L'autobiografia, il carteggio e le poesie varie/II. Carteggio/XVII. Di Giovanni Chiaiese a Nicola Geremia
 |
Questo testo è incompleto. | |
| ◄ | II. Carteggio - XVI. Di Aniello Spagnuolo | II. Carteggio - XVIII. Al padre Giacco | ► |
Raccogliete intanto l’ampie laudi che a gara tutti i dotti vi daranno, mentre io, bramoso di vedervi e dell’onore de’ vostri comandi, vi bacio la mano, ecc.
Casa, a di 15 di agosto 1721.
XVII
DI GIOVANNI CHIAIESE
A NICOLA GEREMIA Disserta in elogio del Diritto universale.
Ioannes Chiaiesius b) Nicola Ieremiae suo s. d.
Ex quo tantopere commendasti, Nicolaè, non mihi modo sed et rnusis diarissime, opus egregium viri usquequaque literati Iohannis Baptistae Vici, ingens me cupido incessit in tuae esse admirationis parte, ipsa, quam propediem pollicebaris, optimi libri lectione, auctore iam sub manu editionem habente. Augebat desiderium inscriptio, idem propemodum aut certe affine quod mea áq%aiovoy.oyo\ia praeseferens argumentum; nec gravabar quod huic anteverteret et locum ne primus novae commentationis et iampridem a me occupatae auctor essem praeriperet; quin mihi vehementer gratulabar quod ille conspiraverit mecum, tantumque virum antesignanum ducemque haberem. Has habui caussas cur saepius te interpellaverim ut quam ocissime librum mitteres, cuius lectione possem aestivis bisce diebus in hoc suburbano, ab amicis librisque fere omnibus procul, moram trahere longiorem. Iam enim solitudinis inertisque ocii adeo pertaesum erat, ut, spretis medicorum praeceptis, de remigrando in urbein crebro cogitarem. Sed ecce tibi, quae me taedio omni levarunt et in secessu continuerunt, iucundissimae literae tuae cususque liber, adhuc typographica opera calens, quam confestim avide legi et devoravi. Et, mirum, quantum admirationis voluptatisque perceperim!
(1) In regiae universitatis neapolitauae numeris antecessor, iuris doctrinaet eru «linone cousummaiissimus [V-l
Perfecisse auctorem animadverti quod Cicero libris De legibus desiderabat. Non ille ex Duodecim Tabulis, ut Sextus Aelius aliique superiores, neque a praetoris edicto, ut plerique suo aevo, sed altius, et, ut ipse ex persona Pomponii Attici, a capite ius civile accersivit disciplinamque eius ex intima hausit philosophia: quod profecto munus est optimi iurisconsulti; et qui aliter ius illud tradit, in tenui iurisconsulti officio versari ait. Verum, hoc neglecto munere, ad altiora maioraque aspirans, auctor illud longe praestantius inire voluit promittitque ipsa libri inscriptione: De uno universi iuris principio et fine uno. Quam longe lateque pateat haec suscepta provincia in universali occupata iurisprudentia, vel ipso libri titulo animadvertis, quo idem pollicetur quod sic eo loci Cicero: «Sed nobis ita complectenda in hac disputatione tota caussa est universi iuris ac legum, ut hoc civile, quod dicimus, in parvum quemdam et angustum locum concludatur». Intra hos romani iuris cancellos angustiasque ille se continere noluit; non quod ius istud aliis aliarum civitatum iuribus collatum minime amplum magnumque sit, sed quod, collatum cum iure universo, maximi et amplissimi iuris quota sit portio, quemodmodum respublica romana universali mundanaeque comparata reipublicae (0. Audi Senecam: «Duas respublicas animo complectamur: alteram magnani et vere publicam, qua dii atque homines continentur, in qua non ad hunc angulum respicimus aut ad illum, sed terminos civitatis nostrae cum sole metimur; alteram cui adscripsit nos conditio nascendi». Magno animo auctor magnani hanc complectens rempublicam, magnitudinem eius legis ac iuris contemplatur admiraturque. Nihil enim contemplanti admirabilius, testimonio Manilii:
Nec quicquam in tanta magis est admirabile mole,
Quam ratio et certis quod legibus omnia parent.
(1) Cuius cotnmunionem in prima universae tractationis parte, libro i, p. 15, demonstratur esse «conimunionem veri, qua homo cum omnibus intelligentiis communicat». Unde codem libro demonstratur capite xliv: «ius esse in natura» et capite sequentis «Hominem esse natura socialem» [V.].
Hinc ad eiusdem reipublicae magnique iuris conditorem ^raduni faciens et in pulcherrimas aeternasque eius mentis ideas ( 0 prò humano captu animum intendens, rutilantem illam iustitiae iurisque agnoscit, itidemque uberrimum universi fontem iuris, cui caeli, terrae, maria, dementa et quae his continentur obtemperant, undeque minora iura deducuntur; adeoque ad ipsum fontem digitum intendit cum ciceroniano Scipione, qui ius dicebat de iustitiae fonte manasse, et cum Ulpiano, qui per speciem etymologine et more stoico affirmat «iuris» nomen a «iustitia» descendisse, hoc est ab eius idea quam platonici ipsam «iustitiam» vocant; estque vera et altissima iuris omnis origo, tradita libro primo Pandectarum , titulo primo, cuius prior pars inscripta est: De iustitia. Et quidem optima methodo, qua decebat ut summum caput iuris in ipso librorum capite esset collocatum, eadeinque via et ratione primus titulus primi libri Codicis inscriptus est: De Stimma Trinitate etc., quia Christiana religio aliam veram iustitiam aliudve summum caput iuris non agnoscit nisi Summam Trinitatem ( 1 2 ), in cuius lucis libro leges scriptae sunt recte vivendi et inde a legislatoribus haustae, adstipulante Augustino ( De Trinitate , XIV, 15), cuius verba digna relatu sunt: «Ubinam sunt istae regulae scriptae? ubi quid sit iustuin et iniustus agnoscit? ubi cernit habendum esse quod ipse non habet? ubi ergo scriptae sunt, nisi in libro lucis illius, quae Veritas dicitur, unde omnis lex iusta describitur?», etc. Quae vero iustitia finis est iuris, non illa est, sed illius imitatio effigiesque, crebris iustis illique similibus factis habituque voluntatis expressa et quidem mutabilis: sive hominis voluntatem spectaveris, quae in dies et horas mutatur, sive eius habitum, qui vix quidem et aegre deletur, non autem est indelebilis, constans, perpetuus, vicio humanae imbecillitatis; atqui illa aeterna est, immobifis, immutabilis, praestantia et constantia divinae mentis. Quamob (1) Quod iura sint ex genere rerum aeternarum supra corpus, quales Plato statuit ideas, libro i, capite clxxxv, g «Neque omnes», et libro n, parte ri, capite xx [V.] (a) Quod aeterna stirpa universi iuris sit Dei optimi maximi natura, posse , nosse, velie infinitum. Libro i, a capite ir [V.].
rem haec definita est illic ab Ulpiano: «constans et perpetua voluntas», et proposita a Triboniano et compilatoribus, ut esset exemplar ad quod quisque, tanquam ad cynosuram, respicere debeat habeatque optimum quod sequatur, tametsi non assequatur; prima enim sequentem, honestum est in secundis tertiisque consistere, et magna sunt ea quae sunt optimis proxima. Itaque respicit ad hanc cura primis legislator condendo leges, dein eas exequendo magistratus, interpretando respondendove iurisconsultus, cives obtemperando, quorum varia licet sit imitatio, unam tamen eandemque refert iustitiam archetypam, sed quam formant obtemperantes cives imaginem ea sola finis est iuris; quam vero exprimit legislator suis peculiaribus legibus vel secundum illas magistratus ius dicens vel respondens interpretansque iurisconsultus, haud finis iuris est, sed ad hunc fínem adipiscendum obtinenduinque, instrumentum (•>. Nulla ergo harum imaginum ipsissima iustitia est, quam finivit Ulpianus et ab omnibus spectandam proposuit romanus legislator initio suae Nomothesicie, cuius votum fuit ut quisque contenderet ad eant, et inde imaginem eius ducerei quo pulchrior ac similior esset exemplari, haud ignorans paucis quos aequus amavit Iupiter id datum; iccirco multitudini, cui negatum, suis legibus descriptam iustitiae imaginem, cognitu facilem, omnibus obviam exhibuit, ne difficultatis obtentu ab illius cultu retraherentur, mediis contentus officiis, quae laudabiles reddunt obtemperantes cives. An etiam laudandi sunt iurisconsulti, qui solatii iustitiam in legibus descriptam venantur, germanam vero atque ideam eius ignoranti Certe hoc dat Cicero primo De legibus nemini, iurisconsultos exagitans, qui magna professi in parvis versantur, et alibi Servium Sulpicium commendans, qui non magis iuris consultus quae iustitiae fuit et quae proficiscebantur a legibus semper ad aequilatem referebat. Et haec, quam legibus opponit, aequitas, non alia est nisi quae nullis scriptis legibus continetur, non alia nisi summa ratio insita in natura atque
(1) Quod oranes alii, praeter Deura, fines iuris sint media quibus hominem a se impulsum ad se circuraagit Deus, ut per universam tractationem probatur [V.].
confecta et confirmata in mente sapientis; iusque naturale dicitur a Paullo, Ad Sabinum, «quod semper aequum et bonum est» nempe universe, illi soli notum iurisconsulto, qui universali! adeptus est iurisprudentiam ex scientia divinarum et humanarum rerum, quarum sua aeterna lege iureque universo moderator est Deus. Ad hanc legem universumque ius mentis suae aciem, tanquam ad caput et originerá omnis iuris, convertit auctor, piane intelligens quantum haec origo illi praestet origini, quae traditur sequenti titulo secundo Pandectarum , qui quoniam diserte inscribitur: De origine iuris, arbitrati sunt interpretes in eo omnem omnino originem tradi, praecedentemque primum titulum iuris duntaxat finetn indicare et ob eam rem in eius enarratione praestantiorem originem silentio transmisere. At auctor maxime buie incumbit aliamque de qua titulo secundo, qui primi est appendix, secundae notae habet et gradum duntaxat esse in ascensu ad germanam originem persentit. Coepit enim ab Urbe condita, auctorem habuit populum romanum, profectaque est a quibusdam adiectionibus et detractationibus factis iuri communi, auctore Ulpiano in lege 6 Digesti, De iustitia et iure. Atque adeo iuris romani ovaio, xaí fjyeiiovixóv, proxime a iure communi universoque derivatimi, altiorem habet originem aeternamque, accuratiori indagine sane dignam. Menimi hac de re verborum Ciceronis ex secundo De legibus : «Et haec et alia iussa ac vetita populoruni vini non habere ad recte facta vocandi et a peccatis avocandi: quae vis non modo senior est quam aetas populorum et civitaturn, sed aequalis illius, caelum atque terras tuentis et regentis Dei. Neque enim esse inens divina sine ratione potest; nec ratio divina non hanc vim in rectis pravisque sanciendis habet; nec, quia nusquam erat scriptum ut contra omnes hostium copias in ponte unus assisterei a tergoque ponteni interscindi iuberet, iccirco minus Coclitem illum reni gessisse tantam fortitudinis lege atque imperio putabimus; nec si, regnante L. Tarquinio, nulla crat Romae lex de stupris, iccirco non contra Ulani legem sempiternam Sext. Tarquinius vim Lucretiae, Tricipitini filiae, attulit: erat enim ratio profecta a rerutn natura et ad recte faciendum impellens
et a delieto avocans, quae non tum denique incipit lex esse cum scripta est, sed cum orta est; orta est autem simul cum mente divina. Quamobrem lex vera atque princeps, apta ad iubendum et ad vetandum, ratio est recta summi Iovis». Commemini etiam ex Philippica XI, concinnae definitionis huiusmodi: «Est lex nihil allud nisi recta et a numine deorum tracta ratio, iubens honesta et prohibens contraria». Non apparatus atque ornatus gratia dixit Cicero «nihil aliud», sed ut discluderet quicquid non est tractum a numine, sed aliunde ascitum et accersitum; nec quia adiunctum est legi, iccirco cum illa confusum est; nam, ut ita dicam, adplumbatum est non ferruminatum: quare eiusdem legislatoris arbitrio replumbari et abrogari potest, et magis favore, ut idem secundo De legibus ait, quain re legis nomen tenet. Non ita vera lex, quae non a legislatoris arbitrio et auctoritate, sed ab aeterna numínis mente profecta est; quae figi refígique nullo tempore nulloque potest modo, vivitque vita numinis sempiterna, obliteratisque tabulis quibus continebatur, mutataque voluntate eius qui eam scripsit, deletaque republica cui scripta fuit, ipsa nihilominus permanet, aeternumque manebit in suo principio, de quo scriptum est: év aÙTtji ^cor) ijv. Et hoc est quod edisserit auctor et a vestigiis indagai; quandoquidem omnem mente dilucida orbem collustrat versatque omnia tempora vel obscurissima et pleraque reticentiae tenebris obducta novo lumine ab oblivione vindicat; nam in quibus omnis deficit historia in iis praesto est ei philosophia (*), cuius alis ad sublimia et aeterna ascendit principiumque iuris invenit universi; cuius semina, ceu sparsa quaedam vestigia in priscis poétarum sermonibus, in antiquissimarum rerumpublicarum primordiis, in vetustissimarum gentium moribus et Duodecim Tabularum fragminibus quamplurimum iuris primarum gentium continentia, praelucente metaphysica face deprehendit, ut nihil dicere possis quod in ea indagine non vestigatum reliquerit. Vide quantum a ceteris originis iuris civilis vestigatoribus distet! Illi in unis cunabulis
(1) Quod historiam iuris universi philosophiae principiis fundarit, libro 11, parte 11 [V.].
et urbem et ius quiritum velut geminarli prolem simul vagivisse arbitrati sunt; hic nullam aliam iuris romani infantiam praeter imposititiam agnoscit, originemque eius aeternitate metitur aequalemque esse intelligit origini anus fatidicae stoicorum. Eapropter in suo optimo opere fundamenta non modo Romae transcendit, sed et aliarum, quae usquam et unquam fuerunt, civitatum, vel ultimatum: et, ne quidem in illarum consistit vetustissimis initiis, sed ultra progreditur ad segreges primasque recens nati mundi familias, inquiritque in iis minima obscuraque iuris civilis semina, a natura quidem subserviente iacta, a principe vero natura humano generi praeclaro inunere, auctore etiarn Marciano, donata, hoc est, a Deo, qui verbis Senecae «totus ratio est», huiusque nobis donatam particulam nostri partem meliorem esse voluit, quique solus est Unum, solus Principium wceeoxixòis, de quo Plato, pythagorissans in Parmenide , sed verius ipsemet suo pronunciavi! oraculo: évòg’ Se écrri x°ettt, et Iohannis ore: ’Eycó eípi tò A xai tò Q, dg/J j xai xékog (*’, et ab omni uno omnique principio sua eminentia distat, de qua Dionysius Areopagita, De divinis nominibus , cap. 13, $ 2: ev 8è, ori návxa sviauog ènti y.atá piá$ évótrirog wtfQtoxTiv. Quamobrem veteres theologi, quoties quid de Deo afiírmabant, praepositione utebantur vnég, et avrò, quam loquenti formulam explicat Pachymera in paraphrasi eiusdem libri De divinis nominibus, capite 1 ( 1 2 h An non propterea dicam, eandem ferme laudem auctorem inter iuris interpretes promereri, quam prae aliis Evangeliorum scriptoribus meritus est Iohannes, qui sacrosanctum novumque foedus, non a Davide, ut Mathaeus, non a Zacharia, ut Lucas, non a Praecursore, ut Marcus, sed ab hoc, quod dicebam, principio exorsus est: év «cxíl ó Aóyo $ etc., et ob id aquilae a sacris interpretibus comparatur, Fas mihi sit analogia quadam eandem comparationem ad auctorem optimi huius operis traducere: cum videam alios interpretes,
(1) Quod a Deo ad Deum divinum iuris universi circulutn descripserit, libro t, capite clvi et capite ultimo; lib. n, parte n, capite xvi et capite xx et capite xxix [V.].
(2) Quod omnis auctoritatis humanae principium sit aseitas divina, libro i, capite xeni [V.].
qui iuris originem commentario alioquin doctissimis ornarunt, non altius urbis Romae initiis mentis aciem intendisse, ipsum vero usque ad altissimum caput iuris pervenisse, unde omncs iegum civilium nervi et, ut ita dicam, sensus originem capiunt; eoque inspecto, leges veras de facie agnovisse ac discrevisse ab assimilatisi caput, inquam, veri iuris, in quo germanae iurisprudentiae oculi micant, vidisse, sine quibus haec caeca est et palpat in tenebrisi nec alia ratione «divina avis» appellata est aquila nisi quia locis nidulatur celsioribus volatque sublimius et longe eminus cernit: similia in auctore admirabere, si mentis acumen sublimitatemque suspexeris illamque ad aeterna et caelestia subvolantem. Quid quod non suae mentis modo celsitudinem acumenque ostendit; sed discentium etiam inertes hebescentesque mentes quasi ophtalmacis quibusdam pharmacis adeo acuit, ut remotissiman caligineque antiquitatis et aeternitatis offusam iuris stirpem darò cernere possint intuitu? A quo etiam medicamine aquilani commendat Aelianus: Ei <»v peliti "ti? ’Attuai) ti]v x o ^l v aúroú Sux^apòjv fatata trotto áp|3tarvópevog oberai, xal ò|ututovs y°úv I5eív e|ei toúg òcpfla/.povg. Et quamvis nihil in auctore fellei, nihil amarulenti invenias, inest tamen singularis ingenii acrimonia, quae aliorum ingeniis quasdam adfert utilitates illis persimiles, quas nostro corpori xotap quippe frigida excalefacit, ignava excitat, crudas incoctasque doctrinas digerit expurgatque ab omni faece erroris et falsae persuasionis, unde valeant sanam inde haustam eruditionem in succum sanguinemque convertere b). Accedit lepos mellitusque Stylus, quo quicquid in eius erudito opere traditur attico melle conspersum dixeris.
Pluribus fortasse, quam par erat, oneravi epistolam; sed quid sentirem de libro, ut dicerem, efflagitasti: dixi ex animo, nec potui brevius coetera coram. Gratias tibi de mirifico munere maximas ago: salutem multarn auctori dicito. Vale.
In Antiniano, id. augusti mdccxxi.
(1) Ob philologiam in genus scieutiae redactara. Libro 11, parte n [V.].