La Val Müstair: cuort excurs istoric

Da Wikisource.
romancio

Emil Roussette La Val Müstair: cuort excurs istoric Intestazione 23 ottobre 2015 25% Da definire

La Val Müstair : cuort excurs istoric


La Val Müstair.

Cuort Excurs istoric da Em. Rousseüe.


A VAL MÜSTAIR, d' antic temp: Vallis Calvena, ais situada al cònfin oriental del chantun Grischun e della confederaziun elvetica. Ella ais colliada cun la patria grischuna tras la strada sur la muntogna del Fuorn, eretta nels ans 1870/71. II viandaun, il qual gnind da Zernez zieva ün viadi da circa 5 uras arriva alla sommità del pass Buffalora (Chanal güvè), gioda üna stupenda vista sün il craunz da muntognas, chi circundescha la Val Müstair. Vers mezdi-oriaint dominescha l'imposanta copola del Ortler. Ella s'eleva à 3900 m sur il mar. Main atas, pero d'aspet na main pitoresc sun las atras tschimas, chi s' elevan dalla Vart meridionala della Val. Pro tottas predominescha nell' otezza il dolomit, cun seis intagls, chamins, gulas ed aguoglias. Sco muntognas prinzipalas nomnains da quaista vart: Piz d'aint e Piz d'ora; Turettas, Piz Umbrail, Piz Praveder, Piz lad cun seis interessant accessori, il Piz mezdi. Plü vers Poriaint s'elevan ils Pizs Costainas, Minschuns e Chavalatsch. Quaist ultim, sur Müstair, cun üna stupenda vista nella Val da Vnuosch fin vers Meran. Las duos plü atas tschimas da Val Müstair, nempe la Schumbraida, 3128 m, e Murtaröl, 3183 m, s'elevan plü vers mezdi, traunter la Val da Vau e'l confin della Vuclina e non sun visiblas davent da Chanal güvè.

A maun snester, vers mezzanot, observains in otezzas da 2700 à 3000 m ils munts Terza, Urtiola, Muntet è Piz Cotschen.

La Val Müstair s'extenda in üna Iungezza da circa 13 km daspö il comün da Cierfs fin pro '1 confin austriac, il prüm in direcziun vers mezdi-oriaint e da S. Maria davent vers mezzanotoriaint. II flüm Ram, chi ha sia funtauna pac sur Cierfs, la percuorra. Al pe della muntogna del Fuorn giascha in mez bella pradaria il comünet Cierfs cun circa 150 abitants. Las cha d'sura domineschan la strada e fuorman üna giassa serrada. II rest della comunità s'extenda al ur della strada maistra. Las chasas sun per maggior part stachadas e sparsas sün üna lungezza da passa 2 km. La baselgia da Cierfs, S. Sebastian, ais d' origine catolica e fabrichada vers l'an 1415. Ella füt daspö la refuorma fin vers l'an 1786 la principala filiala della baselgia parochiala da S. Maria. La supra ans reservain, d'intrar plü detagliadamaing nella part istorica da quaista lavuretta.

Circa 250 m sur Cierfs, vers mezzanot, ais situà sülla sponda del munt in mez üna bella terrassa il comiinet Lü cun sia filiala Lüsai, plü aval vers Fuldèra. L' idillic löet, la populaziun del qual quinta circa 60 abitants, fuorma cun Lüsai üna comunità politica. Ecclasiasticamaing però ais Lü collià culla parochia Fuldèra-Cierfs. Partind da Cierfs e proseguind nos viadi sülla strada maistra, arrivin nus zieva circa 8/4 d'ura à Fuldèra. Quaist comün ais divis in Fuldèra d'aint, Fuldèra d'ora e comprenda eir las duos chasas nell' acqua. Fuldèra ha preschaintamaing circa 100 abitants. La baseigia da quaist lö gnit fabrichada l'an 1708. Traunter Cierfs e Fuldèra observa il viandaun las usche nominadas «palüds».

Quaist plaun palüdaint, chi imsüra in lungezza circa 1 km sün üna largiezza media da 4 à 500 m non serva ne ad imbellir ne ad inrichir la contradia. Las bodas però, chi giò da Val Ruinas haun traunter Fuldèra d'aint e Fuldèra d'ora ans alla lunga devastà la campagna ed amassà material, haun talmaing ozzà la sbuccadüra del Ram, ch'i füss ossa collià cun gronds cuosts, sch'ün voless procurar all' aua stagnanta ün scul suffiziaint, per suaintar quist toc terrain. Ad ün' allontanaunza da 3200 m da Fuldèra ais situà il comün da Valcava, pro il qual appartegna eir la muntogna Valpaschun, chi giascha à snestra circa 250 m sur il fond della Val. Quaist comün ha üna populaziun da circa 180 abitants. La baselgia da Valcava ais sco quella da Cierfs d'origine catolica.

Ella gnit fabrichada vers l'an 1419. L'an 1895 gnit dalla missiun catolica eretta à Valcava üna baselgia ed eir üna scola per ils catolics eisters, chi abiteschan nella part reformada da Val Müstair. Pac distant da Valcava ais S. Maria, residenza dels tribunals circuital e districtual da Val Müstair. S. Maria ha preschaintamaing circa 420 abitants, cumprais la vicinanza Sielva e las muntognas Craistas e Pütschai. La fondaziun della baselgia da S. Maria vegn attribuida à Carl il grond o megl dit à sia muglier o sour Hildegard à l'occasiun da lur passagi sur l'Umbrail nel an 801. La baselgia in seis stadi actual ais indubitabelmaing da data posteriura. Que demossan già il bel vout in stil gotic e per part eir las fanestras nel medem stil. Que ais però da presümer, cha nel cuors dels seculs la baselgia gnit plüs votas renovada, usche nomnadamaing nel prinzipi del lövel secul zieva esser statta devastada durante la guerra svabaisa dallas cohortas austriacas. Dal an 1896 innaun ais S. Maria eir sede d'üna scola secundaria per il circul Val Müstair.

A circa 4 km da Sant Maria s'extenda in fuorma d'arc Müstair, il plü grond ed ultim comün nella part grischuna da Val Müstair. Taunt quaist comün sco Pintera Val surgnittan lur nom dal convent S. Jon Battista (Monasterium S. Joannis), Porigine del qual vegn eir attribuida à Carl il grond e crodess tenor la tradiziun nel an 801. Positivs documaints sopra la fondaziun da quaista clastra non existan. Que ais però, sco vezzarains plü tard our da dubi, cha quaist venerabel testimoni della derasaziun della cretta cristiauna in nossas valladas deriva dal temp dels Carolingers. Müstair ha üna populaziun da circa 600 abitants da confessiun catolica. Sco spirituals funczioneschan allà duos Sigrs. Paters cap. della missiun tirolaisa ed il Sigr. Administratur della clastra S. Jon Battista, chi appertegna al uorden dels Benedictiners.

Circa 1 km vers Ost da Müstair ais il confin tirolais, la crusch da confin sur Puntvil, la quala già da bgers seculs innaun ha termi ora il confin territorial traunter il contadi tirolais e las lias grischunas, eir scha juridicamaing üna part del prüm appertgniva pro las drettüras dellas lias.

La Val Müstair ha ün' elevaziun sur ii mar da 1247 m (confin austriac) fin 1735 (aintasom Cierfs). II comünet Lü giascha 1918 m

sur il mar. II clima in Val Müstair ais relativmaing all' atezza fich mito. A S. Maria e Valcava reuscheschan amo fich bain las tschireschas ed in lös reparads dal vent e bain solaglivs eir poms e perfin pairs. La temperatura d'inviern croda nella part inferiura della Val rarmaing sot — 14 à 15° C. L'occupaziun principala della populaziun ais l' agricultura. Sejel, jerdi, avaina e mailinterra, schi eir glin reuscheschan nell' intera val e perfin immediatamaing sot Lü ad ün' atezza da 1900 m. La regiun del guad s'eleva à 2200 m sur il mar, chosa rara e quasi unica in nossas valladas grischunas. Pins, larschs, dschembers e tious sun ils bös-chs principals da noss guads, ils quals postüt sülla sponda meridionala sun spess e productivs. L'ogn, il lassèr, il baduogl e la papla reuscheschan giò nel plaun ed al pe dels munts. Ad önta alla cultivaziun da granaglia stovains risguardar sco principal prodot in Val Müstair il fain e'l rasdiv. Quaists daun generalmaing richas recoltas, usche cha Ia rendita principala dels contadins ais eir in Val Müstair l' elevaziun da muaglia e lur intradia l'annuala vendita d'ün tschert numer da capos, postüt à marchadaunts italiauns.

Fin ad ura preschainta non ais in quaista Val la frequenza dad eisters da gronda importaunza, adonte alla situaziun favoraivla traunter ils renomnats lös da cura dellas Engiadinas e dellas Vals da Vnuosch e Trafoi. L'an 1902 gnit avierta sur P Umbrail üna bella strada da muntogna, la quala gnit eretta in gronda part per mez da subsidis federals e chantunals.

Ultra las stradas da muntogna sur il Fuorn e sur l' Umbrail serva alla Val Müstair sco mez da comunicaziun eir la strada tirolaisa, eretta dal confin austriac fin à Schluderns nels ans 1882/83.

Terriblas bodas e ruvinas haun avaunt bgers ans devastà la campagna ed abitaziuns in Val Müstair. Cun l' agüd del chantun e della confederaziun podettan ils comüns fabrichar repars cunter las ruvinas e per part canalisar ils torrents, da möd cha ossa fond e chasas sun per gronda part garantits cunter la devastaziun tras auaziuns.

Sch' eau ossa intra sülla part istorica da mia lavur, non dvainta que senza apprehensiun, cognoschand las diffcultats

cullas qualas üna tala intrapraisa ais colliada. Sco funtaunas dallas qualas m' inservit vögl nomnar: Foffa, Das bündnerische Münstertal, principalmaing ils documaints reprodots in quaist' ovra. •J. Bott, Losreissung des Gerichtes Unterkalven und der Gemeinde Taufers von dem Freistaat der drei Bünde.

L' ovra da J. Zemp e R. Durer sopra monumaints istorics in Svizzera, principalmaing sopra la Clastra S. Jon Battista à Müstair. PIü inavaunt divers documaints, chi as rechattan nel archiv della comunità S. Maria, e concernan principalmaing las baselgias. Eir l' usche nominà «cudesch del Kanzler» scrit alla fin del 18vel secul da Sigr. Notar public Jon Perl. II recoglia dellas ledschas stattas in vigur in Val Müstair da 1707 innaun, etc. Sopra ils prüms temps, nels quals nossas valladas alpestras gnittan populadas, non sa ün bger da positiv. Suainter la tradiziun dess 5—600 ans aunz P era cristiana ün pövel, chi abiteva nel nord dell' Italia (ils Etruscs), esser gnü s-chatschà da sia patria tras ils Galliers, pövel sulvadi e bellicus. Diversas schlattas del pövel emigrand dessan, per as deliberar dals oppressurs, avair tscherchà ricover sgür nellas valladas sulvadias in mez allas muntognas dellas AIps. Ün rom dels Etruscs, ils Venons, as stabilit nella vallada dell' Etsch e probabelmaing eir nellas valladas lateralas à quella, pro las qualas appertegna eir nossa Val Müstair. Da lander survgnit la Val del Etsch il nom Vallis Venusta, Val da Vnuosch, tudais-ch Vintschgau. II rest da nos chantun, principalmaing las valladas nel Süd, dessan eir dal istess temp e nel istess möd esser gnidas occupadas dals Etruscs. Que vegn eir requintà, cha '1 conductur da quaist pövel aveva nom Ràtus e cha da lander derivess il nom del pajais occupà, nempe il nom «Râtia». Tenor aters ais il nom «Ràtia» d' origine keltica e significhess pajais muntagnus. Probabel eira il pajais all' epoca dell' invasiun dels Etruscs già populà, e las schlattas, chi as domiciliettan in nossas valladas, s' assimilettan alla populaziun indigena.

Per ün pövel derivant dallas planüras früttaivlas dell' Italia eira il cambiamaint, gnind ad abitar in nossas muntognas, fich sensibel. Plaun à plaun però cambiettan ils emigrats lur costüms

e s' adattettan al pajais pac productiv ed al clima rigurus dellas atezzas inglatschadas*. Ün vegl scriptur Roman, Titus Livius, scriva da quaista glieud: «Els s' haun adattats alla natiira della cuntradia, ch' els abiteschan, e non haun retgnü ünguotta da lur vegls costüms ater co Ia lingua e neir quella netta.» Là in mez alla grandiusa natüra, nel aspet majestus dellas muntognas cun lur s-chürs guads, lur auas schuschurantas, lur naiv etema, gnittan ils umauns as po 'I dir educats dalla naüra.

Els imprendettan à far fatscha ad ogni prievel ed à speredschar Ia temma, intschalats tras ils spess combats cunter ils affrunts dels elemaints. Sper la chatscha e la pes-cha eira lur occupaziun principala la cultivaziun della terra. Però els as permettevan, da far quà e là qualche excursiun ostila nella fertila planüra Lombarda, devastand la campagna, incendiand las abitaziuns e massacrand ils abitants, per retuornar cun rich buttin in lur valladas.

Quaistas, main früttaivlas co la riainta Italia, als spordschevan iin prezius clinöz, il qual las planüras non als avessan podü spordscher, nempe la libertà.

Ma neir quaista libertà non doveva esser da dürada illimitada. Ils Romans s' avevan plaun à plaun acquistà il domini sopra ün grond numer da pövels e pac temp avaunt la naschenscha da Christo, sot il domini del imperatur Augustus, penetrettan ils duos figliasters da quaist, Drusus e Tiberius, alla testa dellas legiuns nella Râtia e subgiogettan quaista. Drusus battet ils Râtiers nella part superiura della Val del Etsch, donque in vicinaunza da Val Müstair. Per as sottametter complettamaing la Râtia, fettan ils Romans la gronda part della populaziun robusta preschunera e P incorporettan à lur legiuns, ils sforzand da combatter per l' imperi. Nel pajais stess gnit laschada inavo solum la populaziun plü debla e las femnas, in numer apaina suffiziaint per cultivar la terra.

Nels pajais conquistats introduivan ils Romans lur organisaziun da stadi, Iur ledschas ed eir lur lingua, la quala suletta els recognoschevan sco lingua offiziala. Ed effettivmaing las plü anticas tedschas criminalas, chi sun stattas in vigur in Val Müstair ed eir in atras valladas della Râtia, haun ün text latin ed il titul:

Leges criminales a sacris Rom. Imperatoribus Episcopis Curiensibus tenore Diplomatum concessae etc.

La Ràtia e cun quella eir Ia Val Müstair appertgnivan pro las provinzas romanas, chi stevan directamaing sot l' imperatur, e nellas qualas eira stazionada üna guarnischun militaria. Alla testa della provinza, sco represchentant del imperatur, eira ün guvernatur cun il titul Legat, zieva Pràses. II domini Roman, il qual düret nella Râtia circa 500 ans, portet à quella duos inappreziabels bains, nempe la civilisaziun ed il cristianismo. Sopra la derasaziun del cristianismo ans requinta la legenda, ch' ün prinzi britanic cun nom Luzius insembel cun sia sor Emerita sajan stats ils prüms propagaturs della cretta cristiauna in nossas muntognas. Els subittan tenor la Iegenda la mort dels martirs l'an 182 davo la naschenscha da Christo. Però la glüsch del Evangeli as deraset zieva la mort da quaists duos pioniers del cristianismo in nossas muntognas bainschi plaunet, ma cun efficazia. Già vers la mittà del quintavel secul existiva à Cuoira ün' uvais-chia. Quaista eira il centrum della baselgia cristiauna nella Ràtia superiura ed avet nel seguit üna gronda influenza sün il svilup politic dellas trais Lias.

Sot il guvern dels imperaturs s' impallidit però la staila da Roma l' eterna e sia possaunza declinet à gronds pass. L' immoralità ed il schlaschögn del pövel, sco eir il despotismo e la tirania dels superiurs füttan la causa della decadenza del possaunt imperi. Theodorich, rai dels Ostgots, crodet in Ràtia vers la fin del 5vel secul alla testa d'üna ferm'armada e conquistet il pajais. Però il domini dels Ostgots non füt da lunga dürada. Bainbod pigliettan ils Franks possessiun della Ràtia ed introdüettan in quella üna nova administraziun. Sot il domini dels Franks, postüt dels imperaturs della famiglia dels Carolingers, gnittan fabrichadas in nossas valladas nomerusas clastras e baselgias. Usche vers la mittà del 8vel secul las clastras da Cazis e Disentis. La Cathedrala da Cuoira gnit fabrichada nels ans 758—773. Sopra la fondaziun della Clastra à Müstair ans requinta la tradiziun, cha Carl il Grond, passand cun sia armada P Umbrail nel principi del 9vel secul, as chatteva in grond prievel. El fet il vut, da fabrichar baselgias nel prüm lö abitabel, inua els arrivaraun, zieva


avair superà ils prievels dellas chavorgias e stippas graveras dell' aspra muntogna, inua els as rechattevan. Arrivats nella Val Müstair, quella vota Vallis calvena, fondet Carl il Grond üna clastra e sia sour na dalöntsch da quella clastra üna baselgia, Ia quala ella dedichet alla Soncha Virgine Maria. Tenor Lemnius (Ràteis) dess Carl il Grond avair quella vota battü l' inimi nella prada <-Cesseros» (ossa Schasserras). Aters auturs nomnan ün niclain da Carl il Grond, Carolus Crassus (Karl der Dicke) sco fundatur della Clastra da Müstair. Avaunt pacs ans fettan ils Signuors J. Zemp e R. Durer lungas retscherchas nella Clastra da Müstair, per gnir à cognoscher taunt co possibei l'epoca da sia fondaziun. Quaists Signuors, incombensats del Sigr. Prof. Rahn à Zürich, da publichar ün' ovra sopra monumaints istorics in Svizzera, s'acquistettan con lur retscherchas à Müstair gronds merits ed arrivettan à interessants resultats.

Sur l'actual vout della baselgia e davo l'altar gnittan à glüsch anticas pitturas, las qualas tenor ils sopra auturs derivan indubitabelmaing dal temp dels Carolingers. Eir sculpturas sün cornischs da marmel, chattadas in veglias muraglias della clastra dessen indubitabelmaing derivar dalla medemma epoca. IIs Sigrs. Zemp e Durer addüen eir sco prova, cha Ia clastra da Müstair gnit fabrichada vers l'an 800, cha già l'an 805 vegn fat menziun d'ün Monasterium Tuberis (Tuer) in ün cudesch d'uordens ecclesiastics nomnà «Reichenau» e ch'in quist cudesch füssan inscrits per quist convent fin I'an 805 32 muonchs ed ün abat cun nom Puricio. Da principi eira nempe il convent «Monasterium Tuberis» üna clastra da muonchs. Cha Carl il Grond saja stat il fondatur della Clastra ossa S. Jon Battista, plü bod nomnada Monasterium Tuberis, ans requinta la tradiziun già da seculs innaun. Amò hoz in di ais quaist imperat'ur venerà dals conventuals e sia statua sta in baselgia in vicinaunza al altar principal.

La val S-charl dess d'antics temps avair-gnü nom Vallis Sanct Caroli e que davo Carl il Grond. Ün documaint autentic sopra la fondaziun del Monasterium Tuberis non exista à meis savair- Amò main sopra la fondaziun della baselgia à S. Maria. In merit alla fondaziun da quaista baselgia m'ais solum ün documaint contschaint, nempe üna declaraunza d'üna Abatessa Johanna

P. Ursin, la quala testificha avair nel convent à Müstair saimper udi dir, cha la baselgia à S. Maria gnit fabrichada Pan 801. Que ais possibel, però na facil à comprovar. Sco già avaunt observà l'aspect actual della baselgia da S. Maria non demossa ün'origine usche veglia. Ma que ais evident, cha nel cuors dels seculs l' edifizi ha subi divers cambiamaints, il che ais eir pro la baselgia e la clastra da Müstair il cas. L'an 1499 füttan in Val Müstair üna gronda quantità d' edifizis redots in tschendra e traunter quels senza dubi eir ils principals. Quaists gnittan reconstruits però, scò cha que dvaintà saimper, adats al stil del temp. Nella baselgia da Müstair vezza ün sur Pactual vout las già menziunadas pitturas, chi derivan tenor Zemp dal temp dels Carolingers. Eir observa ün allà ils rests d' ün tschel d' sura della baselgia, il qual eira plat e probabelmaing in legn. Sur il vout del cor della baselgia da S. Maria vezza ün eir foras nel mür, chi derivan probabelmaing da travuns, chi sostgnivan ün tschel d'sura d'legn. Quists tschels plats gnittan facilmaing zieva ün incendi cambiats in vouts. La gronda fresca sül mür extern della baselgia da S. Maria, chi represchainta S. Christof portand il Christo, porta la data 1513, deriva donque da 14 ans zieva Ia famusa battaglia da Chalavaina. Uschè ais que da presümer, cha quaista baselgia gnit reconstruida o reparada zieva ils evenimaints della guerra svabaisa. Tenor ün documaint del an 880 cedet Carl il Gross (Carolus Crassus) la clastra «Monasterium Tuberis» cun Pintera Val ed atras possessiuns nella Val da Vnuosch e nel Vorarlberg al uvais-ch da Cuoira cunter possessiuns, cha quaist aveva nel- PAIsassa. Da quaist'epoca innaun appertgniva donque la clastra cun Pintera Val ed üna part della Val da Vnuosch al uvais-ch da Cuoira. II nom Monasterium S. Joan. Bapt. invece da Monasterium Tuberis chattains nus pür plü tard.

Sch'eau am sun permiss, d'am tratgnair ün pà all'inlunga cun la fondaziun della clastra à Müstair, dvantet que our dal motiv, cha l'istoria da quaista clastra ha gnü fin all' epoca della refuorma üna gronda influenza sopra il sviluppo e l'istoria del- Pintera Val. Sco avains già dit, deriva il nom Val Müstair da quaist «Monasterium». Nus chattains da temps antics il nom Vallis Calvena (Chalavaina) per Val Müstair. Sco la gronda part

da similas fondaziuns religiusas del medio evo gnit eir la clastra à Müstair dotada da grond possess in fond, chasas, glieud e drets ecclesiastics e temporars. Ils potentats ed aters gronds Signuors solevan per il salüd da lur orma testar e regalar à convents üna part da lurs bains e da lurs drets. Usche eir acquia. La Clastra S. Jon Battista aveva grondas possessiuns na solum in Val Müstair, demperse eir nella Val da Vnuosch e nell' Engiadina bassa. Ella dependeva dall' uvais-chia da Cuoira. Seis bains giodevan l'imunità, q. v. d. ch' ella aveva il dret, d' organisar ed administrar seis bains senza influenza eistra. Signuors protecturs del convent eiran ils Contes da Matsch, vasals del uvais-ch. Nel medio evo eiran o fondaziuns religiusas o gronds Signuors possessurs della gronda part dels fonds e del pajais. Ün distinguiva traunter il pòvel Iibers e non libers. Ils libers possedevan aigens bains, sopra ils quals els podevan disponer à bainplaschair. Ils non libers gnivan risguardats sco instrumaints, per lavurar ils bains dels gronds possessuors. Sovenz als gniva dals Signuors e patruns dat à fit tscherts bains, usche nominats feudos, per ils quals els avevan da pajar fit, na in daner, ma bainschi in natüralias. Eir in nossa Val eiran da quel temp libers e non libers. II patrun principal del fond na be à Müstair, ma bgeranzi nell' intera Val eira la Clastra. Nus chattains nel archiv da S. Maria vegls documaints, tenor ils quals las abatessas del convent fittevan bains aint per la Val à famiglias cunter ün fit, chi consistiva in graun, chaschöl, painch, pon, bescha, schi perfin in schurnadas per sejar, tonder bescha etc. Amò nel 16vel secul gnivan stipulats tals contrats.

Spera quaists chattains eir contrats da vendita e cumpra traunter particulars, ün segn ch'in nossa Val eiran quella Vota eir famiglias libras, las qualas podevan disponer sopra lur possess.

Nus avains vis, già avaunt, cha la Val Müstair insembel cul convent dependeva nel medio evo dall' uvais-chia da Cuoira. Ils contes da Matsch eiran ils Signuors protecturs del Convent e conciò eir della Val. EIs profittevan da que, per s' acquistar drets in Val Müstair à don del uvais-ch postüt durante il regno d' uvais-chs plü debels, als quals manqueva Ia forza e l' energia tuccanta, per defender lur drets. Provas da talas usurpaziuns chattain nus principalmaing nel 13vel e 14vel secul, inua Contes da Matsch

fittevan à members della famiglia Planta minieras dèl uvais-ch nella Val S-charl e sülla muntogna Valdèra, ossa Buffalora. Ma Puvais-ch da Cuoira aveva eir possessiuns sün terra Austriaca nella Val da Vnuosch. Eir causa quaista naschittan litas e contesas traunter ils uvais-chs e 'ls Signuors da Matsch. Que non ais nos scopo, d'intrar plü detagliadamaing sün quaistas contesas. Eau vögl be far menziun d' ün plonch del uvais-ch cunter quels da Matsch, chi data dalla fin del 14vel secul e nel qual sta scrit: «Da verbrenntent die von Mâtsch in dem Münsterthal dem Gottshuss guete schöne Dörfer als das ist ze Taufers und zu St. Maria und welche huser sie nicht verbrennen mochten, den brachen sie die Muren ein und brachen auch viel Heuser in dem Vintschgen, als das ist ze Schluderns und anderswo und schadetent unserm Gottshus desselben malss me den vierzig tusend Gulden wert.»

Eir Zernez dess l'on 1411 esser gnü incendià dals Contes da Matsch cun agiüd da «Wurmbs» (Buorm). La jeremiada del uvais-ch cunter quels da Matsch ais lungà e sch' eau sun intrat sün quella, ais que be per mossar, co cha Ia Val Müstair insembel culs aters «Gotteshuslüt» haun soffert à quell' epoca sot la confusiun da drets, chi existivan, o chi as pretendevan ils uvais-chs d'üna vart ed ils Sigr. da Matsch dell'atra. Üna fin à quaista lita Ignit finalmaing missa l'an 1421 cun intervenziun del duca Ernst d'Austria in üna conferenza salvada à Busaun, nella quala gnit stipulà, cha la Val Müstair non dess esser da quinder in via ne sot la protecziun dell' uvais-chia ne sot quella dels Signuors da Matsch. Usche as chatteva la Clastra e cun ella la Val Müstair abbandunada allas burascas del temp senza protecziun. Que non dvaintet senza l'influenza e Pintenziun dell'Austria, alla quala Clastra e Vallada dovevan crodar in bratscha, ed effettivmaing già l'an 1421 as volvet l'Abatessa • del convent vi' als ducas Ernst e Friedrich d'Austria cul giavüsch, da tor sot lur protecziun la clastra e tots ils bains e glieud da medemma, al che la chasa d'Austria gugent consentit. Sco mercede per lur protecziun s'oblieva la Clastra, da furnir annualmaing als ducas 2 Sâm (somas) d' chaschöl. (Foffa, p. 93/94.)

Vers la fin del 14vel secul commanzet à spuntar l'alba d'ün meglder temp, inua il pövel pass per pass geva s' awizzinand

alla libertà, squassand il giuf dels Signuors. Quaists, impoverits tras lur möd da viver luxurius e tras Ias continuantas litas ed ödis, ch' els nudrivan traunter pèr, impegnettan, per survgnir monaida, part da bains e da lurs drets à lurs soggets. EIs gnittan usche plaun à plaun dependents da quaists. II pövel tscherchet allura a 's rinforzar ed as asgürar las Iibertats, ch' el zieva maun s' acquisteva, in s' unind e fuormand las lias. Usche naschit vers la fin del 14vel secul la lia Cadè, l'an 1424 Ia lia Grischa e l'an 1436 la lia dellas 10 Drettüras. Als Signuors e medemmamaing al uvais-ch non restet atra letta, co d' as unir à quaistas lias, per non vezzer ir del tot in decadenza lurs bains e lur possaunza.

La val Müstair intret eir nella lia Cadè. Quaista mutaziun nella supremazia avet natüralmaing influenza süllas relaziuns politicas del pajais eir in fatscha al extern, impostüt in fatscha all' Austria.

Nellas differenzas traunter il Grischun e quaist pajais non avevan plü be ils Signuors e l' uvais-ch vusch decisiva, dimperse eir l' opiniun dellas lias doveva gnir respettada. Eir nella legislaziun avevan ossa ils comüns vusch in chapitel. L'an 1427 als 17 Mai publichet Janut Carl da Balcun ault sülla plazza à Müstair ils statuts criminals e civils per Val Müstair, q. v. d. per la drettüra da Sur Chalavaina. Quaists statuts eiran elaborats (derfunden und ertailt) dal sopra Janut Carl da Balcun ault sco incombensà del uvais-ch, insembel culs 7 «Aidschwerer» (güraders) ed aters delegats da sur e sot Chalavaina. Nus laschain acquia seguir ils noms dels «Aidschwerer»: Clavutt Ursula da Valcaf; Sümon Zuff e Janutt Patschuff da S. Maria; Minnig Michel da Sielva; Jan Schkars da Müstair; Clavutt Carl ed Erhard Lavasthira da Taufers.

Janut Carl eira quella vota domicilià à Taufers ed eira Mastral in Val Müstair. In prüma lingia chattains in quists statuts expressamaing dit, cha P uvais-ch, vol dir das «Gotzhus von Chur» possedeva nella Val da Vnuosch 4 drettüras. Nempe: La prüma nella Val Müstair, dadaint la crusch sur Puntvil e que eira il comün grond (foro criminal). La segonda drettüra aveva seis sez à Fürstenburg, «zwüschen der thoren»; la terza à Mals. Pro la quarta drettüra appertgnivan ils dependents dell' uvais-chia (Gotzhuslüt) da sot Scala, vers Stadelrain e Schlumbach, però la glieud da quaistas drettüra appertgnivan «mit stür und mit zerung und

mit allen Diensten und Sachen von Gotzhus wegen» pro il comün Val Müstair. Ils noms «Stadelrain, Schlumbach, sot Scala» non sun plü contschaints ne in Val Müstair ne sül confin Tirolais. Adonte repetidas retscherchas non m' ais que reuschi, d' inrescher qualchosa in merit. Sco confin territorial traunter P Austria e Ia lia Cadè ais eir acquia expressamaing nomnada la crusch sur Puntvil. In affars criminals (Malefizrecht) stevan ils soggets della Cadè da Sot chalavaina sot Ia bagetta dell' Austria, in affars civils però sot las ledschas della Cadè.

II comün in Val Müstair aveva il dret, da nomnar ün Mastral (Richter) ed ün cussegl. Quaist cussegl consistiva our da 7 güraders (Aidschwerer) ed aveva cun ün represchentant del uvais-ch (ein Herr von Chur) da güdichar tant in criminal e polizia co in civil sopra tottas causas traunter soggets della Cadè domiciliats dadaint la crusch sur Puntvil. Sopra soggets della chasa d' Austria domiciliats dadaint il confin aveva quaist güdiscb competenza solum in affars criminals. II medem eir sopra ils Signuors da Balcun ault. Quaists appertgnivan in affars civils e da polizia directamaing sot la bagetta del uvais-ch.

In affars civils podeva il güdisch sezzer o à Müstair, o à S. Maria. Per affars criminals, pro elecziuns, revisiun da statuts etc. avevan lö las seduttas (Landssprachen) à Müstair sot la clastra, dadaint l' aual. Pro seduttas in Malefiz piglievan part eir represchentants dels Contes da Matsch, da Curburg ed il chapitauni da Fürstenburg. Quatter chavalgiaints avevan da chavalgiar sü e giò per strada, per mantegner il bun uorden.

Quaists chavalgiaints eiran homens del Conte da Schlandersberg, quella Vota «Fitzthum» (Vicedominus) del uvais-ch. II convent provedeva per bauncs cun plümatschs per il güdisch ed ils güraders e stoveva eir metter 4 famagls bain armats, ils quals stevan davo ils güraders, per defender il dret. II rom da quaista lavur non am permetta, d' intrar plü detagliadamaing sün ils artichels da quaists interessants statuts relaschats nel an 1427 dal comün Val Müstair sot direcziun da Janut Carl da Balcun ault. Quaists as chattan in extenso nell' ovra da Foffa, «Das bündn. Münsterthal, pag. 94 e seg., sco 43vel documaint.

Sco curiosum vögl be nomnar, que chi gniva à quell'epoca, inua la monaida eira s-charsa, dat impe da quaista in pajamaint ed eira recognoschü sco valuta legala, nempe:

D' ogni sort muaglia, totta granaglia bain vonada; fiselas ed arbeglia; glin econva bain ainats; chaschöl; tierm; painch; sonscha e sieu; d' ogni sort chürom crü; launa e pon d' chasa masürà in mez (ze mittlen gemessen), sal e fier na fuschinà. Que eira prohibi, da pajar cun altras valuttas, exceptuà cun danèr. Sco monaida vaglieva la Valutta da Meran. Divers tschantamaints sun simils à quels d' hoz in di. Pro avanz o perdita nella lai gievan eir quella vota 2/3 à caric del hom ed 7s à caric della donna. Fits gnivan recognoschüts e garantits be per 3 ans. Scrittüras e contrats non observats eiran prescrits zieva 20 ans. La prescripziun gniva però interrotta sco hoz in di, scha il contrahent negligiaint gniva infra ils 20 ans admoni, à gnir incunter à seis dovair.

Quaists tschaintamaints avettau vigur nella drettüra Sur Chalavaina fin l'an 1550 e na 1592, sco resultess tenor Foffa (documaint 60). Nus avain in maun üna copia autentica, chi porta la data della revisiun da medems, nempe 21 favrèr 1550. — Fin P an 1550 ais fat menziun d' ün sul comün Val Müstair e pür zieva, nels statuts da 1550 vegn, sco vezzerains plü tard, fat menziun da terzals, cioè ils terzals: Müstair, S. Maria, Tschierf (o terzal d' aint) als quals Tuer, sco quart eira uni in affars civils, taunt in avaunt, cha las causas resguardevan soggets della Cadè.

Las lias nella Râtia contribuittan bainschi ad augmentar la libertà del pövel ed a'l deliberar della tirania ed arroganza dels Signuors, però cun P Austria continuettan las litas sco per il passà. Contrats gnivan stipulats traunter Ias parts litigantas, inua quaistas s' impromettevan eterna pasch ed amicizia, però zieva cuort temp eiran Ias impromischiuns imblüdadas. Invasiuns ostilas devastevan d' ambas varts il pajais, derasand nella populaziun greiv astent. L' uvais-ch da Cuoira eira bain eir el ün member della lia Cadè, ma traunter el e seis alliats regneva continua mesfidaunza, la quala pro ogni pitschna occasiun imnatscheva da genuir üna ruptura completta. Per as rinforzar cunter l'Austria, s' unittan nel an 1471 las 3 lias râticas, fuormand P usche nomi

nada lia da Vazerol. Ma pac temp davo interprendettan ils Austriacs novas incursiuns ostilas e l' an 1477 s'acquistet il duca Sigismund d' Austria üna gronda part dellas 10 Drettüras, senza cognoschenscha e cuntra voluntà da comünas trais Lias. Zieva gnittan fattas djversas tentativas, per appaschar Ias parts, però in vaun. Ün plü favoraivel resultat aspetteva ün generalmaing dallas negoziaziuns da pasch à Feldkirch, las qualas avettan lö sot data 10 Jener 1477. Tenor quellas dovevan l' uvais-chia, il chapitel e la lia Cadè renunziar à lur drets temporars nellas drettüras da Sot Chalavaina, ils mentgnair però Sur Chalavaina ed ils exercitar insembel culla chasa d'Austria nell' Engiadina da Martina fin Puntalt II relativ documaint non manzuna üna sula drettüra sot Chalavaina dimperse duos. Campell e Sprecher nomnan Schlanders, sco 22vel drettüra dellas trais lias. Ais quaista forsa identica cun «Sot Scala» vers Stadelrain e Schlumbach? Que ais possibel, però à nos parere na probabel. Stadelrain e Schlumbach dependevan della drettüra Val Müstair ed eiran probabelmaing plü spera al cdnfin. Dallas greivas nüvlas, las qualas ins-chürivan l' orizont, doveva bainbod scintillar la sajetta, il segn da guerra. Pac temp zieva la conclusiun del tractat da Feldkirch penetret dal Tirol in Engiadina ün'armada da 8000 homens, devastand la contradia e saccegiand ed incendiand las abitaziuns. Ils contingents dellas drettüras grischunas, clommads dals oppressats e rinforzats da truppas della Svizzera, culla quala ils Grischuns s' avevan alliats, gnittan in agüd. Que als reuschit, da s-chatschar e batter l' inimi, il qual as retret in seis campo fortifichà, giò nella Chalavaina. Ün formidabel friun serreva la Val, inua ella ais il plü stret, circa allà inua as rechatta hoz in di la punt sur il Ram. Campats nella planüra Fadretsch, sot ils mürs della Clastra S. Jon Bapt., tgnittan ils Grischuns cussegl da guerra. Sül far not, cur Ias stailas cummanzettan à glüschir vi'al tschel, s'inchaminettan circa 2000 armats vers la Val Avigna, sur il munt Tella, guidats da chatschaders Venons, chi eiran pratics dellas sendas e truojs nella muntogna sur Tuer. Alla teista da quaists guerriers eiran Capol, Lumbris e Rink. Ils Venons eiran condots da lur mastral Chasper Puttatsch, hom prudaint, però già d'età avanzada. Zieva ün stantus viadi, chi

düret Pintera not e part della dumaun, sbuccet l'ardida colonna vers las 9 sur Schlü e gnit observada dallas guardias, postadas süllas tuors à Mals. La pitschna guarnischun austriaca da Schlü fügit ed ils Grischs crodettan cun vehemenza nel campo inimi, dand l'attach davo il rimpar. A Laatsch gnittan ün pèr chasas incendiadas, per dar il segn d'attach all'armada restada à Müstair* Quaista, sot il cummond da Dietrich Freuler da Schams, our da motivs non sclerits, retardet à s'avanzar, il che avess podü esser fatal per ils bravs combattants davo il friun. Già eiran quels decimats e quels, chi non eiran crodats, eiran staungels, da möd cha l'uschida del combat eira intscherta. Quà finalmaing s'approsmet amò à temp l'agüd bramà. In trais colonnas s'avanzet l'armada grischuna giò per la Val e det l'attach. II rimpar eira però ferm e divers bravs combattants crodettan sot ils cuolps e sot il fö del inimi. Cun il clom: «Frais-chamaing meis mats, hoz o mai plü la Râtia e las lias» assaglit Benedict Fontana, brav figl dal Surset, il friun e deraset intuorn el temma e spavent nel inimi.

El crodet però bainbod feri nel vainter, ed amo morind animeva el ils guerriers al combat. Quaist füt greiv e cuostet Ia vita à bgers bravs grischuns. Distinguits s'haun pro Pattach del Rempar trais frars Planta traunter bgers aters guerriers dels quals Lemnius, nos famus poet Venon, fa manzun in sia «Râteis», poema renomnà, tradüt da Sigr. Pl. Plattner dal original latin in lingua tudais-cha. Grondas provas da valorusità dettan eir Lombris, Capol e Rink, combattand davo la Schanza. Finalmaing stovet l' inimi schesser, superà dals Grischuns, e fügit in complet disuorden vers la citaetta Glurns e da là plü inavaunt fin giò vers Meran, persequità dals victorius Grischuns. Ün grond numer d'Austriacs e Tirolais crodet sot ils cuolps dels vendschaders, ed eir bgers chattettan la mort nellas ondas del Ram e dell' Etsch. Pac temp zieva però pigliettan ils battüts vendetta e crodettan in nossa Val cun forza armada, devastand la cutiira ed incendiand ils comüns. Greiv astent squitschet darcheu ils abitants da nossa povra Val e be cun gronda fadia as remettettan convent e vallada dals dons sufferts durante la guerra svabaisa.

Zieva avair seguità nel spiert ils victorius evenimaints della battaglia giò in Chalavaina ed admirà la valerusità da noss antenats,

am permetterast, benevol Iectur, da far üna cuorta posa, e da volver meis sguard vers il stadi della Val Müstair al principi del lövel secul. In affars da dret chattain nus üna drettüra sur Chalavaina cun seis statuts criminals e civils. Quaists statuts gnittan, sco avains vis, proclamats l'an 1427 da Janut Carl da Balcun ault, güdisch in Val Müstair, redigits cun assistenza da 7 jüraders (aidschwerer) ed aters sabis e bain degns homens della drettüra.

II güdisch (ministral-mastral) gniva elet dal uvais-ch insembel cul comün (aber ein Richter, den soll ein Herr von Chur und das Comün im Münsterthal erwellen und setzen). Ils jüraders gnivan elets dal comün. (Ain Comun hat sollich Gewalt und recht aidschwerer ze setzen und ze entsetzen, davon ze nàmen und ze legen und ze bessern alls oft und es notturftig ist.) In affars civils e da bassa polizia sezzevan il mastral ed ils jüraders trais dis consecutivs. In affars criminals e d'ata polizia (Malefiz und Frevel) sezzeva eir il Fitzthum (Vicedominus) sco represchentant del uvais-ch e probabelmaing eir il castellan (chapitauni) da Fürstenburg. Spera quist tribunal existivan però per ils abitants da Val Müstair amo aters güdischs. In affars civils e da bassa polizia eiran tots vasals e dependents dels Signuors e Contes d' Austria sottamiss als güdischs Austriacs (über der Herrschaft und Oesterreich Lüt hat ain Richter nicht damit ze schaffen, denn was um Malefizi und um Frevel anberührt). Sopra ils Sigr. da Balcun ault non aveva ün güdisch neir competenza ater co in affars criminals. Per tot il rest steva quaista famiglia privilegiada directamaing sot la bagetta del uvais-ch. Eir la Clastra Sant Jon Battista aveva il dret da jurisdicziun civila sopra seis vasals e sia aigna glieud. Nus vezzain donque, chi existiva quella vota üna passabla confusiun da drets nella Val Müstair, il che però eira il cas eir in atras drettüras da comünas trais lias, principalmaing nella lia Cadè.

A quaist' epoca eira la Val Müstair natüralmaing catolica, non aviand la refuorma amò principià, e dependeva in affars ecclesiastics directamaing dal convent. Baselgias filialas existivan bain à Sant Maria, Cierfs e Valcava, gnivan però provistas da spirituals da Müstair. La val intera fuormeva amo ün sul comün e gniva administrada eir economicamaing sco tal, schabain cha già nella

segonda mittà del 15vel secul, bain in consequenza al augmaint da populaziun, vegn fat manziun dellas differentas vizinaunzas (vischnaunquas), chi existan amo hoz in di in Val Müstair. Quellas vegnan nempe nominadas in ün documaint latin del an 1466, chi tratta sopra la partiziun dellas alps e pas-chs. Quaista partiziun sarà probabelmaing statta üna provisoria, il documaint da partiziun definitiva datant dal 1556. Quaist ais redigi in lingua tudais-cha Que ais bain evident, cha in vista ad ün continuant augmaint della populaziun üna partiziun da guads ed as-ch e pas-ch dvantet necessaria, per and facilitar ils giodimaints. La populaziun da Val Müstair consistiva quella vota as po dir senza excepziun our da contadins, saja libers cun allod (agien possess) saja vasals o fittadins cun feudos del convent o da Signuors d' Austria. Tots insembel avevan dret da gialdimaint via al comünavel, principalmaing vi'al pas-ch, ogni ün culla muaglia, ch'el inverneva sün seis bain. Quaists drets s' haun bain mantgnüts cun paca mutaziun fin à noss dis.

II 16vel secul füt rich in evenimaints politics, ma forsa per las relaziuns in Val Müstair amo plü in evenimaints ecclesiastics. La refuorma penetret plaun à plaun eir in nossas valladas alpestras e separet eir in comünas trais lias il pövel in duos partis, indebolind la forza e l'influenza dell'uvais-chia. L'an 1526 mettet la dieta dellas lias, sezzand a Glion, ün frain all' influenza ecclesiastica in affars politics, il che füt la causa, cha l' Uvais-ch, Paul Ziegler, abbandunet nel an 1528 sia residenza episcopala, per as retrar in seis chastè à Fürstenburg, tscherchand insembel culs Ducas d'Austria d'impedir la propagaziun della nova cretta in sot Chalavaina. Nel territori dellas 3 lias eira l'exercizi dellas funcziuns religiusas expressamaing permiss e garanti allas duos confessiuns. Als soggets della lia Cadè però, chi abitevan nella drettüra sot Chalavaina, eira la conversiun pro la nova cretta severamaing proibida. Usche as prepareva plaun à plaun ün motiv per l'intera separaziun della drettüra sot Chalavaina dal stadi dellas trais lias grischunas, quala drettüra doveva crodar sco früt madür alla chasa d' Austria.

In Val Müstair prinzipiet la refuorma a's derasar Pan 1528. Que resulta our d' ün documaint, chi as rechatta nel archiv della

comunità S. Maria, bainschi scrit pür nel 18vel secul ad occasiund' üna contesa traunter ils reformats ed üna famiglia catolica, chi abiteva amo quella vota à S. Maria. Tenor Andeer (Philipp Galicius) gnit la refuorma introdotta in Val Müstair l'an 1530.

Ambas funtaunas nomnan sco prüm predichant nella baselgia da S. Maria ün Jacob Muntatsch (eir Montaccio) da Sent. Nels prüms temps, bain in conseguenza dellas decisiuns della dieta à Glion del an 1526, paran ambas confessiuns, la veglia e la nova, avair exercità lur funcziuns religiusas eir in Val Müstair üna spera l'atra plü o main in pasch. La religiun reformada s'aveva propagada già nel prüm temp bainischem spert, postüt nella part superiura della Val. Sco baselgia principala (parochiala) per ils reformats vegn nomnada la baselgia da S. Maria. Nella baselgia da Cierfs gniva il culto celebrà dal predichant da S. Maria, però na sovenz; amo plü d'inrar à Valcava. Datas positivas lasopra avains pür da'l 1647. Üna tscherta influenza sopra la propagaziun della refuorma in Val Müstair sarà bain d'attribuir à Philipp Galizius, nat à Puntvil l'an 1504 ed à Blasius, ün contemporan ed ami del prüm, oriund da Tuer. Eir famiglias à Müstair avevan abbratschà la nova doctrina. Da que ans da prova ün documaint datà 17 Gün 1596 e firma da Greg. Gugelberg a Moos, Canc. Curiensis. In quaist documaint chattains üna sentenza tratta dal «Bytag» da comünas trais lias traunter famiglias reformadas ed ils catolics da Müstair causa l' exercizi da lur religiun. Ils catolics avevan proibi als reformats da Müstair, da frequentar il culto divin à S. Maria, da laschar battiar lur infaunts e da tour la S. Tschaina nella baselgia da S. Maria, cunter il che ils reformats recuorrittan pro ils capos dellas lias. La sentenza gnit tratta à favur dels recurrents, ün segn cha ammenduos confessiuns eiran quella vota toleradas, que cha plü tard, per üna seria d' ans, non füt malavita plü il cas.

In affars da religiun non para la Val Müstair esser statta atramaing bger disturbada nel cuors del lövel secul. La residenza parochiala per ils catolics restet Müstair e per ils reformats S. Maria. Que non ais probabel, cha zieva generala derasaziun della refuorma nella part superiura della Val, il eulto catolic gniva sco anteriuramaing exercità nellas baselgias da Santa Maria inaint.

In ün documaint da data 6 October 1541, intitulà: «Pfarrbrief der Gemeinde Münster» legiains, cha la Clastra aveva plü bod, d'intratgnalr ün chavagl per Padöver del spiritual, chi provedeva las baselgias da S. Maria e Cierfs, il che uossa (1541) non saja plü il cas.

In affars d' administraziun politica e nella legislatura avettan lö pro nus nel cuors del 16vel secul sensiblas mutaziuns. Ils tschantamaints criminals e civils del an 1427 gnittan sottamiss ad üna intensiva revisiun. II di 21 favrèr del an 1550 gnittan proclamats novs statuts per la drettüra Val Müstair. Quaista revisiun gnit fatta in preschenscha del Signur Nobel Rudolf da Schauenstein, quella vota chapitauni del uvais-ch à Fürstenburg, Ambrosi Schgier, mastral regent in Val Müstair cun approbaziun dels 16 represchentants dels 4 comüns (nomnats terzals). Tenor quists novs statuts avevan ils 16, chi gnivan nomnats dal pövel, d' as redunar annualmaing sot sopra data e d' elegier insembel cul chapitauni dà Fürstenburg ün «Richter», Mastral, al qual il chapitauni deva il sacramaint. Ils 16 delegats dels terzals elegievan eir in quel di ils güraders cun «Redner und Schreiber», ed ils 4 surcomüns, ils quals gnivan saramantats dal Mastral. Pro quaistas elecziuns non aveva il chapitauni del uvais-ch da dir inguotta, dimperse exclusivmaing pro P elecziun del Mastral.

In cas da parità da vuschs pro P elecziun del Mastral aveva il chapitauni vusch decisiva. Per la prüma vota vegn acquia fat manziun da terzals, o differents comüns in Val Müstair, nempe da 4 terzals, Tuer, Müstair, S. Maria e Cierf (Tschierferterzal).

A prüma vista para que singular, cha quaistas fracziuns vegnan nominadas terzals e na quartals. Sch' ün considerescha però, cha Tuer appertgniva pro' ls 3 aters terzals solum in affars civils e giascheva sün territori Austriac, schi ais que chapibel, cha quaist comün gniva risguardà solum sco accessori als 3 terzals, chi eiran traunter els plü schlassamaing unids.

Nels plü manzunats statuts ais traunter ater ordina, cha ogni deputà pro las dietas da comünas trais Iias (Potten auf ain Pundstag oder Bytag) dess avair sco mercede, sch'el va à chavagl üna Coruna, sch' el va a pe ün rensch al di. A seis retuorn aveva el da dar immediatamaing seis quint al Mastral e cun detta

stendüda da gürar, ch' el non zoppainta inguotta da que ch' el ha retschavü saja sco paya, saja sco regals. Eventuals benefizis or da sia carica aveva el da remetter in complesso als comüns. Ne Mastral ne Surcomüns non podevan acceptar üna nomina sco deputà, sot üna paina da 40 renschs. Fich severamaing eiran scummondadas usche nominadas practicas, q. v. d. corrupziun dels electurs tras donativs, per gnir nomnà in ün offizi.

Ün tal, chi gniva convit d' avair commiss practicas, gniva chastià sün sia onur e sün danèr e non podeva plü concuorrer pro elecziuns.

Nels tschantamaints da 1550 vegn eir reservà il dret da jüridicziun del convent, P usche nominà dret dell'abatessa, al qual eiran soggets ils dependents del [convent. La paja del mastral, güraders, e surcomüns eira quella vota pitschna. Ord' vart Ia spaisa (die Zehrung) surgnivan els 4 fin 6 krüzers per di da sedutta. Hoz in di noss mastrals sun squasi usche bain pajats sco noss magisters della scola primaria e noss deputats al grond cussegl e polan dvaintar richs in pochs ans!

Pac temp zieva la proclamaziun da quaists tschaintamaints, nempe l'an 1556, avet lö la segonda e definitiva partiziun dellas alps, siand statta quella dal a'n 1466 probabelmaing solum üna partiziun pel gialdimaint. Scha quaista divisiun della Val Müstair in terzals e la partiziun dels bains comünals sun stats iina conseguenza della refuorma o na, non eschans in cas da güdichar.

Quaist' appariziun vegn avaunt eir in atras valladas grischunas, circa nel medem temp, inua ils plü gronds comüns (Mark- und Talgenossenschaften) as divisettan in seguit al augmaint da populaziun in comüns plü pitschens (vizinanzas, vischnaunquas), las qualas in affars economics s'administrevan independentamaing dallas drettüras o comüns politics.

Già nella segonda mittà del lövel secul s'avevan fuormats duos partids nel grischun. Ils üns, principalmaing ils catolics, tegnivan culla dinastia della chasa da Habsburg, regnanta in Austria, ed ils aters cun la Fraunscha, la quala s'aveva plü coll'Austria approsmada als prinzis protestants Germanais. La Fraunscha e PAustria eiran in continuantas litas e guerras, principalmaing causa il possess del contadi da Milaun, chi appertgniva

daspö 1556 alla Spania, sül trun della quala eira ün member della chasa da Habsburg. Soggets e possessiuns da Signuors austriacs eiran da chattar amo quella vota sül territori dellas trais lias, nomnadamaing nel Partens, PEngiadina bassa e qualchosa eir in Val Müstair. II sem della discrepaunza e del spiert da facziuns eira donque crodà in nossas Valladas già nella segonda mittà e postüt vers la fin del lövel secul. Quaist sem eira pür massa crodà sün terrain früttaivel, ed il spiert del temp e l'ambiziun dels Signuors e possaunts promovettan e favorisettan il prosperar del dscherm, il qual or da quaist sem naschit. Già nel principi del 17vel secul e postüt alla fin del segond decenium doveva il früt pernizius della discordia imnatschar seriusamaing Pexistenza del stadi dellas trais lias. Eau non vögl acquia intrar detagliadamaing sün ils trlsts temps dels sgurdins ed imbruogls grischuns, in bun rumaunsch «Bündnerwirren», la qual' epoca da noss' istoria ais suffiziaintamaing depinta e sclerida d' auturs competents. Eau vögl be am restrenscher sün que chi avet influenza spezialmaing sül sviluppo da Val Müstair. Sco avains già vis, podevan nel cuors del lövel secul ambas confessiuns exercitar lur culto divin in nossa Val üna spera Patra senza serius disturbis ed impedimaints.

Que non doveva però dürar alla lungia. L'antirefuormaziun, inscenada nella segonda mittà del lövel secul ed ils partis, chi s' avevan fuormats nel grischun avevan talmaing nudri l' ödi traunter las facziuns, ch'eir las valladas las plü isoladas stovevan as ressentir da quaista influenza perniziusa. Tenor documaints, chi 's rehattan nel archiv da S. Maria, dessan ils reformats nel an 1620 esser gnüts s-chattschats da lur baselgia e quels, chi non volevan renunziar à lur cretta, per abbratschar il catolicismo eiran sforzats d' emigrar. Invece d' ün predichant gnittan introdots spirituals catolics ed installada à S. Maria üna missiun da Chapütschiners italiauns, l'ospizi dels quals eira in Chasatschas in üna chasa confinanta alla Campagna «Pradellas».

Nella baselgia da S. Maria gnittan erets trais altars. II principal porteva la data 1621 ed il nom da seis maister, nempe Andrea Carnütsch, Miliz-Hauptmann der Vestung S. Maria. Quista inscripziun as rechatteva amo sün l'altar nel cuors del 18vel secul. Or da che motiv, ch'ün nomneva S. Maria «Vestung» non m'ais

cognschaint. Rest da fortificaziuns non he eau mai observà. Üna cossessa però porta amo hoz in di il nom «Schonz». Probabel eira l'irrupziun dels catolics nella baselgia statta accompagnada e sostgnüda da milizia Austriaca, sot il comand da Baldiron, il qual in nossa Val sco utrò saccagiet ed incendiet las abitaziuns e devastet la contradia. Bain in sia memoria vegn amò hoz in di ün infaunt, chi non fa botta, nomnà ün «Baldarun».

Per üna seria d'ans doyevan ils reformats in Val Müstair esser privats da lur culto. Infants gnivan battagiats tenor rito catolic obain stovevan gnir manats in atras valladas per retschaiver il sonch battaisem da spirituals reformats. L'adöver dels sains e del santeri als eira interdit. Üna rola principala nella persecuziun dels reformats durante ils ans 1620—33 giovet la chasa d'Austria.

II Duca Leopold d'Austria aveva tras ün commissari ed il chapitauni del uvais-ch à Fürstenburg laschà ir mess da chasa in chasa ad admonir ils reformats, e'Is far imprometter, d'abbratschar la religiun catolica. Ils renitents gnivan imnatschats cun greivas painas e cun bandaschun dal pajais. Que ais chapibel, cha ils reformats, ils quals avevan exercità lur culto indisturbadamaing durante quasi ün secul in quaista baselgia, eiran fich irritats cunter ün tal proceder da lurs adversaris. Nus avain sot ögl na main da quatter plonts e recuors adressats nels ans 1627 e 1628 dals reformats in Val Müstair als Capos ed alla dieta dellas lias, inua quaists vegnan supplichats, d' intervegnir e da güdar als oppressats à reacquistar lur drets. Las respostas à quaists petitos eiran ogni vota las medemmas. Ellas sun las figlias da quaists temps e demossan la buna vöglia dels Capos e della Dieta, documenteschan però d'ün möd pregnant lur deblezza ed impotenza.

Cun gronds complimaints vegn express als petents la simpatia dels «Pundtsgenossen». Els vegnan però inviats alla pazenzia e que in consideraziun dels temps critics (in Betrachtung obstehender Zeitenbeschaffenheit und Zeitlâufen). Ils capos dellas lias recognoschan bainschi, cha ils abitants da Val Müstair, sco members dellas lias (unsere getreue, Iiebe Puntsleüt) giodan il dret da Iibertà da religiun, ma eis admoneschan ils reformats à s'abstegner dal exercizi da lur culto nella Val Müstair, fin taunt cha ils temps non s'averaun müdats e cha ils contracts culla

Frauntscha non sajan perfects. Eir vegn proibi als reformats in V. M. da tour avaunt qualunque mutaziun senza il savair e la permischiun dellas lias.

Quaist stadi düret fin l'an 1633. In quaist an sot data 27 November gnit allura in Zernez sün intervenziun del duca da Rohan e del ambaschadur franzès de Landè stipulada üna convenziun tranter ils catolics e reformats da Val Müstair in merit al exercizi dellas funcziuns religiusas. Tenor quaista convenziun eira stabili: 1° Cha la baselgia da S. Maria dess servir ad amenduos religiuns in buna amicizia e senza pregüdizi dels privilegis e drets d'üna o l'atra confessiun. II prüm avevan d'intrar ils catolics nel taimpel. Da S. Michel fin al chalend da Mai avevan els d' avair terminà lur funcziun allas 10 a. m. plü tard già allas 9. Da Chalenda Mai à S. Michel però, già allas 8. Zieva podevan ils reformats s' inservir della baselgia senza impedimaints. In merit allas chasas da pravenda s' avevan las parts convgnüdas, cha ils chapütschiners dessan giodair quella, ch'els quella vota abitevan, nempe la chasa in Chasatschas ed ils reformats quella à quell' epoca occupada dal prèr, situada in dös da punt.

Quaista convenziun doveva appaschar las parts e quiettar ils litigants. II scopo füt però be per part obtgnü e già nels ans 1636 e 1641 gnittan las autoritats dellas lias molestadas cun novs plonts e petitos taunt d'ün parti co del ater. La mischiun da chapütschiners dovet vers l'an 1647 abbandunar S. Maria probabelmaing per causa del augmaint della populaziun reformada e disminuziun della catolica. Ün documaint, chi porta la data 25 Lügl 1646 contegna ün plont del superiur dels chapütschiners da S. Maria cunter ils reformats allà, inua ais dit:

«Si lasciano intendere di volere in ogni modo cacciare le Padri dall' hospizio e levare di chiesa li altari.»

PIü inavaunt chattains in ün attestat dat dals avuads d'baselgia dels terzals S. Maria e Tschierf al chapitel sopra il predichant S. Joh. Clos Zodrel il seguaint passus: II noebel, bain aletrà e degn Sigr. Reverend J. U. Zodrel barmör ha servi ons alla lunga la plaif e baselgia da S. Maria. Siand nus stats da noss inimis ed aversaris da la religiun privats da la baselgia et sunteri ais

stat el ün instrumaint et ün mess da Dieu ad ir in sunteri, rumper aint il prüm in baselgia, à refuormar e nettagiar dalla hidolatria dals Papals egl taimpel, eir à s-chatschar ils chapütschiners etc.

Quaist documaint ais datà 28 Schnèr 1648. Que ais donque fich probabel, cha la mischiun da Chapütschiners italiauns abbandunet S. Maria sforzadamaing l'an 1646—47 zieva ün' existenza da circa 26 ans. Dal 1620 fin al 1636 e forsa amo plü löng, non avevan ils reformats in Val Müstair ingüna occasiun d' exercitar lur funcziuns religiusas. Probabelmaing pür bain inaint pel 1630 operet allà il Reverend Joh. Clo Zodrel il giuven, il qual morit Pan 1647. II bap da quaist aveva operà sco Reverend in Val Müstair aunz l'an 1620 e figüra in nos cudesch da baselgia sot il nom J. C Zodrel il vegl.

Nus vezzain donque, cha la prüma mittà del 17vel secul füt per la Val Müstair üna perioda bainischem agitada e cha quella as ressentit, sco las atras valladas da nossa patria dals sgurdins grischuns. Quaists eiran üna consequenza inevitabla della guerra generala da 30 ans (1618—48), la quala cun dret vegn resguardada principalmaing sco guerra da religiun. L'ödi traunter ils partis eira à quell' epoca talmaing creschü e dals Signuors e Capos talmaing nudri, cha '1 comün pövel non podeva gnir fat responsabel per sias acziuns. Nos proverbi: «Chi chi po, po», aveva allà plaina raschun. II parti, chi eira alla testa maltratteva ed oppresseva seis adversari, per zieva, cura la staila da quaist splenduriva, esser à seis tur maltrattà ed oppress. Nus avain vis, cha la baselgia da S. Maria gnit nel an 1620 cunter tot dret serrada dals catolics als protestants e cha ün pèr deceniums zieva ils protestants s-chatschevan eir senza dret ils chapütschiners e tscherchevan d'allontanar dalla baselgia ils altars, non observand las disposiziuns dellas convenziuns ed agind cunter las ordinaziuns dels capos dellas lias.

La convenziun statta stipulada sün intervenziun del duca da Rohan l'an 1633 gnit plü tard revisa e complettada nels ans 1646, 1648 e 1670. Las disposiziuns principalas restettan in general las medemmas, cun diversas aggiunschas sopra il gialdimaint dellas chasas da plaif, sunar ils segns etc. Nus non podain acquia intrar detagliadamaing sopra medemmas. Nus volain be amo

addüer, cha nell' ordinaziun d. d. 19 Auost 1648 ais previss il seguaint: «Es sollen die Catolischen das Exercizium ihrer Religion frey unverhinderlich yüben mögen in der Pfarrkirche (S. Maria) laut ihrem Religionsbrauch, bis und solange etwelche Catholische Nachpauren seyn werden zu S. Maria und in dem hintern Terzal jedoch mit dem Altar, der jetzunder ist, allein sich begnügen.»

L'an 1678 gnittan ils chapitals da baselgia, chi eiran in mauns dels Signuors buorsèrs, repartits traunter ils 'catolics ed ils reformats.

Ils chapitals importevan quella vota fl. 447.18. Ils catolics survgnittan da quels fl. 62.18 ed ils reformats fl. 385, donque ün segn, cha quella vota circa 6/7 della populaziun dels 2 terzals d'aint eiran adherents della religiun reformada.

L'an 1653 s'acquistettan diversas famiglias il vaschinadi in Val Müstair. Traunter quellas bain diversas oriuntas da Vuclina. Nus laschain acquia seguitar ils noms da quaistas famiglias:

Adom Remias da Buorm
Joh. Peder Anzi » »
Not Jöri Morel » »
Jacun Venosta » Tiraun
Domeni Tramèr » Buorm
Mugi Eredis » »
Tumasch Pantel della Rocca » »
Bernard del Mot Eredis » »
Töni del Mot » »
Mastral Jacun della Motta » »
Jacun Remias » »

Ils Spiller, Aichta, Poth, Conradin, Lombardin, derivands dal Tirol, s'acquistettan il vaschinadi in Val Müstair alla medemma epoca. Quaistas famiglias s'eiran stabilidas in Val Müstair già dal 1570 al 1590, usche cha que ais fich probabel, cha quaista immigraziun haja gnü lö in conseguenza della antireformaziun inscenada in Vuclina sot Pinfluenza da Carlo Borròmeo.

Nel 17vel secul avet eir lö la totala separaziun della drettüra da Sot chalavaina dal stadi da comünas trais Lias. Sco ch'avains vis già plü bod, as prepareva quaista separaziun d'ans innaun.

L'uvais-ch da Cuoira insembel culs ducas d'Austria avevan fat lur possibel, per impedir la refuorma nel Sot chalavaina, il che

als eira eir grandiusamaing reuschi. Già l'an 1593 avevan ils soggets della Cadè (Gottshauslüt) da Sot chalavaina sot influenza dell' Austria refüsà, da praister sarramaint da fideltà allas lias.

Quaist sarramaint non gnit mai plü praistà. In conseguenza da que non gnit pajà ora alla drettüra da Sot chalavaina la quota via als emolumaints, chi provgnivan da Frauntscha e quaista quota gnit' repartida, zieva debattü las expensas süllas atras drettüras della Cadè. Las negoziaziuns traunter l' Austria e las lias dürettan amo divers ans, non podettan però reuschir, a reincorporar la drettüra da Sot chalavaina alla lia Cadè. L'an 1618 gnit il chastè del uvais-ch, la Fürstenburg, durante P absenza del castellan occupà da 5 suldats Austriacs ed ün caporal, ils quals s' impatronittan dallas clavs e proibittan l'intrada ad ogni ün, chi non aveva lotiers iin spezial permiss. Chapitauni à Fürstenburg eira quella vota Andrea Flugi d'Aspermont ed uvais-ch seis frar Johann Flugi, chi regnet dal 1601 al 1627 (Bott, Losreissung des Bezirks Unterkalven).

II chapitauni Andreas Flugi steva sot suspet, d'avair favorisà Pirrupziun nel chastè da Fürstenburg. Perque gnit el severamaing achüsà davaunt la dieta dellas lias e da quella güdichà. La dieta decidet, da nomnar ün nov chapitauni per la Fürstenburg, il che eira circa equivalent alla nòmina d' ün chapitauni per la glüna, siand la drettüra da Sot chalavaina per saimper persa pellas lias, eir scha'l chastè restet amo per ün temp proprietà del uvais-ch.

Cunter la separaziun e perdita da quaista drettüra non podettan las lias, quella vota in praja à periculusas contesas internas, interprender ünguotta, tauntplü cha quaista separaziun eira già preparada e da prevair da deceniums innaun. Ella ais d'attribuir in plü at grà allas relaziuns politicas e religiusas da quel temp, co alla negligenza da singulas persunnas. Forsa eir al deport na saimper correct dellas atras drettüras della Cadè invers lur convaschins da Sot chalavaina. In quaista drettüra eiran tenor Foffa l'an 1589 amo 287 famiglias, chi appertgnivan alla Cadè (Gotthausleuth). Zieva quaista separaziun della drettüra Sot chalavaina dal grischun eira ormai la drettüra Sur chalavaina la tuor e fortezza nel oriaint da quaist stadi. Pro quella drettüra appertgniva nel

prinzipi del 18vel secul, sco plü bod, eir il terzal Tuer, pero solum in que chi risguardeva güdicatura civila e neir in quella in tots affars. Nel Manuele diplomaticum del uvais-ch Johann il Vlvel (1636—1661) legiains: Zum 18. soll der Gotthausz Richter in Münsterthal sambt den Zuesatz zu Taufers yber die Gottshausleuth in Taufers und Rifaier Gezückt in civilischen Sachen zu handeln alligklich Gewalt haben, doch dass in pfandsachen derselb staab nit weiter ausser den Creitz den auf fahrendte haab sich erstrekht. Was aber in Unzucht, speen, lehen, eigen Grunds und boden betrifft, soll sich der münsterthalerisch Staab nit anzumassen haben. (Foffa, documaint 105, pag. 328-340). Nel istess Manuele diplomaticum s'almainta l'uvais-ch Johann il VI. sopra la separaziun della drettüra Sot chalavaina e la parziala separaziun del terzal Tuer.

Già nel prinzipi del 17vel secul e forsa eir già plü bod in conseguenza alla refuorma avevan ils duos terzals d'aint aigens statuts per que chi risguardeva P administraziun comünala ed appertgnivan postüt in affars ecclesiastics insembel, siand la baselgia da S. Maria saimper risguardada sco la parochiala. Nus chattains per quists terzals statuts, chi daten dals ans 1602 e 1604 cun aggiunschas da plü tard fin alla fin del 17vel secul.

In affars da baselgia avains gnü sot ögls chartas da finaschun cun ils Signuors ministers. La plü veglia, ch'avains chattà, porta la data 29 Dezember 1647, cumanzand la finaschun anno 1648 à Chalenda d'Gün.

Quaist documaint da locaziun tuna circa sco segue: Aint ilg nom dalg Segner Amen. Sün ilg di sur scrit ais dvantà üna amiaivla fination intaunter ilg sabi e bain deng Sigr. Reverend, Sar Andrea Bisaz l'ün e l'autra ilgs sabis et bain nomnads Signuors Cuvits dal terzal da S. Maria e dal terzal d'aint cun homens deputats insembel imparo saimper sün bainplaschair et nun prejüdichant la autoritad da ün venerond Capitel etc. Sigr. Andrea Bisaz eira culpond, da servir la balelgia da S. Maria 5 ans alla lunga et sotasfar all' intera plaif sea cun pradgiar, batigiar et manistrar ilg S. sacramaint et cun tscherchar amalats. Plü inavaunt eira el culpond d'ir à Tschierf à sotisfar las predgias ordinadas sco da vegliamaint, nempe: las trais festas Nadal,

Pasqua e Tschinquaisma ed ilgs fürads davo à predgiar, distribuir e manistrar ilg S. sacramaint ultra que 4 predgias sülla dumengia bain manvaigl, e cura el predgia à Tschierf non ais el culpond, da predgiar à S. Maria. In plü sto el far amo 15 predgias nella baselgia da Tschierf, saja lavurdis, saja fürats, però quaistas sainza manquantar alla baselgia da S. Marla. Plü inavaunt da pro la baselgia da S. Maria, et ceda per grazia e non portant prejüdici alla baselgia da S. Maria, alla baselgia da Valchiava imminch' on üna predgia sün la prüma dumengia del mais da Mai, bain manvagl e ch'el sea culpond d'amo trais predgias, cura chi ais comodità da dit Sigr. minister, sainza manquantar I'ufici in la baselgia da S. Maria. Alincunter impromettevan ils publics à lur minister debita obedienscha ed assistenza in ogni occasiun. Sco onorari survgniva el chasa e jert e 70 renschs l'on la terza part in danèr oder painch o las duos atras parts in granezza, davo il loamaint, mez sejel e mez jerdi, ch'ella sea bella, netta e bain vonada. E cha il pajâmaint vegna compli, la granezza à minch' an à da nöf ed il daner e painch à Sonch Jörg.

Sch' eau he prodot quaista charta da finaschun quasi in extenso, dvantet que per dar al benevol lectur ün' idea, sco chi steva alla mittà del 17vel secul, zieva ils guais e trubels dels sgurdins grischuns, cul exercizi dellas funcziuns religiusas nella part reformada da Val Müstair. Nus avain nel archiv da S. Maria amo bun numer da similas finaschuns da Reverends, chi tunan quasi tottas sco la qui sopra prodotta. A Sar Andrea Bisaz seguittan in chonzla ils Signuors: Esaja Palo 1664; Tumasch Zodrel 1666—1675; quaist siand vegl e malsaun füt assisti da seis figl Balthasar Zodrel à partir da 1669; Henricus, Salomon Blech, 1675—1681. A quaist seguittan Sigr. minister Jon Riola e Jon Bernardel als quals s'accompagnet sco terz l'an 1704 il rev. Sigr. Maini Ritter, stat plü tard prâses del colloquium. Nella charta da finaschun cun ils trais premenzionats Sigrs. Reverends chattains l'an 1704 il seguaint interessant passus: «Durante quaista intera finaschun e traunter tots trais, schi desni rjsguard per gratia da Dieu dalla bundaunza da ministers al avegnir cur il taimp permetta à gnir observà e fat sper la predgia da marcurdits tuot emna oraziun comüna, sco eir tuot

on la dumengia oraziun ultra catechisem à seis temp. Essendo la baselgia da Valchiava ais eir fabrichada all' honur da Dieu, schi dess eir quella gnir rivida plü sovent, cioè davo il chapitel duos giadas oraziun I'emna, cioè il mardi et venderdi et eir catechisem amincha dumengia taunt löng chi vegn fat qui ora da Pasqua dretta al chapitel oratiuns las dumengias tras Signuor minister Jon Bernardell.

Ossa vögl per ün momaint volver il sguard vers la part catolica da Val Müstair. Sco già dit plü bod, as deraset la refuorma bainischem spert nella part superiura della val.

A Müstair non fet ella progress. Bgers reformats emigrettan nel cuors del temp critic della guerra da 30 ans ed as domiciliettan nels duos terzals d'aint. Que ais natüral, cha la clastra S. Jon Battista gioveva à Müstair la rolla principala in affars ecclesiastics.

Però traunter la vischnaunqua e la clastra non regnet saimper pasch profonda. Eir allà naschittan contesas traunter las parts in merit all'elecziun e mantegnimaint dels spirituals. Già l'an 1541 dumondet \~ populaziun da Müstair, as basand sün ils artichels da Glion, proclamats dallas lias, il dret d'elegier svess seis spiritual, qual dret fin ossa appertgniva all' Abatessa ed al convent, chi eir deva spaisa ed allogi al spiritual. Las parts laschettan decider la causa als bains degns, sabis, nöbels Signuors Anastasius Betschen, parochial àMals; il Sigr. vicari del uvais-ch à Cuoira; Sigr. Peter Part, parochial à Zuoz; Hans Travers, güdisch à Zuoz; Zacharias Nuth à Tiefenkasten, Hofmeister del uvais-ch. II dret da collatura gnit recognoschü al convent, il qual aveva però d'elegier ün spiritual capabel ed abel à rimplir tottas funcziuns per la parochia. II comün aveva da contribuir al spiritual ogni an sül di da S. Martin 14 renschs. Per il rest doveva pisserar il convent. (Foffa, pag. 52.)

Talas differenzas traunter comün e convent causa la collatura da spirituals as repetitan durante il 17vel secul plüs votas, fin cha nel ultim decenium (1696—98) üna mischiun da Paters chapütschiners della provinzia da Brescha 'pastoret nella baselgia da Müstair, per esser I'an 1733 rimplazzada tras chapütschiners della provinzia tirolaisa.' La fabrica del actual hospiz dels Sigrs. P. C croda probabelmaing nel an 1701. (Foffa, pag. 108.)

Ma eir Padministraziun economica della clastra S. Jon Batt. lascheva nel cuors del 17vel secul da giavüschar. II protectorat e patronagi sur il convent avevan, sco avains vis, daspö l' an 1421 ils ducas d'Austria. Lur represchentants' fiittan, zieva mort' ora la schlatta da quels da Matsch, ils contes Trapp, la quala schlatta exista amo hoz in di nel Tirol ed ais proprietaria della Kurburg à Schlüderns. Quaists insembel cull' abatessa nomnevan ün administratur (prevost, Probst), pels bains del convent e sco resulta our da divers documaints prodots da Foffa (das bündnerische Münstertal) non eiran quaists administraturs saimper ils homens adattats, per far prosperar la proprietà del convent.

Quaist gieva causa que economicamaing in decadenza. Que det occasiun à diversas reclamaziuns davart ils contes Trapp pro Puvais-ch e «Thumb Capitul» à Cuoira ed admoniziuns all'abatessa, fin cha ün administratur plü capabel remettet l'equiliber nel stadi economic della clastra.

Infin al 6vel decenium del 17vel secul possedeva l'uvais-chia amò saimper bains in Val Müstair e que sün territori da tuots trais terzals. Ils fittadins da quaists bains (Zinsmaier, Lehenstràger) non eiran, à que chi para, buns pajadurs, usche ch'els debitevan ils fits, chi consistivan squasi exclusivmaing in prodots natürals, granezza, chaschöl etc. per bain divers ans. L'uvais-ch ed il chapitel, gnits finalmaing stüffis da quaists naschs pajadurs, renunziettan Pan 1665 à tots lurs drets via da bains in Val Müstair cunter üna somma da fl. 3500 (gueter churischer Münz und Werung) pajabla in 6 termins, q. v. d. in 6 ans consecutivs il di da San Martin nel chastè da Fürstenburg. Per correcta effettuaziun da quaist pajamaint sun nomnats nel relativ documaint ils seguaints garants: Oswald von Capoll; Jacobb Catogg; Daniel Ursus; Jacob Ruinass; Oswalt Carlet; Jacob Simon Andry; Peter de Clagutin Grass; Johann Minig Thrauma; Thomas Stuppaun (Münsterthalerischer Contract wegen der Zins und Gülten, Foffa, documaint, pag. 100). Aunz co tor cumgià dal 17vel secul vögl amò far menziun d' ün greiv e terribel flagè, il qual nel quart decenium decimet la populaziun in Val Müstair, nempe la pesta. Tenor la ditta dess quista malattia esser gnida introdotta in nossas muntognas tras

ün suldà, chi rituorneva da servezzen eister. Siand però nossa val statta l'an 1635 invasada dallas truppas del duca da Rohan ais que bain eir possibel, cha quaista soldatesca haja importà Ia malattia. Plü co la mittà della populaziun socuombet al flagè. Bgeras famiglias dessan s'avair retrattas süls bains da Guad e grazia alla bun'aua ed aria püra avair chattà allà lur salvamaint. Eir nel ospiz dels chapütschiners à S. Maria s' avevan retrats bgers catolics e reformats, impostüt donnas gravidas, però tots morittan dalla pesta. Cha quaista malattia saja gnüda importada dall'armada ans lascha conclüder il seguaint passus our d'ün documaint del an 1639 concepü in lingua italiauna e firmà Oswaldo a Cappoli, ministrale della valle:

«Nel anno 1635 la valle fu invasa dell' armata del duca di Roano, nessuno era piü sicuro della vita fuorchè nel convento di Monastero e nel ospizio di Santa Maria. I capucini avevano ricevuto molta genti e fra le quali anche diverse donne gravide dei reformati. Dopo d'avere partito dei travagli per prestati servizii ai catolici e reformati, che si erano retirati nel ospizio di Santa Maria, morivano tutti della Peste, compreso anche i due capucini.»

Infin al principi del 18vel secul eiran in vigur nella drettüra da Sur-chalavaina ils tschaintamaints criminals e civils stats reviss e proclamads l'an 1550. Qualche pitschnas mutaziuns ed aggiunschas subittan quaists tschantamaints nel cuors dels ans, però senza and alterar il caracter. Sco avains vis, consistiva quella vota la drettüra da Sur-chalavaina our da 4 terzals, dels quals il terzal Tuer eira be in grà limità dependend della drettüra. Nel an 1706 naschit traunter ils duos terzals d'aint (S. Maria e Cierfs) ed il terzal Müstair üna contesa, ils motivs della quala non ans sun sufficiaintamaing sclerits. Forsa alla differenza d' opiniun in affars da religiun ed all'agitaziun chi naschiva landrora ad occasiun dellas annualas elecziuns del magistrat, ais d'attribuir la discrapanza, chi avet süls partis üna tala influenza, cha il di del apostel del an 1706 gnittan elets duos magistrats per la drettüra Sur-chalavaina. Eir atras extravaganzas dessan quella vota avair tegni lö in conseguenza dellas qualas ün tschert Sguad Huder gnit privà da vita sül territori da Müstair. Per prevgnir ad ulteriuras

disgrazias e per appaschar ils anims, elegiettan ils capos della lia Cadè duos delegats, nempe ils sabis e bain dots Signuors Conradin G. Perini e P. Planta da Wildenberg, ils quals as rendettan in Val Müstair e trettan sentenzia sot data 11 Auost 1706 traunter ils duos terzals d'aint ed il terzal Müstair. Quaista sentenza dispona traunter ater, cha da quinder invia ils represchentants dels trais terzals dessan nel di dellas elecziuns podair egualmaing votar, senza cha quels del terzal, inua tuccan ils ofticis majors hajan sco per il passà, da s' absentar. Plü inavaunt vegn ordinà, cha siand bgers artichels dels statuts defectuus (sopra blers accidaints ed incidaints cass) taunt in civile co in criminal, spiritual e municipal, quaists statuts dessan gnir reviss, complettats e correts infra 6 mais, à qual scopo ils trais terzals dessan elegier ogni ün trais homens abels e qualifichats. Quaists 9 homens avevan da tour avaunt la prescritta revisiun sot assistenza del represchentant del uvais-ch, q. v. d. del chapitauni da Fürstenburg.

La revisiun avet eir lö. Da quaista resortittan ils tschantamaints criminals, matrimonials e civils, cun extract dels «puonchs statutaris chi faun menziun del castellan, sco contgnüts in diversas copias, chi as rechattan amo in Val Müstair.

Nus non podain acquia intrar dettagliadamaing sün quaists statuts. Nus volain be far menziun dels pünchs principals, chi 'ls disferenzieschan dals statuts del an 1550. In quaists ais tras e tras discuors da 4 terzals nella drettüra da Sur chalavaina. Nels siatuts da 1707 però non vegn in ingün «puonch» tut risguard sün ün terzal «Tuer». Tuer eira donque già quella vota pers per nossa drettüra. Remarcabelmaing vegn il collegi electoral, pro il qual ogni terzal aveva d'elegier 4 tapfers homens, amò ossa nominà «quels del seidesch», schabain cha quist collegi consistiva ossa solum or da represchentants da 3 terzals, nempe 3 X 4 12 homens. Quaists piglievan avaunt las elecziuns per tots 3 terzals il di del Apostel (24 Favrèr) ed elegievan mastral, surcomüns, jüraders etc. Ils surcomüns avevan da preschentar lur delegats al chastellan e quaist aveva pro parità da vuschs pro l' elecziun del mastral vusch decisiva. Quaist dret al gnit però tut l'an 1728 sün decisiun dels Signuors del 16.

L'artichel 56 dels statuts criminals ans disch in che möd, cha 'ls offizis dovevan gnir distribuits, nempe: II mastral dess gnir miss ün an per terzal. Ils surcomüns ün per terzal aminch' an, cun declaraunza, cha il surcomün del terzal, chi ha quel an il mastral, dess tot an avair traunter ils surcomüns la preminenzia, sea in sezzar oder dar seis votum etc. Aminch'an cha'l mastral tucca à Müstair, tucca eir il locotenent in quel terzal, ma tuccand il mastral in S. Maria oder terzal d'aint, dess saimper il locotenent esser in S. Maria. Cun il scrivont in criminal dess in tot e pertot gnir observà sco cul locotenent. Tuccand la mastralia in Santa Maria oder terzal d'aint dess l'anvold esser in Müstair e cura la mastralia tucca à Müstair dess S. Maria e terzal d'aint avair l'anvold ün an per ün. Ils jüraders da criminal dessan tuccar in tots 3 terzals duos jüraders per terzal aminch' an cun declaraunza, cha 2 ans in S. Maria ed ün an in Müstair dessan esser 3 jüraders, per far sü e complir il nomer da 7 tenor veglia fuorma. II pledader in criminal dess esser saimper in quel terzal, inua ais il mastral, e'I respondader in criminal, cura il mastral tucca à S. Maria o terzal d'aint, dess el saimper esser à Müstair, e siand il mastral à Müstair, dess il respondader esser nels terzals d'aint, ün an per terzal. Sopra il caracter e competenzas d'ün «Major Obrigkeit», dal qual vegn sovenz fat menziun in quaists statuts, ans da clerezza, § 102. Quel tuna: «Taunt sovenz ch'ün fa mentiun da Major Obrigkeit, dess saimper gnir inclet quatras il castellan, mastral, surcomüns, ils quals unidamaingpolan plondscher avaunt il drett cunter tuots falls e delits criminals et l' hura spettar il judicio del drett in sura.» Quaist Major Obrigkeit aveva eir il dret da graziar il condemnà in affars da malefiz.

Quaists statuts, relaschats l'an 1707 haun nellas copias, ch'eau avet sot ögls, valur solum per ils duos terzals d'aint, adonte cha il dret gniva, sco vezzains, elet in comuniun cun il terzal da Müstair. Que non am reuschit, da podair tour cognoschenscha dels statuts parallels à quaists per il terzal da Müstair.

Eau non craj, cha la differenza saja statta gronda. Sopra ils offizis in Vuclina dispona Partichel 18 dels sopra statuts il seguaint: «Circa ils uffizis da Vuclina, chi tuccan tenor rodel à nossa drettüra, sco sun la podestaria di Morbegno, la podestaria di

Buorm, la podestaria di Teglio, la presidenzia dels sindicatuors, la sindicatura, il scoler da Milaun, il servitur da palazzi, ais il ' possessur d' ün da tals uffizis oblià in satisfactiun dels terzals, da dar üna sufficiainta süartà per la taxa dels uffizis.»

Fin ossa eira l’ uvais-chia à Cuoira in ün tschert grà possessura della Val Müstair, q. v. d. dels trais terzals Müstair, S. Maria e Terzal d' aint. Quaist possess eira in fòndo da valur bainischem illusoria, taunt plü cha la populaziun in Val Müstair, nel terzal catolic.sco nels terzals reformats fevan tots sforzs possibels, per as deliberar dell' influenza episcopala in affars seculars. L' uvais-ch Ulricus il VIIvel, stüffi della renitenza ed affrunts ad el demossats da seis apostels venons, as volvet sot data 21 Avrigl 1728 vers l'imperatur Carl VI, l'esibind tots seis drets in Val Müstair cunter üna equivalenta somma, sopra la quala las parts dovevan s'inclegier. Nel documaint N° 122 (Foffa, das bündnerische Münstertal) tuna il relativ passus nella charta del uvais-ch al imperatur sco segue: «Zumalen aber ih meinig diesfâlligen Recht und Gerechtigkeiten immer mehr und mehr solcher Gestalt angefochten und gekrânkt worden, dass ich mich dargegen zu verthàdigen und selbe zu manuteniren von mir selbsten nit vermöge, sondern mich notgedrungen befinde, solche Helfte des Münsterthals an Jemand anders zu übergeben und zu veralienieren etc»

Usche gnit donque la Val Miistair fat vanala, sco hoz in di ün venda ün schlap d'fond, alla .dinastia d' Austria. Che tschèra cha las lias, postüt ils capos della lia Cadè, fettan pro quist trafic singular non ans disch la charta del uvais-ch. II «Kaiser» acceptet l'offerta e'l pretsch da cumpra per Val Müstair (cun inventàr!) gnit stabili à renschs 1»7,000. Singular ais que, cha l'intèr «Handel» gnit quella vota stipulà à bucca. La risposta in scrit da Carl VI (Foffa, doc. 126) data pür dals 17 Gün 1733 e l' instrumaint da vendita (Foffa, doc. 127) porta la data 1734. Quaist documaint contegna Pinteressant passus: «Erstlichen verspricht der Fürst und das Domcapitul diese seine Helffte des Münsterthals mit all dene zustehende Recht und Gerechtigkeiten, wie er dies alles bis anher innengehabt und genossen, oder hatte geniessen können und sollen, auch von unsern Vorfahren genossen worden, und empfangen hat, Ihro Röm. Kays. und Röm. Cath. Mayestàt etc. als

Erzherzogen zu Oesterreich widerumen kâuflich zu cedieren und abzutreten, auch allhierummen vorhandenen Dokumente auszuhândigen. » Sco pegn per la somma da 17,000 renschs tschanteva aint l'imperial cumprader il dazi da Tuer. El imprometteva plü inavaunt, da pajar à partir dals 20 Avrigl 1728, «als zu welcher Zeit dieser Contract in der That geschlossen worden», ün fit annual à raschun da 4%- Que para, cha in seguit l'uvais-chia non chatteva il pegn sül dazi da Tuer suffiziaint, per asgürar la somma da renschs 17,000 plü fits al 4%. Perque as vezzet sia altezza imperiala Carolus sextus obliada, d'impegnar per sopra somma las signurias da Bregenz e Hohenegg e '1 dazi da Gebratshofen. II relativ instrumaint porta la data 22 Mai 1738 (Foffa, 128).

II plü singular pro quist trafic cun pajais, glieud, muaglia, documainta etc, cha 'ls potentats taunt spirituals sco profans as permettevan da conclüder traunter els, senza minimamaing salüdar ils interessats, ais il factum, ch'els fevan tot que be à bucca e cha 'ls instrumaints da cumpra ed ipoteca segnivan pür zieva üna seria d'ans; d'ün pajamaint in constante gnanca da discuorrer. II cumprader da nossa val aveva la chüzza, ma saimper l' avidità davo pajais. La Val Müstair ris-cheva ossa, d' esser per asaimper incorporada al contadi tirolais, però PAustria, chi eira cun la Frauntscha in relaziuns ostilas aveva tot interess, da tegner in bunas cullas trais Lias. Ella feva perque tot il possibel, per paralisar ils sforzs dels partisans della Frauntscha, chi agitevan nellas lias à favur da quaista e na senza success. Già l'an 1732 pròponit sia majestà imperiala e royala alla republica ràtica, da recumprar Ia Val Müstair cunter rimbuors del pretsch da cumpra stat stabili cul uvais-ch, nempe 17,000 renschs. Quaist'offerta fet Carl VI sot il pretext, da volair quatras dar ün' eclatanta prova da sia sincera affecziun invers seis chars vaschins ed alliats.

Forsa cha'l vair motiv eira ün ater, nempe la persvasiun, cha il possess da Val Müstair eira da valur dubiusa, taunt plü cha la populaziun non as lascheva usche facilmaing tegner in frain, e cha ün dels scopos principals, nempe quel d'avair il protectorat sopra la baselgia da S. Maria, non as lascheva bain realisar. Sot data 10 Sept. 1732 decidet la dieta dellas lias, da proponer quista

reacquisiziun della Val Müstair in prüma lingia als interessats stess ed in cas, cha quels non avessan ils mezs, da praistar il pajamaint, alla lia Cadè e pür in terza lingia à comünas trais Lias. Al imbaschadur del imperatur gnit però dalungia dat la declaraunza, cha l' offerta da reacquisiziun vegn già ossa acceptada. La decisiun della dieta gnit dalungia comunichada als comüns e da quaists unanimamaing sancziunada. La summa stabilida da 17,000 renschs doveva gnir sbuorsada in 4 ratas, dellas qualas trais gnittan bainbod eir pajadas. Ma eir scha las parts s' avevan inclettas sü '1 pretsch da cumpra, schi avevan ellas interlaschà, da s' inclegier sün tottas atras dumondas accessorias. Que füt la causa, cha zieva diversas conferenzas e novas negoziaziuns il documaint da cessiun gnit miss in scrit pür sot data 23 October 1762 sot il regno da Maria Theresa. Donque 30 ans zieva, cha '1 marchà eira gnü conclus à bucca. La quarta rata del pretsch accordà gnit dallas lias pajada pür quella vota cun renschs 4250. La somma accordada da 17,000 renschs valur austriaca importeva in valur grischuna fl. 21,857. Que non ais forsa da crajer, cha quaista somma gnit pajada dallas lias o dalla Cadè. Las lias pigliettan bgeranzi regress sülla povra Val Müstair e quaista pajet zieva maun la gronda part della somma. Ultra ils fits, chi ogni an scadevan, gnit relaschà alla Val circa 2100 fl. «aus freundlicher pundsgenössischen Affektion». Tenor ün documaint, chi as rechatta nel cudesch scrit da Sigr. notar public Jon Perl gnit l' ultima quota pajada dals 2 terzals d' aint alla dieta, quella vota redunada à Davos, sot data 4—15 Sept. 1752 cun fl. 2504.28 x, per quala somma il canzellier Camillus Clericus da in totta fuorma quittanza. II terzal Müstair resteva inavo cun il pajamaint da sia quota. Nella premenziunada quittanza ais nempe declarà, cha in cas ch'i gniss fat à Müstair un ulteriur relasch, schi ch'ün rimbuorses als duos terzals d'aint ün'equivalenta somma sün lur pajamaints fats. Que eira per nossa Val üna düra nusch, da sbuorsar üna tala somma. Nos antenats fettan però gugent quaist sacrifizi, per s'acquistar Ia libertà e l' indepenza dalla chasa d' Austria, alla quala els eiran gnüds büttats in bratscha da l' uvais-ch Ulrich il 7vel per vil danèr. Nel documaint qui sura menziunà chattains sopra iis pajamaints praistats dals terzals allas Iias las seguaintas datas:

Debit 1732 fl. ö. W. 17,000, valuta grischuna fl. 21,857.—
Retgnü l'on? dal offizi da Morbegno Fl. 4000.—
Dal 1737 fin l'an 1748 retgnü da pensiuns
e Kammergeld per ils 3 terzals
insembel » 2093.45 » 6,093.45
Debit dels 3 terzals fl. 15,763.15
IIs terzals dividettan quella vota il debit e tuchet al
terzal Müstair fl. 5,254.28
ed als 2 terzals d'aint fl. 10,508.56
Quaists pajettan Pan 1750 f1.4170 » 4,170.—
e restevan donque debit fl. 6,338.56

cun la conditiun, da pajar quist import in 2 ratas, nempe l'an 1751 e 1752 ogni vota alla dieta redunada. Scha ils termins fixats gnivan observats, eira impromiss ad ogni terzal ün relasch da fl. 700. Quaists termins füttan dals terzals eir observats-, Sco avains vis data l'ultima quittanza sur fl. 2504.28 da Settember 1752. Müstair para esser stat in retard cun l'effectuaziun da seis pajamaints. Que ais d' attribuir à differenzas, chi haschittan traunter il comün e la clastra S. Johann in merit alla repartiziun da quaist debit. Sch'eau am sun permiss, d'am derasar plü all'inlunga sopra quist marchà da slobiaschun da Val Müstair, schi ah meis scopo quel, da cumprovar à persvasiun d'ogni lectur, cha la drettüra Val Müstair e na las lias haun in^gronda part sbuorsà il pretsch da slobiaschun. Schi, cha quaista somma gnit affatta sbuorsada allas lias circa 10 ans aunz co cha ellas praistan alla chasa d'Austria il pajamaint dell'ultima rata convgnüda.

Üna pac favoraivla glüsch bütta quist intèr «Handel» sül caracter e spiert del temp, durante il qual el avet lö. L'an 1728 venda l'uvais-ch, stüffi dallas intrigas da seis soggets, ün'intera Val ad ün potentat eister. Quaist potentat da üna risposta in scrit all'uvais-chia, ch'el accepta l'offerta pür zieva la mort del vendader e zieva ch'el svess aveva già cedü allas lias l'ogget cumprà. II còntract in scrit traunter P uvais-chia e l'imperatur ais redigi pür Pan 1734, donque duos-«ans zieva la slobiaschun tras las lias. II documaint da cessiun traunter PAustria e quaistas


vegn stipulà pür l'an 1762 q. v. d. 30 ans zieva, cha la Val Müstair eira de fatto reincorporada allas lias. Que ais vairamaing ün möd poch speditiv da far affars. Sco motiv principal, chi retardet la ratificaziun del contract traunter l'Austria e las lias, addüa Foffa, cha 'ls ducas d' Austria, chi avevan il patrunat e protectorat sur Ia clastra S. Joh. Batt. pretendaivan, cha quaist protectorat dess s' extender eir zieva Ia slobiaschun sur ils pochs catolics, chi amo as rechattevan nels duos terzals d'aint e que principalmaing per cha S..Maria, chi eira ün lö da pelegrinagi da passabla importaunza, non perda quaist caracter. Las lias non volevan natüralmaing conceder ad ün prinzi eister il dret, da chatschar massa bger il nas in lurs affars e finalmaing s' unittan las parts in möd, cha'l protectorat sur la clastra resta sco per il passà alla chasa d'Austria, cha quaista però non haja d'as masdar in affars dels 2 terzals d'aint, ne in ecclesiastics ne in seculars. Quaist' ultima clausula eira fich necessaria, perche nel principi fin vers la mittà del 18vel secul l'influenza dell'Austria contribuiva in at grà, ad inasprir las relaziuns traunter las duos confessiuns nels duos terzals d'aint. Schabain cha'1 nommer dels vaschins catolics nels duos terzals eira redot ad üna famiglia de Capol, chi abiteva à S. Maria, schi nonostante gniva il culto catolic exercità nella baselgia parochiala sco da vegl naun tenor las convenziuns dels ans 1633, 46, 48 e 70. Ils reformats siand in gronda maggioraunza non averaun sprognà fadia, per tscherchar d'esser els ils sulets possessurs della baselgia da S. Maria. Postüt las processiuns, chi gnivan inscenadas da Müstair à S. Maria, allas qualas piglievan part eisters tirolais e vuclinatschs davo la tschient, eiran üna spina in ögls als reformats. L'ödi traunter las confessiuns brascheva già dalöng innaun e que dovreva üna mes-china occasiun, per il far sflommagiar e promover ils fats. La maisa della soncha tschaina, chi eira da giess, eira gnüda sfessa, al dir dels reformats sfruntadamaing dals catolics, per far snöss dalla religiun protestanta.

Pac temp zieva penetrettan reformats in baselgia e sbiancettan l'imaigna da S. Nicolaus e 12 cruschs, chi eiran smilgiadas nella baselgia. Ils factius, taunt d' üna vart co dall' atra, non gnittan eruits adonte las admoniziuns dels capos dellas lias. Talas acziuns animettan amo plü las testas ed ans alla lunga gnittan las autoritats

grischunas molestadas cun plonts e petitos d'ambas parts. Già Pan 1722 eira gnü dalla dieta à Davos decrettà, cha taunt l'imaigna <\~ S. Nicolaus e las cruschs, sco Ia maisa della soncha tschaina dessan gnir sün cuosts comüns refats e remiss «status etjoco» inua els as rechattevan avaunt. Ultra que gnittan las parts admonidas alla pasch ed as tegner strictamaing via allas convegnas e decrets anteriurs. PIü inavaunt gnit severamaing scumondà -allas parts, d'as volver cun qualunque plont, saja in quista causa, saja in atras, alla regenza ad Innsbruck. Nossa drettüra gnit incombensada, da far retscherchas sopra transgressurs da quaist scumond ed eventualmaing, da chastiar quels exemplarmaing.

Quaistas ordinaziuns güdettan pac. L'imaigna da S. Nicolaus e las cruschs eiran amo l'an 1723 inbiancidas. II Sigr. Nicolà Capol plondschet ad Innsbruck, e'l conte Trapp mandet l'an 1723 ün pittur, Bernhardt Wolff, da Glurns, incombensà, da repitturar il S. Nicolaus e las cruschs. Nus vezzains, cha adonte severs scumonds ed admoniziuns davart la dieta grischuna ün tscherchet -agüd pro la regenza ad Innsbruck e cha quaista, probabelmaing cun consentimaint del uvais-ch, füt pronta, d'intervegnir. Ma quista lita ödiusa, naschüda our da motivs mes-chins, düret amo löng e finit pür P.an 1740. L'Austria, q. v. d. in seis nom il conte Trapp, as masdet amo plüs votas nel affar. Finalmaing gnit da delegats della dieta stabili, cha 'ls cuosts da restabilir il S. Nicolaus cun las 12 cruschs dessan gnir portats dals reformats. Per la maisa della soncha Tschaina dovet Sigr. Nicolo Capol, sco abuà d'baselgia per ils catolics, sbuorsar 18 fl. La maisa aveva cuostü fl. 36. Ella ais amo preschaintamaing nella baselgia à S. Maria, üna fich bella lavur, chi porta la data 1716. Ma na solum traunter las duos confessiuns naschittan durante il 18vel secul contesas, ma bgeranzi eir traunter ils reformats stess, e que principalmaing in merit alla manutenziun della baselgia parochiala da S. Maria ed alla posiziun invers quella dellas filialas Valcava e Cierfs, pro las qualas intret Pan 1708 eir Fuldèra cun sia nova baselgia. Las differenzias principiettan già vers l'an 1708/09, cuort temp davo l'erecziun del taimpel da Fuldèra, e que in merit al nomer da predgias à far in quaista nova baselgia tras ils predichants della baselgia parochiala, chi eiran quella vota in

trais. II prüm gnittan las questiuns vertentas decisas da colloquium e synoda. L'an 1714 però gnit remiss à Sigr. Planta da Wildenberg, sco güdisch arbitrari, da decider la questiun. El recognoschet als da Fuldèra, da podair exercitar lur culto e tour avaunt tottas funcziuns religiusas, senza excepziun in lur nova baselgia, «obliand però ils da Fuldèra, dà dar alla baselgia da S. Maria reformate religioni ün revers autentic, dalfa recognoscher à saimper per la parochiala, infin in quella sarà predgià il S. Evangeli, qual Dieu à saimper per sia buntà propagescha.» II documaint prescriva plü inavaunt:

«Et pro terzio circa la prevenda, cha ils da Fuldèra otra vota aunz la creaziun da lur taimpel contribuivan alla baselgia da S Maria, dessan vers quella individuadamaing continuar sco d'vegl, in risguardo però da bleras spaisas di els fattas schi dessan ils Sigrs. Reverends, relaschar voluntariamaing sainza atra conseguenza la metà da que, ils da Fuldèra reistan ora.»

Bain bod davo e per part già avaunt tscherchevan quels da Cierfs, d'as deliberar dal dovair, d'avair da contribuir per la prevenda da S. Maria ils 28 fl. annuals, sco da vegl innaun, dumondand eir els, ch'als vegna della synoda concess, d'elegier svess ün Reverend per lur baselgia, senza depender dalla parochia da S. Maria. Quel dret als gnit eir concess sco à quels da Fuldèra, però expressamaing sot condiziun, ch' els hajan da praistar sco da vegl innaun ils 28 fl. per la prevenda e fl. 4.32 per lâ caluostraria.

Quaista lungia e tediusa lita düret plü da 20 ans. Pro 'ls documaints prodots da quels da S. Maria chattains las seguaintas interessantas ordinaziuns, contgnüdas nella ledscha statuida traunter ils duos terzals d'aint:

'Art. 6. Ais ordinat, cha mincha persona, chi ha sia vegldüm, quella dess sün il main minch' on ir üna jada à retschaiver il sonch sacramaint della soncha tschaina in S. Maria, sot paina da 2 curunas per jada, chi gniss contrafat.

Art. 7. Item ais ordinat, cha las domengias e feistas dess il hom oder duonna o vairamaing üna persona per chasa, ir à taidlar il pled da Dieu à S. Maria, spezialmaing las muntognas e passand aint Valchava da mincha duos dumengias gnir üna sot paina da duos corunas.

La data da quaists statuts, 1515, ais indubitabelmaing fosa. Quaistas ordinaziuns füttan relaschadas evidentamaing zieva la refuorma. Forsa datan ellas dal an 1550, an della revisiun dels statuts per Ia drettüra da Sur-chalavaina. Ellas eiran però in vigur fin vers la fin del 18vel secul, epoca della completta separaziun dels duos terzals d'aint. Ils motivs da quaista separaziun sun darcheu da tscherchar in differenzas traunter las baselgias reformadas dels duos terzals. Sco avains già vis, eiran ils mantuns Cierfs, Fuldèra-Lü e Valcava obliats da contribuir üna part (insembel la mittà) della prevenda ed atras spaisas da baselgia alla parochia principala S. Maria. Quaista baselgia, sco eir la chasa da plaif, chi aveva tuccà als reformats, gnivan risguardadas sco proprietà dels duos terzals. Que resulta cleramaing our dal factum, cha il rechav della vendita della chasa della plaif situada in Chasatschas gnit parti «alla frara» traunter ils duos terzals. Quaista chasa gnit nempe vendüda l'an 1763 per fl. 220 ad ün tschert Peder Jöri Pünchèra e que per motiv, cha ils duos predichants, chi quella vota funczionevan à S. Maria, cioè Sar Simon Caratsch e Sar Janet Ritter, eiran amenduos vaschins del lö e possedevan aignas chasas. Eir para esser stat il stadi da dita chasa in completta decadenza. Ils duos terzals s'obliettan però ad occasiun della vendita da quaista chasa, da star aint, scha bsögn fa «alla frara», per cumprar o fabrichar ün'atra chasa da plaif. Nus vezzains donque, cha taunt possess sco aggravis della baselgia parochiala risguardevan ils duos terzals e que à parts egualas. L'an 1781 naschit üna contesa causa la reparatura dellas uras della baselgia da S. Maria. Ils comüns del terzal d' aint refüsettan, da contribuir lur part vi' als cuosts da quaista reparatura. Quist motiv ridicul füt suffiziaint, per dar occasiun ad üna lunga, cuostaivla e tedlusa lita traunter ils duos terzals, la quala düret circa 5 ans e finit cun P intera separaziun dels duos terzals taunt in affars politics, ecclesiastics, matrimonials, da magistratüras criminalas, fiscalas, Major Oberkeit, civilas etc Eau non poss acquia intrar sün tots ils detagls da quaista lita. Ils relativs documaints in nomer da 25 as rechattan nel archiv da S. Maria. Els sun per part fich interessants e meritessan, da gnir lets da plü, da que ch'ais stat fin ossa il cas. Am sajan solamaing permiss qualche remarcas sopra

la separaziun dels terzals in affars da magistratüra. L'occasiun à quaista separaziun det Ia discordia naschüda traunter ils terzals in affars ecclesiastics. II di del apostel, 24 Favrèr, del an 1783 elegiettan quels del terzal d'aint arbitrariamaing, senza consaintimaint da lurs convaschins da terzal S. Maria e cuntra tott' üsaunza, ün aigen magistrat. Non as basand ün tal möd da proceder sün ingün dret e siand directamaing cunter ils statuts da l'an 1707 innan in vigur, protestet S. Maria pro ils capos dellas lias cunter ün talagir. Da quaists ed eir davart la dieta gnittan las parts admonidas alla pasch. Non reuschind que però, da s'inclegier sün via amicabla, schi gnittan ellas inviadas in prüma lingia al magistrat da Müstair ed in cas, cha quaist non assumess la causa al güdisch da Sot-Tasna in prüma ed à quel da Sur-Tasna in segonda instanza. Pro quaista usurpaziun nel proceder pro l' elecziun del magistrat, s' associetan eir aters affars, ils quals non eiran adatts, à quietar l'anim nels terzals.

Già l'an 1782 avevan quels da Valcava finà ün aigen reverend, drizzà aint ün aigen santeri e fixà ün chasti da 30 fl. pro ogni bara, chi gniss portada nel santeri da S. Maria. Quia stovains remarchar, cha pro la separaziun inscenada in affars ecclesiastics da quels del terzal d'àint, circa 7_ della populaziun da Cierfs e 12 famiglias da Valcava cun 62 persunas s'avevan pronunziadas cunter la separaziun, voliand sco per il passà star aint à bön ed à mal culla baselgia parochiala. Quaistas 12 famiglias da Valcava gnittan l'an 1784 cun forza armada da lurs convaschins obliats, à consentir alla separaziun (in vorerwelte Neuerung einzuwilligen). Üna da quaistas famiglias, chi aveva in quel fratemp laschà sepulir ün infant nel santeri da S. Maria, gnit punida cun fl. 35. Ün minister da S. Maria, voliand visitar ün amalà da quaistas famiglias, gnit culla forza armada reinvià vers S. Maria.

Ma na solum in affars da baselgia, dimperse eir in ater möd eiran las parts saimper prontas, as gnir incunter cun gentillezzas da dubiusa valur. Retrand ils da canderaint sejel da Val da Vnuosch, sequestrettan quels da S. Maria quaista sejel, circa 200 mozza, sot il pretext, d'as far quitras apajats per las spaisas da baselgia e prevenda, da divers ans innaun na pajadas dal terzal d' aint. In contracambi gnit sequestrà à Sigr. mastral Mathias

Perl da S. Maria, qual traficheva bger cun chavals da soma in Vuclina, 4 chavals cun chargia nella vizinaunza da Tiraun. Quaist sequester gnit tut avaunt sün cummond d'ün podestà Rud. da i Salis, Sils, chi as deva ora sco abuà e directur del terzal d'aint. Eir in affars da jurisdicziun aveva quaist stadi da separaziun na pronunziada e na recognoschüda naschas conseguenzas. Üna femna abitanta à Valcava, chi aveva amo durante l' uniun della drettüra tegni relaziuns charnalas cun plüsas persunas masculinas, gnit sentenziada tenor ledscha criminala à S. Maria. II magistrat da canderaint eira gnü invüdà, as partecipar al prozess. El refüset però quetaunt. Zieva avair subi il chasti legal, gnit la delinquenta, sün giavüsch dell' autorità da terzal d' aint, extradada à quaista sot P impromischiun, da non la far mal via dal corp. Apaina füt la persuna in mauns del magistrat, gnit ella torturada da möd indegn (auf eine unerhörte und nirgends üblichi Weise gepeiniget) ed amo chastiada à pajar 700 fl. Quaistas relaziuns non podevan dürar ed ossa eira, sco nus solain dir, «il möz combel». Sco forums jüdizials, per distrigar la contesa, eiran, sco già avains dit, proposts dallas lias il magistrat da Müstair o quel da Sot- Tasna in prüma ed eventualmaing quel da Sur-Tasna in segonda instanza. Cun di 5 Dezember 1785 instanziet il terzal S. Maria pro il tribunal civil da Müstair e sub löjener 1786 gnit pronunziada Ia sentenza. Quaista crodet totalmaing à favur da S. Maria.

lls comüns da terzal d'aint gnivan per part sligerits, ma dovevan tenor sentenza pajar circa la mittà, da que ch'els contribuivan avaunt, per la prevenda. Valcava allincunter, considerand la vicinaunza da S. Maria, doveva contribuir sco per il passà fl. 38.40 x. «annualiter». A pari temp eira ordinà, cha quels da Valcava sajan obliats, da laschar transir ad ognün cun ils morts «inua haun lur sepultüra» e da restituir à Chasper Bass ils pegns tuts per fl. 36 causa la sepultüra da seis infaunt nel santeri da S. Maria.

Ammenduos terzals avevan eir tenor sentenza il dovair, «da mantegner alla frara, sco da vegl, las uras e tottas autras sorts manutenziun, chi mancar podess alla baselgia parochiala». II magistrat da Müstair non recognoscheva neir brich la separaziun dels foros taunt criminals sco civils dels duos terzals or da blerissems motivs etc

Cunter quaista sentenzia pigliet il terzal d'aint appellaziun pro 'I tribunal civil da Sot-Tasna. Già sot data 2 Mars del medem an (1786) gnit tratta e publichada à Scuol la sentenza da quaist tribunal. Quaista sentenza annuleva complettamaing quella del tribunal da Müstair e pronunziet la totala separaziun dels duos terzals in tots fats, taunt politics co ecclesiastics, criminals, civils, da magistratüra etc La populaziun gniva admonida, à viver in pasch adonte quaista separaziun e per conservaziun del bun uorden «à bajn star e viver general e particular suainter la disposiziun da lur ledscha». Quaista admoniziun non impedit, cha già sot data 25 Mars del medem an il terzal S. Maria chattet per bön, da tor avaunt üna revisiun parziala dels comüns statuts. II seguaint «puonch» aggiunt traunter aters als statuts del an 1707 caracterisescha fich bain Panimusità, chi zieva quella sentenza regneva traunter ils partis. Quaist puonch tuna: Per quinto: «Non dcss per l'avegnir ingüns del terzal dadaint gnir tut sü per vaschin in nos terzal da S. Maria, ne per bler ne per pauc sot ingün imaginabel pretext, cha manziunar spodess e qualunque chi manzuness, da tour aint ün da quels per vaschin sea svess exclus da seis vaschinadi. E quaist tot ais fat e stabili, per esser da tuot dad els separads.»

Nus vezzains donque, cha nel 18vel secul las relaziuns traunter ils reformats dels duos terzals d'aint eiran bain usche aspras e l'armonia degenerada in disarmonia in usche at grà, sco traunter ils reformats e 'Is catolics. Na solum la differenza da confessiun, ma bainschi interess economics, Pambiziun e l'invilgia semnevan Ia discordia traunter noss buns pardevaunts.

Alla fin del 18vel secul avevans uschea nella drettüra da Sur-Chalavaina trais differents tribunals, senza quintar Tuer, chi eira già da plü bod pers per asaimper per la republica grischuna. Üna completta decentralisaziun! Quaist' appariziun eira pefò generala, siand quella vota nel grischun 61 judicaturas localas invece da 39 circuls, sco dal 1851 innaun.

Completta clerezza sopra la composiziun dels güdischs, taunt criminals co civils, zieva la separaziun del terzal da Müstair dals duos terzals d'aint e postüt zieva Ia separaziun eir da quaists duos non m'ais reuschi d'obtegner. Tenor ils statuts da 1707

gniva il mastral elet ün an per terzal e cura il mastral eira à Müstair, avevan ils duos terzals d'aint iin anvolt. Quaist sarà stat probabelmaing il capo del tribunal in quel o quels terzals, chi non avevan per quel an mastral. Que resulta eir or da protocols criminals del an 1720 ch' avains tegni sot ögls. Ün prozess davaunt il foro dels duos terzals d'aint, chi düret plü da duos eivnas, gnit interrot tras las elecziuns, chi, sco avains vis, avevan lö ogni an ils 24 Favrèr. Quist prozess gnit fin quaist di presidià dal mastral e zieva prüm Mars dal anvold. Nels tschantamaints da 1707 non vegn fat menzun ninglur, neir cul minim pled, d'ün bachettari, que chi plü tard ais però il cas. Eau retegn donque, cha quist offizi gnit creà zieva la separaziun dels duos terzals d'aint, in möd cha mastral, anvold e bachettari eiran in ogni terzal davo roda ils capos dels tribunals. Nel archiv da S. Maria as rechatta amo üna veglia chaista, statta plii bod archiv dellas drettüras. Quaista chaista ha 3 serradünas e 3 clavs differentas.

Mastral, anvold e bachettari avevan in custodi ogni ün üna da quaistas clavs. Els podevan però avrir l' archiv, solum cur' els eiran tots trais preschaints, ogni ün cun sia clav. Eir que laschess presümer, cha quaists 3 magistrats eiran ils capos ogn' iin in seis terzal. Eir à Miistair as chatta ün simil archiv. Ma na solum d'evenimaints politics interns e da discordia in affars ecclesiastics füt la populaziun da Val Müstair visitada nel cuors del 18vel secul. Eir forzas elementarias ed invasiuns d'armadas eistras occasionettan à noss comüns gronds dons e spondettan oura sur noss autenats greiv astent. L'an 1764 nel mais Avrigl gnit üna part del comün S. Maria redotta in tschendra tras ün terribel fö. 19 chasas crodettan in praja allas flommas e 23 partidas perdettan lur tet. II fö avet seis origine nels tablats à snestra della treschenda, chi maina nels prads sot S. Maria, as deraset cun vehemenza inaint ed inora ed incendiet tottas chasas, sura e sot la via maistra, dalla giassa sessibingel inora. La causa da quaist incendi non ais tottafat sclerida. Ün supponit ün crim d'incendiari, manquand zieva erupziun del fö la solita aua nels bügls. Eir füt chattada sper iin curnigl in part intaglià la sajür d' ün vaschin da S. Maria, il qual, tenor il dir, aveva plü bod fat - imnatschas dolusas cunter il comün. Tal individuo gnit eir dal

dret criminal sentenzià à mort ed executà siin Ia fuorchia, chi ais statta ornamaint da valur dubiusa sül confin vers Tuer fin aint pels ans 1860. Ün confess del pretais delinquent non podet ün obtegner. Solum Dieu sa, sch'el eira culpabel o na. Già quella vota podevan povers disgraziats quintar sül agiüd del prossem. Bgers comüns da nos chantun e postüt d' Engiadina contribuittan cun danèr e cun graun à sligerir la sort dels incendiats. Sün giavüsch da quaists pigliettan avaunt ils Signuors D. Jon Batt. Planta da Samaden e Paul Perini la repartiziun della colecta fluida nel import da fl. 1540 in danèr, plü graun, victuaglias etc Latiers gnit amò la colecta da S. Maria cun fl. 500. Plü terribel per la Val Müstair füt però l'an 1799. Già l'an 1798 s'eiran las armadas austriacas e franzesas avvicinadas al confin grischun. Quel an, di 10 October la dumaun, intrettan in Val Müstair las truppas austriacas ed occupettan ils pass dellas muntognas Umbrail e Fraêl. Tenor üna lista, chi as rechatta nel archiv da S. Maria, avet quaist terzal già queila vota ün don da 10,700 fl. causa quist'irruptiun. Las trais Lias avevan bainschi decis, d'armar 9000 homens, per defender il confin e mantegner la neutralità, però la forza e probabelmaing eir ils mezs, per executar quaista decisiun, manquevan. II cussegl da guerra grischun, compost per maggior part our d'adherents all' Austria, clamet in agüd ün' armada imperiala, la quala sot il general Auffemberg occupet als 17 October il pas Luziensteig, Mayenfeld, Flesch ed aters pass grischuns d' importaunza. La guerra traunter la Fraunscha e PAustria, chi già dalöng imnatscheva, rumpet ora vers la fin del inviern 1799. Ün corp d'armada franzèsa sot il general Dessalles aveva l' incombenza, da penetrar tras la Valtellina fin Buorm e scha possibel, da passar la muntogna d'Umbrail, per gnir in agüd al general Lecourbe, il qual aveva già plüs votas in vaun attachà l'armada Austriaca, campada davò ferms rimpars à Martina.

Dessalles arrivet effettivmaing ils 19 da Mars à S. Maria, zieva ün stantus e periculus viadi tras naiv e glatscha sur la muntogna d' Umbrail. Sia armada quinteva 4300 homens cun duos chanuns. Cun el s'unit il corp da Lecourbe, stazionà à Zernez. General Loudon, alla testa d'ün corp d'armada austriac, aveva postà sia glieud davò fermas fortificaziuns lung del let del flümet Valerola,

chi fluescha our da Val d' Avigna. Dessalles aveva recognoschü il punct debel della posiziun del inimi ed attachet cun vehemenza ils Austriacs, penetrand cun il gross da sia armada davo il rampar nella vicinaunza della chasa del eremit, traunter Müstair e Puntvil. La battaglia, chi avet lö il lündeschdi da Pasqua, 25 Mars, füt fich sanguinusa. L'armada imperiala, circumdada dal inimi, stovet as retrar, laschand inavo 1200 morts o ferits. 4500 homens rendettan las armas. Dessalles passet amò quel di cun sia armada la stretta da Chalavaina e que al reuschit, da s' unir cul general Lecourbe, chi in quel fratemp aveva tut aint la fortezza à Martina ed eira penetrà sur Nauders nel Tirol. Lecourbe e Dessalles restettan cun lur armadas fin di 30 Mars nella vallada da Vnuosch, devastand la campagna e saccegiand ils comüns. Mals e Glurns gnittan per granda part incendiats. La nova però, cha l'armada franzèsa del Reno saja battüda, ils dezidet as retrar cun lur armadas. Lecourbe as retret à Remuosch e Dessalles à Tuer. Bainbod füt quaist attachà dal general austriac Bellegarde, il qual aveva concentrà üna ferma armada à Laas. Dessalles aveva fortifichà il comünet Schlassuoir e postüt il santeri da Tuer, nel qual el aveva postà nomerus chanuns. Als 4 d'Avrigl attachet Bellegarde cun 12,000 homens la posiziun da Dessalles. Ils Franzès stovettan, zieva valorus combat, as retrar, siand l' armada imperiala superiura in nomer e postüt podiand disponer- d'üna artigleria bain exercitada e nomerusa. Nel santeri da Müstair e vid' vart il Ram, dadaint la chasa del eremit, tscherchet Dessalles, da far darcheu frunt al inimi. Greiv füt il combat. Ils Franzès as defendettan cun valorusità e regettettan diversas votas las trupas austriacas. Però zieva intratta l'artigleria imperiala in acziun, füt il combat decis e que à disfavur dels Franzès. Quaists as retrettan vers S. Maria e demolittan, zieva passada, la punt sur il Rom.

Dessalles ramasset darcheu seis guerriers e tscherchet, da far tschesser l'inimi, però in vaun. II corp d'armada da Dessalles, bainschi sensibelmaing decimà, as retret amò quella saira fin Cierfs. Ils Austriacs, staungels dal combat as fermettan à S. Maria e contuorns. Las perditas da glieud füttan d' ambas varts fich sensiblas e sun stimadas à plü da 1200 homens par vart. Tenor üna descripziun scritta da Sar Jacun Huder, contemI

poraun da quaists evenimaints, publichada da Sigr. Dr. Nolfi nellas «Annalas» della Società Ràtoromanscha del an 1890, crodevan ballas da schluppet e da chanuns fin nellas giassas da S. Maria. Amo zieva lung temp chatteva ün suldats morts nel guad. In üna lista dels cuosts occasionats tras quista battaglia alla comunità S. Maria chattains la partida: «In occasiun da havair stovü far interrar 9 suldats chattats morts sün la campagna, già püzzolents, haun ils cuvits pajà tenor conto fl. 5.24.» Duos pacifics vaschins da S. Maria, chi as rechattevan sülla campagna, füttan culpits à mort dallas ballas dels combattants. Tenor la tabella, publichada alla fin da quaista lavuretta, importan ils dons causats in Val Müstair tras las truppas franzèsas dals 19 da Mars fin als 4 d'Avrigl fl. 80,607.45 x. e quels causats tras ils Austriacs nels dis 4, 5, 6 d'Avrigl la respectabla somma da fl. 172,181.52 x., donque in tot fl. 252,769. 37 x. Que ais üna enorma somma per üna valletta da pac plü da 1500 abitants, chi vivevan per granda part dals prodots della campagna. Sigr. Jac Huder requinta, cha contadins tirolais gnivan cun lurs chars e manadüras nella val e manevan davent, que cha la soldatesca aveva laschà inavo. Bgers abitants eiran fügits nels guads, siand lur vita imnatschada dalla suldada e postüt da quaistas bandas da rapina. Usche finit il 18vel secul cun bain trists evenimaints per la Val Müstair. Pac temp zieva l'invasiun franzèsa-austriaca, nel Avrigl 1799, avet lö P incorporaziun del Grischun alla republica Elvetica. Da quell' epoca fin alla Mediaziun, chi avet lö sot influenza da Napoleun il prüm nel an 1803, cambiet nos cfiantun sovenz guvern, siand bod sot pressiun dell'Austria e bod sot pressiun franzèsa. La Mediaziun det finalmaing alla Svizzera e conciò eir al Grischun üna nova constituziun, elaborada à Paris da Napoleun insembel cun deputats svizzers, traunter ils quals eiran eir grischuns. II chantun grischun eira eir ossa, sco avaunt, divis in trais lias, nempe la lia Grischa cun 8, la lia Cadè cun 11 e la lia dellas 10 Drettüras ossa cun 7 foros criminals (Hochgerichte). Quaists eiran subdiviss in 65 drettüras plü pitschnas, o foros comünals. Val Müstair eira Pündeschavel foro criminal della lia Cadè ed eira subdivis, sco avains vis, dal 1707 al 1786 in duos e zieva in trais drettüras secundarias. Üna conseguenza della nova constituziun, della Mediaziun, füt quella, cha la drettüra

del convent S. Jon Batt., l' usche nominà dret dell' abatessa, gnit aboli ed ils sogets della clastra sottaposts als güdischs ordinaris sco Patra populaziun dels terzals. Tenor Foffa gnit l'abatessa del convent S. Jon Batt., Augustina Wolf, l'an 1810 rimplazzada tras üna priora, renunziand il convent alla pràlatura ed affidand d'aigna voluntà e cun consaintimaint del uvais-ch la direcziun ad üna priora. Quella vota eiran à Müstair solum plü 4 famiglias sottamissas alla jurisdicziun della clastra, nempe las schlattas: Andri, Detomasch, Muschaun e Sepp. La Mediaziun asgüreva al comün pövel il dret, da podair ammortisar o recumprar tottas deschmas e censos, chi aggrevevan fonds. Quaista organisaziun politica e güdiziala düret per la Val Müstair sco per il rest del Grischun fin l'an 1851. Cun ledscha intrada in vigur di 1 Avrigl 1851 füt nos chantun divis in 14 districts e 39 circuls. Val Müstair fuorma ün circul e bain in conseguenza à sia posiziun geografica eir ün district. Ils güdischs districtuals in nos chantun eiran composts fin Pan 1909 or d'ün president, 6 commembers ed ün scrivont. D' oss' invia ais il numer dels commembers redot à quatter. Quaista reducziun del numer da commembers ha gnü lö eir per il güdisch del circul. Quaist tribunal, chi aveva fin Pan 1908 competenza sco güdisch da prüma instanza in affars civils fin la somma da fr. 1500 ha tenor la procedura intrada in vigur cun 1 Jener 1908 pers tottas competenzas in causas civilas ad excepziun da que chi resguada il proceder in affars d' execuziun. L' offizi del circul ha ossa plü il caracter d' ün offizi administrativ e la giunta e '1 corp intèr d' ün foro da polizia. II foro districtual à lincunter güdicha in causas civilas sur fr. 150, in affars d'injuria, da separaziun da Iai e da paternità.

Nus avain vis, cha la crusch sur Puntvil, traunter Müstair e Tuer, ais statta da seculs innaun il confin traunter il grischun e l'Austria, resp. il Tirol. Da quaista crusch davent, taunt vers nord co vers süd, non eira il confin termi ora suffiziaintamaing, per evitar contesas e questiuns traunter ils chantunais. Per metter üna fin à quaist stadi critic ed afin da cultivar relaziuns amicalas traunter ils duos pajais, s'inclegiettan PAustria e la Svizzera, da tour avaunt üna revisiun del confin. Quella avet lö l'an 1859 in Settember. Delegats dels duos pajais as rendettan sül lö. Sco

punct da depart pigliet ün la plü menziunada crusch sur Puntvil. Da quella davent as tira il confin vers süd in lingia dretta fin pro '1 Rom e da là davent eir in lingia dretta sur il plü at spi fin sül piz Chavalatsch. Alla snestra della strada vaglian ils termels miss già Pan 1565 sco confin. Quels sun gnüts rimplazzats tras bels craps da marmel alv da Laas. La lingia confinanta as tira tras il guad «Tschuscheida» sü vers il piz Ortiola e da là davo il spi sur ii starlex fin pro la cruschetta in Plazèr.

In affars ecclesiastics füt laVal Müstair durante il 19vel secul plü tranquila. Cun plaschair po gnir constattà, cha l'animusità traunter las duos confessiuns as quiettet vi e plü, que nomnadamaing nella segonda mittà del secul passà. Eir traunter ils duos terzals protestants regnet plü o main l'armonia ed ils spierts as paschiettan. Plaun à plaun gnit la populaziun as persvader, cha solum in agiüd da comün inclet, in pasch ed armonia, ün po gnir à s-chaffir il bain general. L'an 1837 morit Pultima vaschina catolica del terzal S. Maria, nempe üna Capol. Cun quaista mort finit Pexercizi del culto catolic nella baselgia da S. Maria e da quaist' epoca innaun appertegna quaista baselgia cun la chasa della plaiv exclusivmaing als reformats da S. Maria, aviand quels da terzal d'aint à seis temp renunzià à tots drets vi' alla parochiala.

II di del apostel 1837 gnit Pimaigna della S. Madonna, la quala orneva l' altar nella baselgia da S. Maria, transportada ed escortada cun gronda processiun à Müstair ed as rechatta amò hoz allà nella baselgia del convent S. Johann.

Sco vallada confinanta à duos pajais e friun oriental della Ràtia e dell' Elvezia gnit Ia Val Müstair occupada cun militar ad occasiun dellas guerras traunter PAustria e l'Italia nels ans 1848, 1859 e 1866. Urusamaing as tratteva quellas votas d'üna occupaziun amia, la quala eira clamada à proteger nossa val e pajais intèr cunter ün' invasiun da truppas eistras ed à defender nossa neutralità e na d'üna irrupziun da bandas rapaces, sco que eira stat il cas nels ans 1499 e 1799. Avaunt co finir non poss eau far amain, da far menziun da divers da noss stimats convaschins, ils quals in divers möds s'haun distinguits ed ils noms dels quals sun cognoschüts dalöntsch sur il confin da Val Müstair.

1° Philipp Oallicius, nat à Puntvil I'an 1504 e mort à Cuoira Pan 1566. Gallicius eira hom da spiert distingui e derasatur della refuorma in nos chantun. II bap da Philipp, Adam Saluz, deriveva d'Ardez. Sia mamma Ursula eira üna figlia da Johannes Gallicius da Campovasto. Da lander deriva probabelmaing, cha Philipp Saluz vegn nell' istoria nomnà Gallicius. El predgiet à Cuoira nella baselgia da S. Regula aint pels ans 1550. 2° Simon Lemnius Emporicus, obain sco ch'el as nomneva eir Mercator. (II vair nom da Simon eira Lemm Mercadant, el det à quel üna fuorma latina sco cha que eira üs pro 'Is umanists del 16vel secul.) II bap da Lemnius deriveva dal Partens e sia mamma, üna Jenal, da Sent. Els gnittan in Val Müstair vers la fin del 15secul ed avevan à fit ün bain in «Guad». Simon naschit nel prüm decenium del lövel secul. El fet seis stüdis nellas linguas veglias à München, Ingolstadt e Wittemberg. Seis spiert sdruoglià e seis gronds talents l'acquistettan bgers amis, postüt traunter ils docts e possaunts, però eir inimis, ils quals per invilgia o aters motivs perseguitevan il giuven, capabel student. Traunter quists ultims chattains eir Martin Luther, il qual cunter tot dret det occasiun alla relegaziun da Lemnius dall' università da Wittenberg. Nos compatriot Philipp Lemnius eira ün poet fich renomnà. Üna da sias principalas ovras ais il poêma «Râteis» (Bellum suevicum 1499 gestum). El morit à Cuoira dalla pesta als 7 Dec 1550. In sia ultim'ura as componit Lemnius il seguaint epitaf Iatin:

Conditus hic jaceo, praeclarus carmine vates,
Lemnius, heu pesti praeda petita fui.
Spiritus in nitido versatur celsus olympo:
Terra levis busta, haec contegit ossa tamen.
Rumaunsch circa:
Quà nella fossa poss' eau, da poesias autur renomnà,
Lemnius, ach! alla pesta, sco butin eau succombet.
Meis spiert sublim nel olymp, as mova dal mond liberà:
Terra am sajast ligiera; à Te mi'oss' eau confid.

3° Sco homens meritants per las scolas as distinguittan nel secul passa:

a) Rector Bott, nat à Fuldèra als 31 Jener 1815. Signur Rector Bott stüdiet teologia e funczionet sco reverend nellas parochias S. Maria,'Valcava, Malix, Igis e Maladers. Nel an 1854 intret el sco professer alla scola chantunala grischuna per ils roms religiun, tudais-ch, rumaunsch ed istoria. Dal an 1869 al an 1883, an da sia mort, funczionet el sco Rector della scola chantunala. El morit in offizi in Mai 1883. Bott eira ün vair typ grischun, plain d'amur per la scola e seis discipuls; ün caracter loyal, amà e respettà da seis scolers.

b) Professer, Directur da seminar Anton Philipp Largiadèr, nat àS. Maria Pan 1831. Largiadèr funcziortet il prüm sco professer à Frauenfeld e del an 1861 al 1869 implit el la plazza da directer del seminar da Cuoira. Zieva füt el clamà à Strassburg, inua el, sco pâdagog distingui, s'acquistet bod la confidenza e la stima dellas autoritats scolasticas germanaisas. Largiadèr morit à Basilea, sco professer e rector dellas scolas per mattas l'an 1903 als 31 December. Cun amur as dedichet eir quaist nos valorus convaschin all' educaziun publica. In recognoschenscha à sias prestaziuns sül campo pâdagogic l'onoret Puniversità da Basilea cul titul da Docter onorari.

c) Pater Carl Prevost, nat à Müstair di 2 Auost 1840. Pater Carl appertgniva al uorden dels Benedictiners. El as dedichet bainbod all' instrucziun e füt durante bgers ans Rector alla scola chantunala da Sarnen. P. Carl Prevost ais mort Pan 1907, di 22 Favrèr in sia plazza à Sarnen. El eira ün frar del ven. Pater Benedict Prevost preschaintamaing abat nel convent da Disentis. La simpatica appariziun da quaist nos benemerit convaschin, il qual saimper demosset ideas tolerantas, sun al scriptur da quaistas lingias in agreabla regordaunza.

Eau vögl nomnar amo duos da noss convaschins, ils quals sco spirituals della confessiun catolica sun cognoschüts eir sur nos confin ora:

L'ün da quaists, Pater Theodosius Florintöni, il qual sco philantrop ais cognoschü na be in Svizzera, ma eir al eister, naschit à Müstair als 23 Mai 1808. El appertgniva al uorden dels Franziscaners. El füt il fondatur da divers instituts religius ed eir d' intrapraisas industrialas. Pater Theodosius füt in seguit

vicar general all' uvais-chia da Cuoira. El morit à Heiden l'an 1865 als 15 Favrèr in conseguenza à strapatschs, ch'el aveva fat sün ün viadi, retuornand da Boema. P. Theodosius eira ün spiert sdruoglià e stimà in ambas confessiuns. Traunter sias fondaziuns philantropicas vögl eau nomnar specialmaing l' ospital della crusch à Cuoira. Paraint da Pater Theodosius, l' uvais-ch Nicolaus, Franciscus Florentini (Florintöni), naschit à Müstair als 7 Settember 1794.

Consacrà l'an 1817 sco spiritual, avanzet el da s-chalin in s-chalin e füt nomnà als 17 da Mai 1859 sco uvais-ch à Cuoira. El murit l'an 1881, zieva avair resignà già Pan 1876, bain in conseguenza da sia età avanzada. L' uvais-ch Florintöni ais cognoschü e stimà sco hom tolerant, il qualsaimper fet seis possibel, per s-chivir ödi e disarmonia traunter las confessiuns.

Amo divers aters da noss convaschins haun foncziunà e foncziunan amo sco magisters, professers, spirituals etc e s'haun distinguits tras Iur zeli e conscienziusità in lur caricas. Nus non volain però intrar in detagls süll' operusità, da quels chi vivan amo. Nus avain vis, cha la Val Müstair ha gnü ün passà bainischem agità e da tscherts temps eir burascus. Scha nus ans dumandain, a che ch' ais d' attribuir il greiv astent, chi sovenz squitschet noss antenats, schi chattains, cha quel ha gnü duos funtaunas differentas. L' üna da quaistas ha si' origine in circonstanzas externas ed influenza eistra, per las qualas ils buns venons non polan esser responsabels. Bgeranzi demossettan els generalmaing in quaists temps ed in quaistas occasiun uniun ed ün' energia lodabla. L'atra funtauna chattains in relaziuns internas. Nella discrapaunza, chi zieva la refuorma sovenz ha regnà traunter las confessiuns, e nella disarmonia, chi resortit or d'ambiziun ed interess particolars, q. v. d. nell' usche nomnada «politica da cluchèr». II deport da noss antenats in quaistas occasiuns füt tot ater co decorus. La paschiun orbainta sovenz ed or da mes-chins, ridiculs motivs naschan contesas e litas, chi düran ans alla lunga, paralisand ogni s-chaffir per Pinteress comün.

Possa Pactuala generaziun trar landrora üna buna lezia e gnir vi e plü alla persvaschiun, cha uniun, toleranza ed operar in comuniun pel bain public sun ils factuors, dals quals dependa il prosperar d' ün pövel.

IIs seguaints Signuors ministers del pled da Dieu haun predgià nella baselgia paroch. da S. Maria resp. nels 2 terzals S. Maria e Tschier!:

Jac. Muntatsch (eir Jachen Muntatius)
da Sent, 1528.
Josef Dorta.
Andrea Jenatsch.
Jon CIos Zodrel, il vegl.
» •» » il giuven,
probabel vers 1633 ob. 35.
Andrea Bisaz, 1648—62 (sepuli
nella baselgia S. Maria).
Esaja Pallo, 1664.
Tumasch Zodrel, 1666—75.
Balthasar Zodrel, 1669.
Henricus Salomon Blech, 1675.
Joh. Riola.
Joh. Bernardel.
Maini Ritter da 8. Maiia, 1704—60.
Sim. Caratsch » » 1714.
Crastaun Stupaun, 1768.
Duri Planta.
Baduot Könz Klalüna, 1806.
Duri Notegen, 1814.
Jacun Bott. •
P. J. Andeer, 1846—47.
Jon Conradin, 1847—50.
Dom. Barblan, 1850—65.
Jacob Grass 1865—70.
Gian Saraz 1870—71.
Nic Kirchen 1871—83.
Helber, provist 1883—84.
Sprecher-Berneck, 1884—88.
J. J. Egli, 6 mais provist.
B. Guidon 1889—06.
Altweg, provist 1906—07.
R. Filli 1907.
Janet Ritter » » 1760.

Nossa baselgia ais statta privada da predichant dal an 1620 obain 1621 fin zieva Pan 1633. Las seguaintas tabellas contegnan la spezificaziun dels dons causats tras las armadas francesas êd austriacas in nossa Val Müstair dals 19 Mars als 6 Avrigl 1799.