis, tam

iuvenilia.

47

in ortu quam in occasu, et in medio caeli: quod fieri non posset, nisi Terra esset in medio mundi aequaliter distans ab omnibus partibus caeli. 5^o, ex Sacrobosco ibidem, homini ubicunque terrarum existenti sex semper signa oriuntur et sex occidunt, ut recte docent Tolomaeus dic. p.^a c. 5 et 6, et Alfraganus differentia 4, caeterique astrologi: quod fieri non posset, nisi Terra esset in mundi medio sita. 6^o, ex Tolomaeo ubi supra: quia si Terra non esset in medio mundi sita, aut esset in plano circuli aequinoctialis extra mundi axem (nam si esset in axe mundi et in plano aequatoris ⁸, existeret in centro), aut in axe mundi extra planum aequinoctialis circuli, aut denique neque in plano aequinoctiali neque in axe mundi: sed nullum horum dici potest: ergo [etc.]. Minor probatur. Non enim primum: alias in sphera recta nunquam fieret aequinoctium; quin imo in sphera obliqua, aut nullum fieret aequinoctium, aut non fieret in medio loco inter solstitium aestivum et hibernum ⁹; praeterea, in eadem sphera recta nullus videret dimidietatem caeli; in eadem sphera non cernerentur stellae aequalis magnitudinis; ad haec nullus ¹⁰ horizon divideret caelum in partes aequales; et, demum, excessus maximae ¹¹ diei supra diem aequinoctialem non esset aequalis defectui brevissimae ¹² diei quo a die aequinoctiali superatur: quae omnia probant mathematici quotidianae experientiae ¹³ repugnantia. Non 2^um: quia alias nullus horizon, praeter rectum, secaret caelum in duas partes aequales, et consequenter neque zodiacum; quod pugnat experientiae, cum medietas zodiaci, hoc est sex ¹⁴ signa, semper conspiciantur infra et supra horizontem: deinde, solum in sphera recta fieret ¹⁵ aequinoctium, quia solus horizon rectus bifariam divideret aequatorem ⁸: 3^o, quia series atque proportio incrementi et decrementi dierum ac noctium confunderetur ¹⁶, quae talis est ut bis in anno dies adaequentur ¹⁷ noctibus: 4^o, quia umbrae gnomonum, qui ¹⁸ cum horizonte angulos rectos efficiunt, tempore aequinoctiorium non per unam eademque lineam rectam ab oriente in occidentem ¹⁹ procerentur: 5^o, quia nunquam per dioptram ²⁰ cernerentur duo signa zodiaci per diametrum opposita; quod est contra experientiam, quae docet, ortum et occasum solis in aequinoctiis per dioptram ²⁰ secundum unam rectam lineam conspici; sicut et ortum in solstitio aestivo²¹, occasum in solstitio hiemenali²², item ortum in solstitio hiemenali²² et occasum in aestivo²³, per dioptram²³ secundum lineam rectam sibi correspondere in quolibet horizonte. Neque 3.^um: quia pari ratione in omnia dicta absurda incideremus; nam in sphera recta nullum fieret aequinoctium, et in obliqua ille tantum horizon secaret spheram per aequalia, qui transiret per centrum mundi; confunderetur universa series in decrementis et incrementis dierum ac noctium; etc.

2^a opinioAegyptii²⁴, quos secuti sunt Plato in Timaeo et Aristoteles 2^o Caeli c. 12 et in p.^o Meteororum c. 4, putarunt hunc ordinem esse collocandum in spheris caelestibus²⁵: ut infimum locum obtineret Luna, hanc subsequeretur²⁶ Sol, Solem Mercurius, deinde Venus, 5. Mars, 6 Iupiter, 7 Saturnus, postremo octava sphera²⁷. Haec sententia repugnat et astronomis et rationi: nam Tolomaeus et Regiomontanus, Sacroboscus et alii sentiunt, Lunam quidem occupare infinum locum; sed tamen supra illam constituunt ☿, inde ♀, inde ☼, supra hunc ♂, inde ♃, tum ♄, tum octavam spheram, nonam, decimam, et caelum empyreum²⁸. Verum tamen est, Aristotelem²⁸, in libello De mundo ad Alexandrum, Venerem immediate supra Solem et sub ☿ constituisse.

Probatur astronomorum ordo in constitutione spheram caelestium: ex cuius probatione patebit refutatio ordinis Aegyptiorum²⁴, et praeterea opinionum²⁹ Metrodori et Cratis, qui Solem et Lunam ponebant supremos planetarum, Democriti, qui Mercurium ☼ superiorem faciebat, et demum Alpetragii³⁰, qui Venerem Sole altiorem existimabat. Et, primo quidem, haec prima opinio, Lunam infimum locum obtinere inter planetas, et octavam spheram illis omnibus esse superiorem, probatur ex eclipsibus planetarum sive occultationibus. Nam illud astrum est inferius, quod alterum nobis occultat: sed Luna, quando coniungitur cum aliis planetis, eos interdum nobis visu eripit: ergo subest illis. Et pari ratione poterit formari argumentum de Mercurio respectu ♀, et de ♀ respecto ♂, etc.. Confirmatur idem: corpus lucidum quo remotius est a terra, caeteris paribus, eo umbrae³¹ corporum minores apparent in plano horizontis; et quo propinquius est, eo maiores: sed Luna, aequalibus cum Sole gradibus, in diverso tamen tempore, ab horizonte distans, longiores umbras proicit, ut patet: ergo [etc.]. Quod autem de ☽ respectu ☼ diximus, accommodari³² potest aliis planetis; nam quamvis illi non ita splendeant ut umbras proiciant, sciri tamen potest quantum eorum radii per gnomonis verticem proiciantur. Probatu, 2^o, Lunam immediate subsequi ☿, hunc ♀, Venerem ☼. Illud astrum est Terrae vicinius, quod, caeteris paribus, maiorem habet diversitatem aspectus (voco autem diversitatem aspectus, quam alii vocant aspectum diversitatis, differentiam veri visique loci alicuius astri: verus locus astri dicitur punctum illud circuli maximi per verticem capitis et astrum transeuntis, quod lineam rectam e centro Terrae per centrum astri ad circulum illum³³ maximum protractam terminat; visus vero locus sideris dicitur illud punctum eiusdem circuli maximi, quod lineam rectam ab oculo nostro per sideris centrum ad circulum illum³³ maximum eductam terminat): sed Luna maximam habet diversitatem aspectus, et post Lunam ☿, et post ☿ ♀, et post ♀ ☼, ut optime probant mathematici: ergo [etc.]. Dices, quid de aliis planetis? Respondeo, ex hac via nihil certi de illis posse determinari, cum, propter nimiam quam habent a Terra distantiam, nullam habeant diversitatem aspectus. Quod autem in particulari ☿ sit supra ☽ et sub ♀, de quo dubitabatur, patet ex illius motu, qui magis irregularis est quam motus ♀; propter quod etiam astrologi tribuerunt ☿ 5 orbes et epicyclum³⁴, ♀ autem 3 tantum orbes et epicyclum³⁴. Probatur, 3^o, rectum esse ordinem spherarum omnium qui a nobis constitutus est, ex velocitate et tarditate motuum. Quo magis caelum a natura et conditione primi mobilis recedit, eo etiam est inferiori loco ponendum: sed ☽ inter omnes planetas fertur celerrime ab occasu in ortum, ut patet ec praecedenti, et post ☽ ☿, et sic deinceps, servato spherarum ordine praedicto. Verum hic adverte, ex hac via nihil certi statui posse de ordine Solis, Veneris et ☿, quamvis colligantur esse supra ☽ orbem, cum eodem fere tempore suos motus ab occidente in orientem conficiant. Hinc Alpetragius, teste Regiomontano lib. 9 Epitomes prop.^e p.^a, sub Marte contendit positum esse caelum ♀, et sub caelum ☼, deinde ☿, postremo☽; propterea quod ♀, ratione epicycli³⁴, tardius quam ☿, ☽ autem citissime, suum cursum absolvat. Verum ☼^em in medio planetarum constitui debere, atque propterea rectum esse assignatum ordinem spherarum caelestium, probatur ex Regiomontano ubi supra, et Tolomaeo dic. 5 c. 15, a quo non dissentit Albatenius c. 50 sui operis. Quia distantia ☼ a centro Terrae, quando minima est, hoc est quando ☼³⁵ in opposito augis existit, continet 1070 Terrae semidiametros; at vero distantia Lunae, quando maxima est, hoc est quando³⁶ in auge existit, continet 64 semidiametros; ex quo patet, differentiam inter minimam Solis distantiam et maximam ☽ continere semidiametros 1006, ut patet: at inter caelum Solis et et ☽, vacuum, a quo plurimum natura abhorret³⁷, concedi non potest; neque rationi congruum est, deferentes augium ☼ et ☽ tanta esse mole praeditos, nam talis moles esset inanis et superflua: ergo iure optimo tantum spatium intermedium tribuetur orbibus ☿ et ♀, ac proinde ☼ erit in medio planetarum. Confirmatur idem ex eo, quod ☼ motus est regula et mensura motuum aliorum planetarum, alia tamen atque alia ratione; nam ♂, Iupiter et Saturnus ratione epicycli³⁸ cum ☼ motu conveniunt, ☿ vero et ♀ in deferentibus orbibus motui ☼³⁹ conformantur, ut fuse explicant mathematici in theoricis⁴⁰ planetarum: quo fit ut in medio horum iure ☼ debeat collocari, ut tres superiores planetas ab inferioribus separet; quandoquidem non eadem ratione uniformitatem motus secum observant. Probatur, 2^o, idem ex eo, quod ☼ est rex et quasi cor omnium planetarum; quo fit ut in medio⁴¹ illorum constitui debeat: nam et rex in medio regni et cor in medio animalibus extant, ut omnibus inde sive populis sive membris aequaliter providere possint⁴². Confirmatur: quia, secundum astronomos et philosophos, omnes stellae et planetae⁴³ lumen suum a Sole recipiunt, saltem perfectius; ut manifestum est in eclipsi ☽, in qua ☽, ob ingressum in umbram Terrae, lumen amittit, et diversis temporibus diversimode illuminatur. Idem iudicium est de aliis stellis, quae sunt eiusdem cum Luna naturae. Confirmatur ex planetis; qui, cum Soli sunt propinquiores, vehementius illuminantur, ut apparet in Marte ac ♀. Ex quibus omnibus apparet, Solem debuisse constitui in medio: ut alluserunt illi qui rempublicam ex 7 planetis constituerunt; nam Solem tanquam regem in medio collocarunt, Saturnum ob eius senectutem consiliarium, Iovem ob magnanimitatem⁴⁴ iudicem, ♂ militiae ducem, ♀ bonorum dispensatricem, ☿ eius scribam⁴⁵, Lunam denique nuncii officio fungentem, cum velocissime ab occasu in ortum moveatur, ut posset singulis mensibus ad quemlibet regis mandata perferre. Probatur idem, 3^o, ex Albumasar⁴⁶ in suo Magno Introductorio tract. 3^o differentia 3^a, quia Sol, planetarum nobilissimus et maxime activus, debuit in medio collocari: alias, si superius fuisset positus, non potuisset commode in haec inferiora agere; si vero infra, neque commode potuisset suam virtutem his inferioribus communicare, nam et nimis tarde fuisset motus propter distantiam a primo mobili, et calore suo potius obfuisset: recte igitur etc.. Huc allusit Phoebus⁴⁷, ab Ovidio 2^o Met., filium Phaetontem⁴⁸ solis quadrigam conscensurum ita admonens:

Altius egressus, caelestia signa cremabis.

Probatur, 4^o, ex antiquis dierum hebdomadae⁴⁹ institutoribus, qui diebus nomina a planetis imposuerunt, cuilibet videlicet ab eo qui prima diei illius hora dominium obtinet. Nam singuli planetae singulis horis diei, suo ordine, praeesse dicuntur ab astronomis: unde, cum dies contineat 24 horas, necesse est ut, si die sabbati prima hora dominatur Saturnus a quo denominatur, sequenti die prima hora dominetur planeta ordine retrogredo⁵⁰ sequens duobus intermissis, nempe ☼, a quo denominatur dies Solis. Nam si prima hora sabbati dominatur Saturnus, 2^a dominabitur Iupiter, 3^a ♂, 4 ☼, 5 ♀, 6 ☿, 7 ☽, 8 Saturnus, 9 Iupiter, 10 Mars, 11 ☼, 12 ♀, 13 ☿, 14 ☽, 15 Saturnus, 16 ♃, 17 ♂, 18 ☼, 19 ♀, 20 ☿, 21 ☽, 22 ♄, 23 ♃, 24 ♂: prima hora diei sequentis ☼, et sic deinceps. Ex quo patet cur non denominentur dies planetarum secundum ordinem immediate, sed semper secundum ordinem retrogredum⁵⁰ duobus intermissis, quia nimirum hoc ordine praesunt horis dierum⁵¹; qui ordo minime tali esset, nisi planetae⁵² eo ordine ponerentur quem diximus. Extant hac re duo carmina, ut sciatur quibus horis diei quilibet planeta dominetur, in quibus apparet etiam quem ordinem inter se habeant:

Cynthia, ☿, ♀ et ☼, Mars, Iove, Saturnus ordine retrogredo sibi quivis vendicat horas⁵³.

ObiiciesObiicies, ☼ non posse esse in medio planetarum, cum nunquam patiatur eclipsim a ☿ vel a ♀, ac proinde non sit supra illos; alias enim occultaretur ab illis, sicut occultatur a Luna. Respondeo, cum Tolomaeo, dic. 9 c. p.^o et Regiomontano lib. 9 prop.^e p.^a, duos planetas posse coniungi, idest esse in eodem gradu zodiaci, ita ut recta linea exiens ab oculo transiensque per centrum unius minime per centrum alterius transeat, quod tamen requiritur ad eclipsim; et hinc fit, ut saepissime videamus ☽ in noviluniis cum ☼ coniunctam illum tamen non obtegere. Adde quod, secundum Albatenium, Tebi, et alios astronomos, diameter visualis ☼ ad diametrum visualem ♀ (sunt autem visuales diametri illorum circulorum qui nobis apparent in astris) proportionem habeat decuplam: quo fit ut diameter visualis ☼, iuxta demonstrationes geometricas, ad circulum visualem⁵⁴ Veneris centuplam habeat proportionem: nam cum circuli eam inter se habeant proportionem quam diametrorum quadrata; proportio autem quadratorum, quae describuntur ex circulorum diametris, duplicata sit illius proportionis quam habent diametri; fit ut diametri visuales circulorum Solis et ♀ habeant proportionem decuplam, diametrorum quadrata atque ideo et circuli visuales proportionem habeant centuplam: haec enim illius duplicata est; ut patet in his numeris 1. 10. 100, qui decuplam proportionem habent. Ut autem facile sciatur quaenam proportio dicatur alterius duplicata, multiplicandus erit in se denominator⁵⁵ proportionis duplicatae; ex quo intelligitur cum decuplae proportionis denominator sit 10, si decem in decem multiplicatur, procreatum iri numerum 100, qui est denominator duplicatae proportionis ipsius 10. Ex quibus patet, ♀ nullo modo posse ☼ obtegere, etiam si illa interponatur inter nostrum aspectum et ☼, sed tantum centesimam illius partem quae vix animadverti potest a nobis; et a fortiori neque Mercurium posse ☼ occultare, cum illius diameter sit longe minor diametro visuali ♀. Dices, cur igitur Luna, cum sit longe minor ☼, aliquando totum occultat? Respondeo, id evenire ob nimiam ☽ ad Terram vicinitatem et maximam illius a ☼ distantiam⁵⁶; ex quibus fit, ut diameter Lunae visualis maior appareat diametro visuali ☼, ac proinde ☽ maior quam ☼ nobis esse videatur.

Varianti

1. 2. ☿; circa hunc, orbis magnus —
2. 3. elimentis —
3. 4. celum —
4. 9. dua —
5. 13. fiat —
6. 31. imperfectionem —
7. 33. exalationibus —
8. 9, 26. equat.... —
9. 15. estivum et ibernum —
10. 17. nullum —
11. 18. maxime —
12. 19. brevissime —
13. 20–21. quotidiane experientie —
14. 23–24. hoc sex —
15. 25. fieri —
16. 27. confunderentur —
17. 28. adequentur —
18. 29. qui mutato poi in quae —
19. 31. occidente —
20. 31, 34. dioctram —
21. 1. estivo —
22. 1, 2. iemali —
23. 2. extivo — dioctram
24. 8, 20. Egipt... —
25. 10. celestibus —
26. 11. subsequaerentur —
27. 12. spheram —
28. 17. empireum — est quod Ar: —
29. 21. opinio —
30. 23. Alfetragii —
31. 31. unbrae —
32. 1 – 2. accomodari —
33. 10, 13. illud —
34. 21, 22, 33. epicic.... —
35. 3. ☼ est in —
36. 4. hoc quando —
37. 8. aborret —
38. 14. epicicli —
39. 15. ☼ vero et ♀ —
40. 16. teoricis —
41. 20. ut medio —
42. 22. possit —
43. 24. planete —
44. 33. magnanimitate —
45. 34. scriba —
46. 2. Albunasar —
47. 8. Febus —
48. 9. Faetontem —
49. 11. ebdomadae —
50. 17, 24. l. retrogrado, retrogradum: ma cfr. lin. 31. —
51. 25. diebus —
52. 26. planete —
53. 31. oras —
54. 11. visuale —
55. 20. duplicati, multiplicandus erit denominatum —
56. 30. distantia —