Rätoromanische chrestomathie X/Sagen

Da Wikisource.
(Reindirizzamento da Sagen)
Sagen

../Pled, fat sül plaz grond da Müstair ../Sprichwörter IncludiIntestazione 16 maggio 2023 75% Da definire

Pled, fat sül plaz grond da Müstair Sprichwörter

[p. 309 modifica]

Sagen

1. L' hom da Tramen.

Ün puob da Mustair perchuraiva las chavras da seis comün con Jon chavrer. Quist puob havaiva trat sü ün agnè col latt düna chavra. Meedem agnè seguitaiva al puob cur chel jaiva a perchürer sco chel füssstatt ün chaunet. Ün di havaivan ils nomnats chavrers mandà las chavras sü vers plaun Rodond. Noss puobet survgnit l’orden del chavrer da restar in Tramen e guarder cha las ultimas non tuornessan inavo. El as mettet a passar sper la fontauna da Tramen et mainget qua eir sia marenda. Fini quella sendormenget el et dormit qua üna pezza. Bainbot comainzet 10 l’agnè dal tunar con ils peis davaunt sco chel voless clomar al puob. Quist al paraiva con ün maun davent ma non stett sü et non rivit ils ögls a vezzar che chi saja. Non voliand l’agnè refüdar il tuner schi stett il puob sü per il büter davent. Ma in quel indada vezzet el ün terribel colloss nair avaunt el, non soviond chi saja ün hom o üna bestia. Ilpuob det ün terribel sbrai d’onguoscha et corrit spert bod in pè bod a cuclos vers l’aua e vall da Plazöl. L’agnè il seguitet. Els jettan eir diversas jadas a pichas sur crippelets jo, et revittan mols e morts nel truvi da Plaumas chüra. Sa as fermet el ma non vezzet ingün plü ater co seis agnè. El jett vers il plaun et spettet qua fin saira chi gnit chavrèr 20 con las chavras. Ossa quintet il puob quai chel havaiva viss et il chavrer d’ schet. Quai ais statt: „L’hom da Tramen“.

2. La doña della Sprella.

L’alp da Dora da Müstair vegn nomnada eir l’alp Sprella. Quist nom deriva d’üna doña chi vezaivaiva sovent sott l’alp ina fontauna, qualamedemamaing vegn non nomnada la fontauna della Sprella. In quist contuorn haun da temp vegl viss ils pasters sovent üna doña. Quella eir a mongias chiamischa e con nüglia sün chiau eir da temp chi eira gronda fraidur. Una saira comondet ün sogn al sot sogn da ir ja pro la fontauna per aua sraischa [fraischa]. Il sot sogn obedint jet jo e siond bella glüna plaina efich cler, non simisset d’havair qualcha tema. El charget aint sia aua e as fermet ün pà per maingar creschun chi creschaiva sper l’aua in abundaunza. Cur chia e volet ir daz el il chiau e füt surprais a vezar dasper el üna doña chi sezeiva jo sper sia aua chia el havaiva pognia per tor. Con gronda tema tenschet el via per il vas con l’aua e jet bain spertvers l’alp. El quintet il cas arivà al sogn, chi eira ün hom plü vegl, e quel as metett a rias [riar], e dunondet [dumondet] schia el non ha mai duldi quintar della [p. 310 modifica] Sprella? Il sottsogn dischet da nà. Sün quai quintett il sogn da plü jadas chi havaivan viss la doña della sprella.

Ün di quintett el inavaunt sezaivan nuss avaunt circa 10 ons ora sper il choc da sagliar legnia. I deira il contaden N. il sot sogn e il paster et jau. Las vachas eiran jo pal êra chi godaivan las fluors da St. Jacom. Indetamaing disch il paster: guardai via là vid vard el l’aua sü per la zondra passa ün doña quella eis nara a ir la sü. Nuss guardettan totts e vairamaing aira quai vaira. Nuss dischetten tauntar pèr quella s’ha persa, e comainzettan a clamar, pero quella jet inavaunt senza badar nüglia. Ella rivitt sür sper quel crippal nair dadeint la pala gronda e nuss non l’ain vissa plü. Una gronda pezza chütettan nuss ma ella non gnitt plü avaunt öls. Jeu sustegn chia quai eira la doña della Sprella.

A pasagiers e pasters ha ella schublà o iüblà aint per las ureglias e quai pel solit con müdar taimps.

3. L' hom da Vau.


Circa ün ura sur St. Maria in üna vel, chi maina vers il doss radond, ün sto eir transir per ir nelles alps da Müstair, ün riva indetamaing in ün bel bain numne il prà da Vau. In mez quel as rechiatta il tablà et eir la chiasa, quela non eis plü habitabla. Avaunt temp habitaiva quaglieut tott on. Osse però eis la chiasa quasi divastrada, solum ils mürs et ailchüns legns della tettaglia vezza ün amo. Il tabla, quel vegn mantegni per metar aint il fain del prà, qual vegn mainà d’unviern jo in St. Maria.

Sovent vegn quintà dels vegls d’ün hom, chi as manifestaiva soventin quista habitatiun e in quist contuorn, e vegn nomnà l’hom da Vau. Pesegiers al vezaivan plüs jadas in quist contuorn eis eir capittà cha quel als compogniaiva fin in St. Maria, ma senza gnir daspere. El chiaminaivapel plü ailch pass avaunt. Sch’ün chiamineva plü dabot per al chüfar crajont chi foss ün hom cognioschaint, schi jaiva el eir plü spert 30 usche chia ingiün non el siouaiva. Arivont in St. Maria svanit quel senza savair ingua quel eis it. Quai devaintet solum da nott. Intuorn il pra da Vau eis üna bela pas-chüra quela vegn pasculada dels mual süt da St. Maria. Quist gniva serà aint da nott in ün stabel sper la chiasa da Vau. In dits da tritt taimp mettetan aint in stalla pero senza raintar.Plüs jadas gnit il mual scuraintà ora a mezza nott, sco foss l’uors tauntar. Ils paster siglivan sün quai naunpro, ma non vezzaivan nüglia. Davo suzess üna jada quist cass non volet il mual plü ir aint in stalla quai paraiva chi as sculozzevan fich.

Il prà da Vau eis quasi atachià al pas-ch del’alp Clastra da Müstair, [p. 311 modifica] dal qual la clastra maina jo blera legnia dat ardar. Quista legnia vegn tagliada l’astà e l’alton vegn quella plomada per mainar jo d’unviern con la schlitta.

Eis capità chials famaigls metevan aint in stalla da Vau ils bovs dürante il temp ch’els mainaivan insemel la legnia quals gnivan raintats ogni ün con chiadainas. Eir quels non restevan in stalla la dumaun a bun ura as rechiateiva els ora in prà, e las chadainas in lur lö sco els havaivan raintà. Quist devaintet plüs jadas usche chi gnitt tralaschà da mettar aint mual in quella stalla. Ossa eis blers ons ch’ün no ha plü viss l’hom da Vau.

4. Il serpaint del Schnolzer.

Ün hom da Somvi jet ün di a far legnia nel truoi dellas Cruschs. La saira as mettet el in viadi per ir a chasa. Ariva nel Schnolzer bè sur la via da Taunterruinas duldit el dandettamaing üna gronda frantur sco chi jess ün terribel vent. El guardet sü vers il valer et vezzet gnir jo da quel üna gronda verma overo serpaint incunter el. Spert sco l’inpissamaint as mettet el a cuorer jo del valer. Ma adüna duldit el chal serpaint al seguitaiva e gniva adüna plü da maniv. Tott in üna jada det el a terra dal grond prescha et tema et jet ün toc a cuclas. Sünque duldit el ün grond tun sün ün larsch. L’hom eira sünque ferma et non venet plüal serpaint. Quel volaiva par ün zat sül hom siand zond da maniv ma jet in vezze incuntra üna plaunta da larsch ma uschè ferm chelas coppet. Al serpaint ne viv ne mort non vezzet l’hom plü. Sül larsch observet el ün grond flech chi eira davent la scorza. Durante l’està jet quist hom plüs jadas da quellas varts a legnia et observet cha quella plaunta schiraivaet l’ulton eira ella setscha.

5. Ün donus serpaint.

Ils bains Pütschai, Runatscha, Terza e alchüns da Craistas possedan ün alp, quala vegn nomnada l’alp Terza. Quella jascha sur ils nomnats bains, atacha al confin austriac. Ils termals da confin taunter la Svizzerael Austria vaglia eir per termals del alp con il vaschin munt da Tuar. Un truoi maina davent del alp tras medem pas-ch vers il munt da Tuar chi vegn nomnà la blaisch da Tuar. Arivont sül confin qual và per ün al doss sü vezza ün indetamaing üna bela blaisch con erba spessa e bain preziusa chi para ün prà bain cultivà. Apè della blaisch exista üna grossa 35 jonda. Alla dretta e sinistra eis ella serada jo con crippals. In quista jonda e crippals as rechiatan bleras muntanellas qualas vegnian sovent persegiatadas dels chiachaders svizzers. Ils chiachaders austriacs imnachettan [p. 312 modifica] sovent als svizzers d’als ir sur lur vita, schi non dismettan quist adüs. Ils uragius schwizzers non badettan, e passettan sovent il confin per sietar las muntanellas.

L’erba d’ella surnomnada blaisch vegn jaldüda del mual sütt da Tuar.Ün strett e crapus truoi maina sü tras la jonda nella bella blaisch. Avaunt qualchia temp stovettan ils contadins da Tuar quasi rafüdar da pascular quist contuorn. Sovent paritan mual, senza chia ingün non savett il motiv. Davo fetten els visitar al mual peri d’ün veterinari da buna pratia, il qual chiattet chia mual vegn tösiantà. Quist devaintett pel plü nel’istessaplazza pac distant ün del ater. In quella plazza as chiata amo ossa da mual gross chi gniva in quella jada chavà jo. Ils pasters declerettan da non havair mai viss qualcha serp o bestia da tössi. Quist mal creschet plü via e plü in maniera chi gnitt decis da dismettar da pascular quist toc munt.

Un di tart d’alton partitt ün chiachader da Müstair a bun ura versla blaisch da Tuar ingua el sovent allà chiarchet sia praisa. El chiaminet davo seis solit truoi qual maina del’alp Terza vers quist munt. Arivà sül döss del confin udit el schüblar las muntanellas numerusamaing. Tott consolà simpisset el oz eis ün di da buna praisa e proseguit seis chiamin. Il truoi al mainet sott la jonda grossa ora ingua eiran bels plauns. Avauntco chiaminar sü dell stipp posset el ün momaint per rechaiver forza, e per guardar ün pà intuorn schel vezess salvaschina. Davo levet el sü e volett traversar sü la jonda tras il truoi del mual. Quist eira crapus e malgulio, usche chial chiachader guardet per terra per non traplar malamaing ils pês. 25 Arivà in miez la jonda sentit el indetamaing ün tritt schuschur, el gnit non pac strami det in sagl e guardet davo chia chi eis. Ossa vezett el circa 10 pass distand sün üna pedra gronda ün sgrischus serpaint qual eira provist d’al sigliar ad’oss. Il chiachader siglit anguoschusamaing inavo crajont d’havair la bestia sün la rain. Bainbot eis el statt zoppà davoün döss e guardet inavo schial non al perseguescha, ma non vezet nüglia. Ossa quorit el davo il döss sü sün ün crippal ingiua el vezet jo la plazza ingiua il serpaint as rechiateva. El tret ora seis spejel per vezar plü bain, mo el non al dovret, perchia il serpaint eira usche grond chial vezett dalunga ad’öl schebain chi eira circa 200 pass distant. Per vezar plü bainchütet el tras il spejel, mo siond la bestia eira usche schgrischusa non chütet el löng. Per non contriar temp pigliet el seis stutzar e mirett jo con gronda atenziun, uschebain chia el del stramize tremblaiva, crodet il serpaint sün la pedra dova havain dat ün grond sagl in 3 tocs, ils quals sbatnaivan amo löng davo. Il chiachader sün quist fatt survegnit guaie stovet rendar. El posset fin chia el fütt remiss e avaunt co partir [p. 313 modifica] della plazza guardet el jo amo üna jada con il spejel e observet chials tocs serpaint as movas amo. Quel havaiva ün chiau fich gross con ün ferm colöz e duos pitschnas jomas e davo quellas gnitt ün corp plü via e plü sutigl con üna lungezza da 6 — 8 pês. Davo chia el havavia [havaiva] contaimplà tott levett e sü et jet a chierchar praisa. Tuornond a chiasa non passettel per quista via.

Nel comün quintet el quist seis cas arivà a plus amis, a quai gnitt a plaun a plaun ad’ureglia dals contadins da Tuar ils quals recognioschettan chia quai sia statt il serpaint chi tösianteva il mual. Els dumondettan davo quist chiachader bain sovent quai paraiva chia els al volaivan darün premi, mo cognioschar siond el statt a chatscha nel munt austriac e feva parair da non savair inguota.

Il munt vegn ossa danovmg chiargà e da tössis non pareschan ingiüns. Amo oz recognioschan ils chiachaders austriacs quella bravadüra del chiachader svizzer e daun la liberta ad ogni chiachar sur la salvaschina da quest contuorn.

6. Las vermas colla corunas.

Ün hom da Müstair eira ün di nel guad a legna. Siond il di chiad pattiva el sai. El jet a tscherchar üna fontauna. Arivà pro üna tala, vezzet el s’approsmar a quella ün cortegi da vermas. Oravaunt jaiva laraina, aintamez taunter duos atras vermas, chi la tegnaivan üna corunina d’ar sur seis chiau. Il legnader as zoppet davo ün bos-ch per contaimplar, chai cha las vermas faun. Ellas pozettan la coruna sün ün tschisp ün pa davent dalla fontauna. Allura la raina jett nell’aua e’ s fet il bogn, e las atras vermas medemamaimg. In quella il legnader piglia la coruna, la metta in bussatscha e raiva sün ün bos-ch per vezzer, chai chi succeda plünavaunt. Aviond fat lur bogn, volan las vermas darchiain tor lur coruna. Ma ella non ais plü in seis lö. Con grond fatschögn vaun ellas intorn tscherchonde daun ögl finalmaing a nos legnader sül bos-ch. Ellas es mettan per raivar su, Ossa comainza quai a nos legnader da gnir chad. El tira ora svelt seis casac ed il bütta jo pro las vermas. In pacs momaints ais quel s-charpàin frischlas. Vezzond la raina, cha sia coruna ais persa, da ella ün sbalz per aria e’ s lascha crodar col chiau sün üna platta, e resta morta. Las atras vermas piglian la fügia. La coruna pero ais restadaal legnader.

7. Las dialas süll' alp da Munt a Cierfs.

Süll’alp da Munt sur il comün da Cierfs vivaivan bain bleras dialas in cuvels sot la terra, chi portan amo ossa il nom las foras dellas dialas. [p. 314 modifica]Durante la stà gnivan quellas sovent ora sülla prada e jüdaivan far con fain, as tegnond bainschi adüna ün pa retrattas dalla glieud. Ellas portaivan vestimainta alba ed ün bel fazzöl alb sül chiau. Magari eir d’inviern, bur [cur] cha’ l solai splenduriva sün quista sassa, gnivau [gnivan] ellas ora davauntlur cuvelsa [cuvels a] solai.

Supra il svanir dellas dialas vegnan requin tadas [requintadas] duos differentas dittas.

I.

In ün bel di da stà, cha quels da Cierfs faivan con fain sün quell’alp, avaivan las dialas fat gronda laschiva e miss a süar lur biancaria: chamischas,tuaglia se [tuaglias e] fazzöls, davaunt lur cuvels a solai. Duos donnas veglias fich ranveras, allas qualas las dialas avaivan fat bler del bain, eiran güst là nella vicinaunza, occupadas a far fain sech. Plain d’invilgia contemplaivan ellas ils linzöls albs sco’ l floc, ed ellas pigliettan la resoluziun d’involar üna part da quella bella roba. Via davo mezdi, s’aviond lasdialas retrattas per ün momaint in lur cuvels, fettan svanir las duos femnas üna buna partida d’ lavanda, la zoppettan taunter il fain e manettan la saira a chasa. Pero la domaun seguainta comenzet quai a tunar ed a sfracaschar nella spelma sot l’alp du [da] Munt, sco scha quellas paraits stovessan dar insembel. Las dialas svanittan con tot lur richezzas, ed ingün nonlas vezzet plü. Ma las sgrischaivlas fessas nella spelma ans dischan amo hozindi che revoluziun ch’ellas fettan nel intern del munt, ant co partir.

II.

Süll’alp da Munt eira ün juven paster, al qual üna dellas dialas plaschaiva orvart bain. Las sairas davo fini sia lavur as zoppaiva elsovent davo ün pedrun in vicinaunza dels cuvels dellas dialas e la spettaiva sü. Mincha jada ch’ella gniva ora da sia abitaziun la perseguitaiva el munt sü e munt jo, qualjadas l’intera not, fin chi sunaiva jo nel comün il segn da di, ma mai non reuschitte al juvnet da la tschüffer. Finalmaing eira la diala stüffia da quist train, ed ella det d’incleer al juven, chasias fadias sun invaunas. Quista nova al jet talmaing a cor ch’el comenzet d’ödiar la diala e da pensar sün vendetta. El avaiva indreschi, cha las dialas hajan üna ferma antipatia invers ils jats. Baincunmal jet el ün di jo nel comün, pigliet ün jattum vegl, il mettet in ün sach e turnet con tot süll’alp. Saira da not büttet el il jat in ün dels cuvels, sperond dafar quatras allas dialas üna brava trücha. Led e containt da si’ ovra jet el a cuz. La domaun seguainta bandunetten las dialas l’alp da Munt e la Val, pigliond con sai tot lur richezzas. Be il jat laschettan ellas inavo. Amo grond temp davo l’udiva ün mivular sot la terra, e quai perfin jo nella val, nels contuorns comün. [p. 315 modifica]

8. La fora da Dialas.

Taunter l’aua da Pisch et il truoi della Rajesch bè sur la prada ais üna pitschna foretta nel crippel. Quella vain nomnada la fora dellas dialas. Tras quista as vain nel intern del crippel in ün cuvel. Da temp vegl habitevan qua femnas nomna dialas. Quistas eiran zond bainvoglüdas della glieut da Müstair. Sovent faivan ellas la nott lavurs pels contadins nella champagnia circonvïzina. Eir as laschaivan ellas plüs jadas vezzar oura sül crippel davant lur entrada nel cuvel. Ellas havaivan eir ün bel chaunet. Nel temp della racolta mandaivan ellas sovent a quist, con üna ternetta, nella qualla a rechattaiva frütta et paun, als contadins nella champagnia vizina. Nella terna as rechattaiva ogni jada ün curtè et üna furchetta. Quista marenda portiava il chaunet bod a dün bod a later contadin. La furchetta et il sclun mettaivan la glieut ogni jada darcheu nella terna. Ün di volet ün contadin far ün spass. El tegnet la furchetta per el. Appaina chal chaunet eira retuornà nel cuvel chi comparittan las dialas oura sül crippel. Ellas comainzettan a crider e fettan ün grond bragizzi. Davo üna pezza retuornetten ellas darcheu nel cuvel. Da là davent non as laschettan ellas plü vezzar in nossa vall.

9. La pagliolainta nel bain da Plaz.

Dal temp ch’üna part del Tyrol appertegnia amo pro la Rhätia incontret il seguaint: Vis a vis il Haid ais la val Zerz nella qualla sun las alps da Barbusch. Avaunt temp eira quista vall il bain e posses dün privat. Il bain havaiva nom Plaz. Il contadin e sia doña eiran glieud da bain e vivaivan sün lur bella possesiun paschaivelmaing e containts. Lur fortüna e containtezza gnit amo ampliada. La doña parturit ün belpuobin. Amen duoi eiran sauns e frischs. Davo ün temp volet la doña tenor veglia üsaunza ir jo a Barbusch a segniar or pagliola. La comar da part gnit naun pro et la compogniet. Ellas revittan jo fin sper ün plaunet nel qual sun diversas peidras e crippelets sco popps. Quist lö as nomna amo ossa: „Pro las junfras sulvadias.“Qua sencorschettan ellas d’havaint imblüda la chandaila. La doña da part tuornes sül baint per quella. Intaunt restet la contadina qua in quista plazza. Retuornada con la chandaila non chatet ella plu aqua alla doña. Solum 2 toccets vestimainta a rechataivan in quella plazza ingua ella havaiva da spettar. Ella clomet nel contuorn il nom della contadina ad ato vusch ma survgnit inguna resposta.

10. La resposta dell' hom sulvadi.

Un hom jet üna jada a legna. Però con terrar üna plaunta s’ rumpet el üna joma. Sün seis anguoschiar comparit l’hom sulvadi et dumondet, [p. 316 modifica] cha chil ais incontrà. Cur chel avet udi quai, dschet el: „O tü asen, non plonscher sur da quai, be cha tü non hasch guai ils daints.“

11. Co cha Fradetsch majer ais gni urbarisà.

Be dador nos comün sun doi gronds prads, chi appertegnan alla Clastra, Fradetsch grass e Fradetsch majer. Fradetsch grass gnit il prüm urbarisà. Ma Fradetsch majer eira surcreschü usche spess da bos-chaglia, cha quai paraiva impossibel da far landrora pra. Qua s’offerit il diavel d’urbarisar, Fradetsch majer in üna not, da cura chi suna la saira Ave Maria fin cur chi suna la domaun, sch’el survegna paja ün’orma. Il pach 10 gnit perfet, ed appaina chi avaiva sunà Ave Maria comparit il diavel sülla plazza con ün’intera rotscha da lavuraints e det l’attach. Quella not il caluoster non jet in let; el as postet sül cuclcr [cucler] e contaimplet, co cha quai va zua ora in Fradetsch majer. La domaun con briclar di eira la lavur squasi finida. Qua tira il caluoster il segn grond e suna Ave Maria. Ildiavel avaiva pers la scomissa. Dalla rabia pigliet el ün immens pedrun ed il büttet vers la clastra per la smiclar. Ma in sia fêl det il ün tal büt alla pedra, cha quella svolet sur la clastra ora e crodet güst sot la porta sülla via. Seculs alla lunga, fin cur chi gnit fabrichà il stradun, serviva ella sco piogn sur l’aua, chi vegn jo dalla clastra. Adüna as vezzaivavi ad ella ils fastizzis dellas grifflas del diavel.

12. Il Furomer vegl.

Taunter Valchava e Fuldera eis üna chasa solitaria, nomnada Furom. Da là in ora vers Valchava va quai têr avval, in aint vers Fuldera percunter va quai plü planio.

Ils juvens da Valchava jaivan las sairas d’inviern sovent a plaz aint a Fuldera e turnaivan in ora pür vers la domaun. Retuornond pigliaivan els a Furom üna schlitta e roslaivan lasura fina jo sussom Valchava. Allà mettaivan els la schlitta sper la via e jaivan a chasa. La domaun il bun Furomer vegl podaiva tor sia manadüra e gnir jo e laschar trar sü laschlitta, sch’el volaiva ir davo sia lavur. Finalmaing eira el stüffi da quist train. Üna saira, cha’ ls juvens passaivan darchiau aint, gnit el ora sin lobia ed als deschet: „Meis juvens, cha vu tuornauat in ora quista not, schi laschai in pos mia schlitta uschigliö quista jada la trauat insü svess.“Ils mattuns non badettan l’admoniziun. Retuornond pigliettan els a Furomdarchiau üna schlitta e roslettan fin jo süssom Valchava. Ma voliand laschar là la schlitta ed ir a chasa, non eiran els in cas da far gnanc’ün pass — impossibel. Els podettan far buna bucca e condüer la schlitta darchiau su Furom. [p. 317 modifica]

Plü tard pigliet il Furomer vegl a fit dalla clastra il bain da Ruinatschasur Müstair.

Üna jada eira el stat a faira e tuornet a chasa con üna bella somma d’ monaida. Jond in ura noctura davo sia via vers il bain, gnit el dandettamaing fermà da duoi homens, chi l’avaivan spettà sü, col clonm: La vita o la bouorsa?“Il Furomer vegl als comonda da gnir con el. Ils aschaschins non polan far ater — els il stolan seguitar. Arrivats sül bain, cloma il Furomer a sia donna e la disch: „Da ün paun per ün a quists homens.“La donna obedescha. Allura as volva el vers ils aschaschins: „Ossa it a chasa, e laschà’ m da quinder invia in pos!“

13. La fontauna del vin.

L’alp Urtièra alla sponda del munt Terza chi ais hozindi proprietà della comunità Tuor, appertgniva plü bod alla clastra da Müstair. Siond ün di ils famagls della clastra sün quell’alp accupats con far legna, vezzettan els gnir üna vittura con vin aint dal Tyrol vers Müstair. Il di eirachad, e’ ls famagls pattivan sai. Un d’els disch: „Be cha nus avessan ün da quels butschins sü qua pro nus.“L’ater responda: „Quai podain nus avair.“In quella da el ün tagl con la saür in ün tschoc ed or dal tagl fluescha il cler vin cotschen. Aviomd ils famagls stüz lur sai, tira il segond sia saür darchiau or dal tschoc ed il vin raffüda da fluir or dal tagl.Intaunt ils vitturins quijo constatan cha ün butschin cuorra. Tottas provas, da’ l stoppar sun invaunas, fin cha’ l segond famagl non ha trat sia saür or dal tschoc. Pür alla raffüda il butschin da cuorrer.

14. La Tea fondada.

Passond da St. Maria tras la val Vau e sur il Döss rodond, s’arrivanella val da nossas alps. Circa a mez viadi taunter il cuolmen e l’alps Sprella s’imbucca da sinistra üna valletta laterala, la val da Tea fondada. Orassom quella, strusch alla riva del flüm ais üna gronda fora a fuorma da chaldera, mez implida con aua. Da temp vegl eira allà ün excellent’alp, la megldra da tots ils contuorns. Jossom l’era eira la tea. Ün di passetün pover hom vegl tras quella contrada. El entret nella tea e domondet la charità. Ma il sogn non al det inguotta, anzi il tramettet davent con terriblas blastemnas. Il pover vegl jet inavaunt e chattet a pitschna distanza il paster dell’alp. Quel as laschet gnir pecha del povret ed al det sia marenda. Il vegl ingraziet cordialmaing. Ma allura as volvet el vers latea smaledit l’alp ed il sogn e rovet a Dieu da la desdrüer. E bainbod s’elevet ün grond füm; la terra as rivit e travondet la tea col crudel song. In quel lô ais ossa il poz mez impli con aua. In sairas avaunt co chi vegn trid taimp, as dalda amo ossa a struschar las mottas jo nella fora. [p. 318 modifica]

15. La fondaziun della Clastra a Müstair.

Nel on 800 stovet l’imperatur Carl il Grond ir a Roma a decider üna questiun taunter il papa e l’ pövel roman. Sia donna Hildegard l’accompagnet. Fatta la sentenzia, l’incorunet il papa il di da Nadal sco imperaturdels Romans. L’on seguaint returnet Carl darchiau in Germania. El passet tras la Vulclina arrivet a Buorm e continuet seis viadi sur la muntogna del Umbrail. Ossa principiettan las grondas difficultats. Ils viandants stovaivan ascender blaischs stippas e criplusas ed eiran in contin privel da crodar nel precipizi. Qua fet Carl il vout da fabrichar üna clastra nel prüm lö abità, ch’el arriva, scha Dieu il salva. E l’imperatrice imprometet da fon dar [fondar]na dalöntsch da quella clastra üna baselgia in onur della Vergina Maria. Sauns e salvs arrivettan els in nossa val. Siond quella abitada, fondet qua Carl üna clastra da muongias. Intuorn quella as sviluppet il comün Müstair. Nella baselgia della clastra sper l’alter sta üna statua daCarl il Grond, tagliada in pedra, chi rappreschainta l’imperatur in grondezzanatürala. Pac toc plü insü fet l’imperatrice fabrichar üna baselgia, chi det eir il nom al comün.

16. L' ultim chastlaun del Chastè marsch. (Balcun at.)

Sün ün crippel le dadaint Val brüna, visavi al comün Müstair s’elevaiva in temps antics il chastè marsch overo Balcun at. L’ultim chastlaun da quist chastè avaiva nom Iacuan Defalaris. La saira del di, cur ch’ün juven pêr s’avaiva laschà segnaraint, stovaiva l’hom condüer la donna sül chastè prol chastlaun. La domaun del di davo la podaiva el darchiau tor in consegna.

Taunter ater avaiva Jacuan Defalaris relaziuns intimas con üna muongia in nossa clastra. In ura nocturna alla faiva el sias visitas. Arrivond üna not a las 12 pro la clastra, raintet el seis chavai vi al vegl tigl nel sunteri ed entret in baselgia. Quella eira plaina d’ glieud, chi chantaiva l’offizi da mort. Jacuan Defalaris s’approsmet a quel chistaiva orassom l’ultima brucla e’ l domondet per chi chi chauntan l’offizi da mort. Resposta: „Per Jacuan Defalaris.“Il chastlaun s’avvicina a quel chi sta in schanuoglias orassom la penultima brucla. Medemma domonda e medemma resposta. Pro quel orassom la terz = ultima brucla l’istess, S’insnuind banduna Jacuan Defalaris la baselgia e srainta seis chavaiper il muntar e fügir vers seis chastè. Qua vegnan nanpro duoi trids chaununs nairs ed il s-charpan in tocs.

17. Co cha Müstair ais restà cattolic.

Dal temp della refuorma eira eir a Müstair ün ferm parti chi javüschaiva, cha’ l comün acceptess la nova cretta. Per far üna fin allas discrepaunzas [p. 319 modifica] decidet il magistrat, da laschar vuschar il comün supra la domonda. A tal scopo convocet il Surcomün, Visniaunca in Praungel, üna plazza be sot la clastra. Quels chi volaivan restar fidels alla cretta veglia dovaivan star dader l’aua chi vegn jo dalla clastra, ils aderents della refuorma avaivan da’ s postar dadaint l’aua. La minorità as dovaivaremetter alla pluralità. Aviond minchün tschernü sia plazza, tenor seis maniamaint resultet parità da vuschs. Qua observa ün bap, chi volaiva restar cattolic, seis figl dalla vart dels reformats. El va via, il clappa per ün’ureglia ed il tira naun pro seis parti. Quist avaiva ossa la pluralità, e la causa eira scholta.

18. Üna disgraziada juvnetta.

I vegn quinta chia da temp vegl as rechataivan in noss munts et guats luffs, quals causettan bleras jadas gronds dons vers las scossas da bescha e chavras. Sovent mazetan quels da tal sort mual in gronda quantità. Els non magliaivan la bestia intera, dimperai els chüchaivan solum ora il saung e quai devaintet sch’els gnivan pro ün tröp plü grond, schi puzietan els bain divers. Quai paraiva chi fossan mazats dün mezger.

Schi capitaiva unvierns grevs con grondas naivs e fraidurs, schi as manifestaivan tals luffs eis jo desper ils comüns e perseguitaivan dafatta la gliout.Sco eira plü bod l’usanza, chia las juvnas gnittan las sairas nel temp del unviern, in compagnias insembel, in üna chasa a plaz da filar, schi sucedett üna jada il segaint cas da disgrazia.

Las juvnas da Somvich as redunaivan medemamg in ün tal plaz da filar. Sco solet eiran ellas üna saira chi eira gronda fraidur redunadasin lur plaz, nel qual ellas eiran fich alegras. Ellas chauntaivan, riaivan e faivan spass. Üna dellas juvnas dischet: oz n’hai gronda sai, i foss bun üna buna aua frais-cha.La patruna da chias cumondet ad’üna juvnetta da tor la cröa e ir sün bügl per aua frais-cha.Il bügl eira ün pitschen toc sur las chiasas. La povra juvnetta obedint pigliet la cröa e jet senza 30 as fer roar, siond quella eira ün fich curagiusa. Las atras jüvnas intaunt chauntettan üna chanzun. Finida la chanzun chavcss [avess] la juvnetta da rivar con l’aua mo ella non gnitt. Ellas spetettan amo ün pà mo la juvna non tuornett. Las juvnas discuorittan taunter ellas ingua la juvnetta sarà. Üna discheva la sarà ida a chiasa, l’atra discheva la haver à [haverà] chiattà ünmat e stoveia discuorar ün pà. Intaunt passet üna buna pezza, mo ella non tuornett. Üna juvna plü veglia dischet: be chial’ luff nor l’he magliada. Anguoscha dischettan las atras quai podess essar abot. Tott in prescha pigliettan ellas lanternas e jettan a chierchar. Il prüm jettan ellas pro il [p. 320 modifica]bügl e clomettan mo ingiün non posta. Davo tuornettan ellas in la chiasa della juvnetta eir là non eira ella gnida. Ellas quintetta con sia gliout da chiasa il cas devaintà. Dalunga dischet la mama anguoscha il luff l’ha magliada e comainzet a cridar dat at. Il bap et il frar della juvna jettan dalunga a chierchar con lanternas. Els non chiatettan la juvnetta nüglia mo bain qualchia toc büschmainta, quals als portetan a chiasa, e quai eira propi tocs della büschmainta della juvnetta. Tott la famiglia as volaiva desperar e non jettan quella nott gniaunca in lett. Eir sias cameradas eiran consternadas e tristas, perchia i eira taunt co comprovà chia ella eis magliada dell luff. Il di seguaint a bun ura tott gnitt vers il bügl per chierchar la povra juvnetta. Mo pür massa chia il luff l’he havaiva magliada.Jas vezaiva las pasidas dell luff, ingua el eira gni jo da Pravendar vers il bügl e co juvnetta s’havaiva parada nella naiv. La cröa era sper il bügl nella naiv amo intera. Della povra juvnetta non as chattet nüglia oter co tocs büschmainta e ün pa saung. Il luff la havaiva portada davent mo ingün non chiattet ora ingua siond eira blers tocs terrain.