Rätoromanische chrestomathie X/Cumià da Napoleon Bonaparte 1821

Da Wikisource.
Cumià da Napoleon Bonaparte 1821

../Ledschas ecconomicas ../Il cudasch dell'Ortographia et davart las Chiartas IncludiIntestazione 10 maggio 2023 75% Da definire

Ledschas ecconomicas Il cudasch dell'Ortographia et davart las Chiartas

[p. 166 modifica]

CUMIA DA NAPOLEON BONAPARTE.

[f. 1r] Cumiá da Napoleon Bonaparte dals pövels della Terra sün l’ Insula da St Hellena.

Tradott dil francès Leipzig prò Paul fridr. Vogel 1821.

(Ineditum nach Ms. Spp.)

[f. 2r] Napoleon Bonaparte piglia Comiá dels pövels della Terra

sün l’ Insula St. Hellena.

Mais contegno il qual sarà nols Anals dels pövels amò davò seculs in etterna memoria causand stopur & amiratiun, e mettand per speel il joé della fortüna da tottas distintas Persunas in comparatiun cola mia, non possi terminar in la quietitudine, la quala m’ opprima ora da minchia masüra.

Meis spiert non chiatta plü ne süstentatziun, ne ripos, ne divertimt in quista Insula. quà non ais plü il modo à mainar à disegn ingüna müdaziun nel megldramaint. Qua non ais cò quieteza & repos! S’ impisai meis Pövels! meis spiert chi fú aso saimper da machinar & stüdiar è da [p. 167 modifica]mainar era nouvs Plans, et da metter in Execuziun impestiond quai, chia veva fatt mettar mattar rifless.

Uossa in ün momaint ais tuott fini et tott quiet; però neauncha quista Quieteza non vögli la passaintar senza früt. Eau vò far observatiun sün meis [f. 2v] Intern qual n’ hà dismanchià supra l’ uso della Raschun & laschar inavò als Pövels in Testamt, vel memoria per lur ütel & nüz.

La magistra del Christiaun la Glüm della vairdà — et las historias dels Pövels sun stattas, chi m’haun, fingià pro temp dat anzi & mia heroica Curagiositá, & m’inflama il desideri davo victorias & aquists.

Xerxes & Darius — Alexander & Cesar Carlo il grond & Carlo V Heinrich IV et Carlo XII. Quists eran meis signuors chia veva in còr & procureva d’ als arivar Certamg. foss statt conveniaint chia havess fatt il debit Rifless in qual Maniera quists Eroics s’hajan finits & am servì per Documt in meis contegns — ah illura fossi probabelmg anó sün meis Thrun & gialdess il plaschair da vezer s’inclinar avaunt mai taunt Pövels dimostrond Adherenza & affet, à mai scò Bab da taunts fortünats uffaunts, et foss statt in caso da dominar plü cò milliuns da Persunas in vece dad’esser qui limità & inserà in quista deserta & stretta habitaziun, & d’ am [f. 3r] Laschar comondar dad atters, & esser sottomiss à lur Glünas, scò allas mias aignas Passiuns las fera rissaintir nels temps passats con gronda rigur, pitreza & Dolur a taunts Pövels & stadis.

Sün Xerxes havessi stovü m’impaisar: Xerxes laschet far ün Punt sur l’ hellespont, & non vogliond quel tegner p la prüma jada laschett quel occider al Maisters & bastunar fortamg. al Mâr, e dopo fatt ün auter punt, passà in Eoropa con plü cò ün Milliun Omens e quardant taunta bela glieut s’impisseva chia in 100 ans ingiuns da quels non saraun plü in Vitta schi spondet El Larmas — Schi (S) Schiam’ vess recordà sün Xerxes, cò l’ eis gni survint & hà stovü mütschar in üna pitschna Barchetta in Asia, & vezer perir quella bela & numerusa Armada della Pesta, illura havessi rifless pü prudaintamg quel Sventüraivel Plan chia nhá tgnü p ir nilla Russia, inua mia Armada haveva gia ils Ellemts. [f. 3v] Per capitals Inimis, chi la minatscheva sia perdiziun; Senza discuorrar dels Casacs & Baschiers dels quals amò cura ’m figuresch lur Caricaturas, schi am fà tremblar della tema. — La tragica sort chia Darius ha expert tras Alexander & la Trista fiñ da Cesar mhavess stovü avertir & far schlingiar in las mias ureglias il Proverbi dil prudaint Solon, il qual d’ scheva con il ritsch mo superb. Crösus = Ingün non ais d’estimar fortüna avaunt la mort.

Quaunt nhai admirà las ovras eroicas da Carlo V & cura rifletteva la grand aigra & sajschia Tilli veva vers il saung & mordaretsch, schi [p. 168 modifica]chiattevi trista consolatiun — Nonobstante non meditevi la Partenza chia Carlo V pigliett del mond & jett nel Covent St. Justi in Spagnia p s’ far cognoschaint có la Mort.

La maggior part dellas Persunas, scriva il storiagrafo chia stüdiet, non inclean quist neccessari Art, il qual solid consistæ d’as recordar giornalmg. con uña prusa & buna conscienza sün la mort — Els allontanescha [f. 4r] pü tosto tals records dad els, durante lur vitta, mà als chiattan però taunt pü horibels, cur üna jada sun absolutamg sforzats d’ as recordar.

N’ eir Carlo V ora liber da quist diffett. El s’ inservitt d’ üna prusa Cerimonia, d’ ün modo extraordinari, p imprender da morir & ais statt present svess p celebrar sias exequias & funerals.

Nella Chiapella da quist Convent fü preparà sia fossa. — El s’ fett vestir con ün Habit da Mort & metter in Bara & seis Cadaver circumdevan sia servitü con Torzas ardaintas. La Spiritualità ureva & chiaunteva in suffragio da sia orma; El ureva con ils attors spondont bleras Larmas & sia Bara gniva aspergiada con aua sonchia.

El ha’ tutt taunt à còr quista Cerimonia, chia pauc temp darò hal effectivamg bandunà il Mond, & eis mort.

Paucs Princis & Potaints sun uschè bain in cognitiun dell esser del hom & prudaints nel Electiun da quels [f. 4v] subjects chi haun da dovrar p lur serveza, scò chi fú quist Carlo V.

Ma equisimllmg. sco quell savevi eir eau da cognoscher las abilitats & d’imponder ils Talents dells atters p meis Nüz. Ils buns spierts cherchevi ora da totts Chiantuns & d’ ogni bassa Condiziun, & als metteva in autas caricas & honurs. —

In tala giusa nhaj racolt insemel una tala numerusa Quantità da sapiaints Ministers da stadi & experts Generals, insemel còn quals nhà fatt las grondas operatiuns.

Schia, quel historiagrafo da Carlo V scriva plü inavaunt con dir, chial era ün hom d’ instancabla activita, ün Prudaint hom da stadi, & expert guerier, schi s’ addateschia quai fitsch bain con mai, siand n’ hà scuortà las huras da ripos & tuotts Plaschairs solits non am rendevan containteza. —

Jau non sun mai crodà n’ els fallamts del grond Alexander, il qual eis davaintà in seis juvens dits ün schlav dels Plaschairs inferiurs & Bassezas, & ha pers la vitta [f. 5r] L’ Istoric disch: Ils mezs chi dovreva Carlo V p arivar à seis disegns, non eran ne honorifics, ne fedels; quai eis ün solit defett, chi haun quels homens, chi braman da retscher sco el ’brameva.

Ma mallavitta suni eir eau statt sottopost a quist difett, & uossa am displaschál & am causa dolur. [p. 169 modifica]Con mai eis passà scò con Tilli, il qual d’ schett, cur’el veva assedià, et incendià la Cità da Magdeburg „Ardai & ruinai amò ün’ura, pür allura vögli m’impaissar sü!“

Scò quist crudèl Tilli ün hom sainza compassiun ne Comisseratiun, uschè sun statt eir eau. — Eau podeva chiaminar sur dils Cadavers & povers plajats via, scò tras üna compagnia da fluors, e uschè podevi eir vezer tauntas citats incendiadas & inceneridas, senzer risaintas la minima Compassiun & Sentimts. d’humaunità; eau non metteva à stim il suspirs & plongs dels Pôvêls Babs & Mamas, chi stevan laschar ir lur chiars figls & unicas pozas da lur vittas, in mias disgraziadas [f. 5v] Battaglias p morir avaunt ura düna Mort violenta e Crudella — Schi! eau nhà dischmiss mia prüma Donna Josephina & la discheæchiada, abain quela eira pür causa della maggior da mia Exaltaziun & da mia fortüna. —

Il Princi Eugen al nhai fatt sajettar senz’ingün reguard, e medemamg uschè eir al brav Librèr Palm, p havair quel laschà ora üna scrittüra cunter mai. Pró totts quists indinbels lamaints & anguoschas vevi meis plaschair da guardar prò, senza risainter la minima Impressiun.

Mia bela Armada chia veva cura eschans partits p il Rusland fú parte ruinada dal frir, parte morta della fom & parte fondada n’il Marost & Paluts, e morta da Miseria. —

Cur’eis Arsa la Citta da Moscau, sun blers da meis soldats ars vivs l’aint scò er mia bella Chiavalarja & tott. Et nella Retirada nhaj stovü mütschar [f. 6r] Travesti scò ün atter Xerxes p non gnir in maun dels furius Cosacs. — Pro Lipsia eira mia povra glieut circomdada da Ballas, schischinats da fom & Malathias epidemicas, ch’ils mazeva avaunt cò gnir praschuners. —

Taunt üna non m’abandunett mia superstitiusa Idea, chia minchia 14vel Di da minchia (Minchia) mais scò veva l’Experienza, d’ospettar qualchiassa rimarcabla, e guadognar qualche gronda Battaglia, mà que sun resta ingianà; e cura sun chiassaintà infin l’Elba, n’hai comainzà à rivan ilgs ögls. Jau, il qual ins ecura d’ scheva solamg. ün Pled, & con quel moventevi tott il mond, scò il famûs Zeff dils Grechs feva tremblar tott l’Universo cur’el squasseva sia Testa; — Eau da qual tuott s’ temeva scols Uffaunts dels Romauns, cura gniva dit: „Hanibal ais dadôr las Portas“et scò ils povers Saxoniers, nel temp della Guerra con la Svezzia cura sa d’ scheva: Uffaunts urai ils Svèdês sun quà. Jau — l’Imperadur [f. 6v] Dels francês; Eau il qual voleva fondar üna Monarchia universale. Eau chia meis nom uschè famús sott il firmamaint, sun ossa gnü privà da mia libertà, separà da mia doño & da meis Uffaunt, dischiachià da meis Thrun da mia Patria — gnir bandé in ün Insula chia da nattüra non contegna atter cò [p. 170 modifica]Mallinconia, e tristeza e finalmg cambiar quella con St. Hellena tenor la voglia dels odius Inglès.

Abbain chia ameva la vitta solitaria scò Imperatur schi eisè d’allura in quà üna gronda diferenza chia avaunt meis proprio Arbitiro & uossa suni s’ forzà. La solitudine in quala dun suspirs, hà amplià mia Miseria, indebolí mias forzas Corporalas & quellas da meis spiert, perchai la sforzada Quieteza dad ün inquiet eis sia sepoltüra. —

Aint in quest Defert chia ais simigliond la sumbriva della Mort as preschaintan avaunt meis Oegls tottas [f. 7r] sanguinusas ovras comissas & horendas scenas, da qualas sun eau statt l’Autur in üna dellas pü nairas Colurs. — Las furias infernalas am persequiteschan d’üna stanza in l’attra. Scò eau, mai in mia vitta non hà tegnü Quieteza in spiert uschè amò main la nhai chiattada quia. — Aint in quista sollitudina nhai però imprais üna Chiassa, la quala ais p mai da grand Valur: — Id’ais quella chia cura m’impais sün certs suggets, scò sun els 5, cioé: Baile, Mirabeo, Voltaire, Bolingbrocke, Berkeley, schi chiatti, chia quels con totta lur scienza sun stats miserablas Creatüras, pchia lur fiñ & mira non era otter cò da distruschar & spoliar la povra Glieut da lur sulett cuffort & da lur religiun.

La grondeza dels Prinzis, la Possaunza & Potenza, l’Auteza & las facoltats e rischezas quaunt bot sun quellas persas, & có sun quellas sottopostas alla Transibilita e quaunt bot può crodar jò la Coruna della Testa d’ün Sovrano [f. 7v] Et ils sudits as müdar d’Idea. — Ingiua am dessi ossa volgiar via? Totts m’haun bandunà & stová bandunar p forza. — Con pittra Rüccla & Chiauola Dolur m’impaisi ossa inavò sün meis surpassamaints comiss & m’incorsch pür massa, chia possed ün spiert & orma stada sottaposta alla Perdiziun & chia periculus operato Materialismo, eis ün Urdimt da spierts ingianaivels! Eau saint, chi m’inculpescha ün Giüdisch intern, il qual radubla mias continuas anguoschas. Schia m’impais sün l’avegnir, schi m’ fai tremblar, da maniera chia non sà chiai comainzar in quistas deplorablas Circomstanzas. — Eau nhà quà mia Devoziun Domestica & meis Sacerdot; aquà chiatti amò qualche Riforsa & ricreatiun da meis spiert — mà quaunt am displascha da non havair fatt uso diciò avaunt cò ossa! Eau nhà saimper temà, chi sia massa tard & sun flagellà dels horibels [f. 8r] Impissamts chia non sia plü in caso da sattisfar & risarzir meis dellictts e mis fatts in ingiüna Maniera.

Chia eis dimena, chi ma conforta in quistas anguoschiusas Circomstanzas? La unica spraunza, chia la suprema misericordia gnirà à guarir mias Plaias, abbain sun ün grondischen & enorm Pechiader, e chia quella mainarà à Disegna mias bunas Propossitiuns. — Ma que düra p ün momaint, [p. 171 modifica]& l’ura am tuorna schgür avaunt als Öls, sco la naira meza Nott, da maniera chia non sun in caso da descriver mia Tristeza. — Am para chia la profondità sa riva & chia veza la Mort & Perdiziun. —

Illura volgi meis Oegls, sün la Manificenzo & grondeza da quel sül qual uschè pauc m’impisseva, sül vair Benefactur della basgnusa & persa humaunità — sün Jesum il Salvader del Mond. In sias plajas chiatt eau cuffert, & in seis pretius saung spons, la Promissiun [f. 8v] del Perdun da meis Pechiads. A mai vai nüglia mal scò à Carlo V. Tutta via non dess eir il Regent sentir las neccessitats spiritualas, scò ils sudits? Non dess eir quel cognoscher, chia saja solũ ün suprem Dominatur, à qual covegn honur & veneratiun a qual s’ dessan chiattar obliats d’adurar Ciel & Terra, Anguels & Dominatiuns.

L’arta Dolur corporala ruoja in meis Intern instancabilmg. — Schia’ m vö far corragi & dir: „Dolur! fa quai chia tü vosch & tü non ma survengiarasch, schi ais tott üna la Nattüra quà, chi vo sia part, & jau saint chia la Philosophia non ha quela virtü, chia presumeva“. —

La Mort non m’eis uschè indiferenta, sco insecura, cura la guardeva da fatschia in fatscha, süls sanguinus Chiamps da guerra, sün quals sias offertas tragicas giaschevan in Massa. — Quista mort sarà vairamaing in cas da finir mias preschaintas [f. 9r] Tribulatiuns, ma là non mà lascha plü temp d’om proveder con qualchossa del Bain in sóllievo da meis spiert, ne main temp da vezer mia Consortè & figl, & d’operar qualchiassa p els sco convain ad ün Marit & Bab.

Id ais dunque inevitabilmg, neccessari, chia p survegniar quist serron della Mort, sy provist con üna ferma Persvassiun della Intransibilita, chia’ m volgia via della Cretta — oppogià sün la Crusch & sün l’ancora della spraunza. Uschè craj senza dubi in ün creader del Universo, il qual eis & sarà; il qual saint’aint ils Monarchs & tuorna als sbancar, la Sapienza del qual hà tott ordinà excellentamg, la Pussaunza del qual hà tott operà — La Justia & grazia del qual tira in pé & da la vitta à quel chi deis crodà, & qual guardâra eir sün [f. 9v] mai in grazia, uschè dopo havair ponderà quai chi eis l’Essential, chial Cristiaun pò far, am volgi via da vus meis Pövels della Terra! als quals concernente meis Peregrinagio eau nhà taunt flagella & plajà; vossas Citats nhai ruinà, voss uffaunts n’hai maina davent & fatt sacrifici con els. Las Memorias & lavurs artificialas della veneranda antiquità & da voss buns vegls ñhai parte ingolà, e parte anulà tras il foè dellas disgratiadas Guerras. Eau am volg vers vers meis Pövels in vaira Contrittiun da meis Còr s’ dumandand Perdun da tottas offaisas, specialmg. uossa chia sun sün duos stradas chi s’ dividan /: Scheideweg :/. [p. 172 modifica]

Non imblüdarai il Bain, chia taunter blèr mal, nhà procurà, siand las miras da miras vittorias non eiran tottas, p noschas fins, d’impersai eir p reformar bleras chiossas & schrüoigliär sü ils spierts [f. 10r] Et refinar ils Pövels malcoltivats.

Specialmg, vus francès! ils quals m’hauat tutt sü in vossa Compagnia in temp da mia Puerizia & hauat dat à meis spiert quel eminenta Illuminatiun, chia mediante quela sun gnü abil d’obtegner la Coruna d’Imperatur, vus non imblüdarai, chiei chià nhà fatt á vus & à voss Rajnom. — Eau s’ nhà sdrütt la sgrischusa Revolutiun.

Eau nhà instituì las bunas ordinatiuns & salüdaivlas Letschias e Disciplinas, impè da Letschias rottas & Dissordens. — Jau nhà fatt rivar ils Taimpels & exercitar las sonchias consuetudines & devotiuns. —

Eau nhà tegnü chiüra per las artes & scienzas, da las coltivar & nhà premià las fadias tenor merit à quels, chi las mossevan. — Jau nhà fabricà Collegis & Seminaris, as dat festas d’Algrezia, & as dalzats sott meis scepter, scò üna stimada & forte Natziun con as proveder buns & coraggiús Guerriers. — [f. 10v] Tuottas quistas chiassas non imblüdarai & considerai eir mias Debolezas & Errurs. considerai quai chi disch Terentius: „Eau sun ün hom & quai chi ais humaun non prò gnir distachià da mai.

Et vus atters Pövels del Mond, ils quals havevat fatt taunt sevêrs Jüdicis sur da mai, & senti mia disgrazia & distructiun con algrezia — considerai, chiai chia’ l Gener humaun era avaunt 30 ans, avaunt chia eau sun compars sül Thrun, & gurdai chiai chia’ l eis ossa. —

Con bain chia l’Antiquitatt ais rispettabla non desni nonobstante devainter sclavs da quella.

Reflettar & provar stovainsi & la Necessità la quala ha saímper. facendà l’Arguteza, impiegà il ferm ingeni, & quatras prodott [f. 11r] buns früts, quella opereschia amò saimper. Quaunta occasiuns as nhai dat in Maun p implantar las Arts taunt da Pasch cò da guerra taunt in affars p regula della Vitta cò del Spiert. — in mainar la Guerra nella avantagiusa Collocaziun dellas armadas, nel assidiar & las citats & fortezas, nella fortificaziun da quellas, & nel far schonzas, nell’uniforma dels guerriers & nella miglioratiun del agricultura. Et Ils früts da tottas quistas chiassas gialdauat gia preschaintamg & amò plü gialdaran voss successuors. —

Eau non aspiresch plü davo honurs temporalas, & vana fama, mà quai chia nhà operà mediate ò imediatemg, quai non jarà sott & il Mond non imblüdarà.

Totts, totts senza Exceptiun, imprendai Tande eir amò quai da mai, chia la fortüna hà seis confins, & qualla [f. 11v] Sdara solū prò nus schia ha s’ prevagliain dad’ella con debita Prudenza, siand’quai nhai experimèntà. [p. 173 modifica] Imprendai da mia Disgrazia à Devainter Savis & prudaints e d’as nüziar dell’occassiun del Temp & da mai surpassar ils Limits dellas forzas. —

Et uschè statt totts in Maun da Dieu, et conservai in vus il spiert dell’uniun, della Tractabilità & Tolleranza, honorai voss Regents, als siat sottomiss, & as mossai activs & zelus in l’obbedienza da lui Letschias & ordinatiuns, Amai & conservai las scienzas & las artes. Chierchai da metter in flur ils Instituts, inua talas vegnan instruidas. — ha proemialmg. vigilai sur della Religiun, scò la plü gronda Importanza dell’hom; guardai chia cuí Taimpels & alters non vegnen profanats & disconsacrats [f. 12r] o laschiats vöds, dimpersè considerai quels scò degnisems santuaris, senza quals non subsiste n’ingün Bain public & ningün Pövels saraun felicis; uschè eis meis ultim giavüsch. La Grazia da Dieu, vossa Remissiun, voss’amur & recordenschia!!

               28 fbr. 1821. Napoleon.