Rätoromanische chrestomathie XI/Volksgebräuche II

Da Wikisource.
Volksgebräuche II

../Novelle - Il doga da vanescha ../Hochzeitsgebräuche IncludiIntestazione 13 gennaio 2024 75% Da definire

Novelle - Il doga da vanescha Hochzeitsgebräuche
[p. 239 modifica]

Volksgebräuche.

1. Ann nov.

1. Nel ann nov vain que perdert strüzzels in painch, pans cun paira, biscottins, barschadellas, fuatschas düras, fuatschas grassas, grassins etz. e que sott il nom setter da Nadal, unito dovüdas bivitas: vinars genziana, vinars comün, anisetta etz.

2. Nel di d’ann nouv ais allura tabla muglinera in ogni chasa habitada, ingio ils creschüds, amo avant chi spunta il di, as fan vicendevol lur gitta d’auguri, intant cha’ ls infants van pro lur padrins e madrinas, sco eir pro ’ls paraints e ’ls vaschins cun lur ternas a raccoglier il büman clamand:

Bundi, bun ann,
Chatta’ l büman;
Oura cu’ l thaler
Da Milan.


2. Babania.

Ils St. trais raigs, ingio ils infants cun s-chellas e frantur cursivan sün las giassas, anunziand il temp da Babania — Epiphania. E medemamg eir la giuventüm gireva cu’ ls trais raigs, in tuots ornamaints e custüms 30 d’inallura sequitads da lur serviturs e sequit, a pro divertimaint del public. Intant cha hoz cun be singuls diletants tranter la giuventüm, chi qua u là as divertan nel inviern, da tant in tant a far üna mascrada. [p. 240 modifica]

3. Buania.

In Sent e Scuol vain, per filantar gliout strambi, la saira del di 6 Schner dalla giuventüm — resp. dals giuvens creschüds — tut zopadamg tot las üsaglias ch’ün chatta avant chasa, sco bennas, schlittas, giouslas etz. e transportà quellas d’üna giassa in l’otra e miss allura que sper ün bügl public; dafatta ad ün uster strambi ais stat transportà davent la porta d’ chasa, usche cha quel stovet tot la not tscherchar e la chattet pür la daman davo, sün üna plazza fich distant da sia chasa. Cun quist curdombel, cha tuot va la daman intuorn il comün tscherchand sias üsaglias.

4. Vendar las buganzas.

In general vain quella saira (6 Schner) in tot l’Oengiadina dals infants vendü las buganzas. Ün clama sün porta: Hola, hola! E cur ch’ün da sùda e riva l’üsch d’ stüva, per vair chi que clama; disch quel allura, cun vusch incontschainta: Eu lasch mias buganzas qua e vegn a chasa — e mütscha allura plü spert possibel per non esser cognoschü. — Cun que crajan ils infants effetivamg da havair vendü lur buganzas resp. esser liber da quellas, podiand mütschar sainz esser gnü cognoschü.

5. Chalenda Mars.

1. A chalenda Mars van allura ils infants intuorn il comün cun s-chellas e zampuoigns, anunziand esser uossa vicin alla prümavaira; ingio ils paurs in Sotfallon als dan regal „giotta e semchanf“. per far üna ustrida.

2. In Scuol e Sent, sco pür in tuot l’Oengiadina bassa et otta da Guarda insü, ais il chalenda Mars il plü grond divertimaint del ann; tant per la giuventüm sco pe’ ls infants uni cun ball et allegrias. Circ’il medem ais pro ’ls infants eir il chalenda Avrigl ingio van intuorn chantand la contschainta canzun: Chalenda Mars, chalend Avrigl etc.

6. Chalendas.

Sün tot las chalendas dell’ann, ma in spezial nel chalenda Mars e ’l chalend’Avrigl han ils infants nell’Oengiadina — e svess eir ils creschüds — lur gust e plaschair a podair trametter qualch’ün in tschercha del ingian; fand clamar qualch’ün in agüt, pro qualche lavur strambi — il qual allura reflettand sur il strambi del giavüsch, disch —: Eu non poss pe’ l momaint ir cun tai, ma va subit e clama less vaschin, eu sa chel ha peida e po ir cun tai; il vschin allura reflettand istess sur il strambi del giavüsch, trametta medem mess, cun ailch s-chüsa pro ün terz fin tant cha l’individuo [p. 241 modifica] s’inevezza esser gnü tramiss per la Chalenda. U pür fand portar qualchosa trivial ad ün contschaint amy, il qual allura trass medem mess fa portar inavo qualchosa oter, amo plü trivial; u trametta il medem pro ün terz per ün dit trivial ogett; usche cha plan plan eir quel s’inevezza la Chalenda e rituorna incotschni dal feil a chasa.

7. Chalenda Mars.

Ün di avant la Chalenda Mars fan ils scolars las tschernas; Duos patruns, duos pasturs et ün cassier. Ils pasturs guidan il frantur, l’ün ouravont il tröp, e l’oter davo quel, schloppand lur giaischlas cun schmits da saida, chi rebomba pertot intuorn. Ils patruns portan ils regals, chi vegnan fats l’ün cun ün sach per las chastagnas, charn e lingias ch’ün survain, e 10 l’oter cun ün flasch per tour in consegn il vin, ch’ün als regala.

Il cassier tegna exacta nota e porta allura l’eventuala munaida incassada. A mia honur gnit eu tschernü sco cassier.

Usche giran ils mats, chasa per chasa s-cheland nel inter comün, intant cha las mattas nella chasa da lur plaz couschan la charn e rapolischan las chastagnas cottas, cumpran cun la munaida incassada plüs mottas gromma, e preparan ün latmilch.

La saira ais allura tschaina generala, chastagnas chodas charn e latmilch, uni co ’l vin raccolt, sot la chüra dals magisters.

Passantà la tschaina ais allura grand ball, ingio musicants vschins da Zuoz, cun clarinets e trombettas grattuitamg suñan a lur divertimaint fin la daman.

A mezza not da ün dals magisters il caffe, cun zücher, michas e pan cun paira all’intera cumpagnia; allura continua darcheu il ball, ingio ils genituors svess sallegran l’intera not cu ’l divertimaint da lur infants fin la daman.

8. Pasqua.

In Ramosch e Tschlin ais la festa da Pasqua, la festa dals ovs; ingio la giuventüm e’ ls infants il di del firà, van cun üna terna intuorn il comün e racoglier da mincha chasa ils övs da Pasqua pro üna tschaina generala da „övs in painch“insembel cun las mattas; ingio pro la giuventüm vain eir salva ün ball. Ils infants pero non han oter divertimaint. Eir vain quel di tranter ils infants giovà cun lur övs colorids a piz ed a cop, in tuot l’Oengiadina bassa ed otta, per vair qual chi ha ils övs cun la plü ferma crosa.

9. Nadal.

Intuorn la velgia da Nadal van ils infants e la giuventüm üna saira 35 intuorn il comün a guitar, chantand chanzuns da Nadal. Il di davo allura [p. 242 modifica] van quels la saira intuorn cu’ ls babüts, o sia mascradas — da chasa in chasa; ingio ais allura l’üsanza da podair quatras racoglier las babüttas; ün regal in gran pro ün lur conviva.

10. St. Silvester.

1. Nel Silvester vain dalla giuventüm fingià a mezdi, dat prinzipi a sunar oura l’ann vegl, e la saira vain nel lö da lur plazz miss tantas zedulas co giuvens in ün chapè, our dal qual ogni giuvna pigl’oura üna zedula, per cognoscher seis maruss, allura van ils maruss cun lur marusas insembel a far la „Chonvalunga“.

2. Ün oter möd per prognostizar ingio ch’ün as marida ais: Nel lö da lur plazz, vain sü’ l tschel sot, cun la craida fat ün grand circul, qual rapresainta il comün. Nel circul vegnan allura segnads aint — cun üna nula — ils diferents bügls nel comün.

Allura vain büttà üna s-charpa, inavo sur il cheu oura e pro’ l bügl, cha la s-charpa as ferma, in quel quartier vain quel chi ha büttà, as maridar. Va la s-charpa sur il circul oura, schi fa quel sia futura fortüna our dal comün.

A mezza not dan ils giuvens allura principi a sunar aint l’ann nouv, chi bainbod serva sco Saindadi per l’intera populaziun, a pro ir vicendevol pro’ ls vaschins e paraints as augurar ün bun ann.

Cun exepziun da sunar ils sains, fan quist tuot eir ils infants in lur plazz.

11. Metter ad alp.

Grond algrezia ais pe ’ls infants il di da metter ad alp. Fingià il di avant vain preparà fluors per far cranzs a metter sün lur vachas; ultra ornar quellas cun grondas s-chellas, talocs e zampuoigns, las cumpagnand cun gübels e chantöz fin nel alp.

12. Il gnir our d’alp.

Vers la fin del September ais pe’ ls infants darcheu grand algrezia spettand a gnir our d’alp lur vachas a chasa, qualas per part sun darcheu ornadas cun las medemas grandas s-chellas e zampuoigns. Ils alpchants, o sia massers d’alp, davo sparti ils pulmaints arrivan cun lur chargias, sün las qualas sezza il chandan, tgnand üna lunga bindera, quala la giuventüm in honur dalla famaiglia d’alp ha ornà e chi cun gübel dels infants e musica dalla giuventüm vain allura accumpagnada, fin sün la plazza comünala. La saira ais allura in tot las chasas vaischlas da tschaina, e dalla giuventüm grand ball. [p. 243 modifica]

13. Brancla.

Uossa da principi la Stad e ’l far cun fain, ingio il paur ais di per di ferm occupà. Nel temp da tschuncar il sejel ais nell’Oengiadina bassa l’üsanza da dar a tot quels povers chi van sü’ ls champs a spicclar lur „brancla“o sia üna mona d’ sejel intera sco almosna.

14. Scuder.

Pro’ l scuder il gran l’autuon, scha pussibel ais, büttan ils battaders lur patrun aint in la quarta dal strom, per cha quel stobchia allura als pajar da baiver.

15. Filöz.

Intuorn il Silvester fan eir las masseras in lur plaz da filadè — Filöz — vol dir, chi filan, chantan e baderlan tot la not; davo havair fat la tschain’insembel, pro pans cun paira, fuatscha grassa e biscotins, sper lur caffé, zücher, painch e meil.

L’üsanza dal „Filöz“gniva pü bod salvada e giodüda in tuot l’Oengiadina; uossa pero vain il filöz appaina salvà nell’Oengiadina bassa e bainbod sarà eir qui be il raquint.

16. L’installaziun del güdisch.

Sco festas popularas hoz serva qui in Ramosch la prüma domengia 15 del Favrer pro l’installaziun del güdisch aeconomic, o sia la soprastanza comunala. Nella maggior part dals oters comüns sequa que la prüma domengia del Mars. Allura ogni duos anns la prüma domengia del Jün pro l’installaziun del güdisch circolar. Pro amanduos decasteris vegnan ils tschernüds compagnads dal public, nel tact düna musica sün la plazza publica. Beneventads dallas scoulas e choros cun chant ed eventuals toasts; sü’ l che, sequa la s-schüsa dals tschernüds, e’ l saramaint.

Pro dittas solenitads d’allegria tegna la giuventüm d’inmincha comün, ogni votta eir ballaröz.

17. Üsanzas nella comta da Ramosch.

Tant nel comün Ramosch, sco in sia filiala Vnà, as reunischa la giuventüm nel temp d’inviern, in duas collonnas — ils infants da 7 — 15 anns in üna, e’ ls creschüds da 16 anns inavant in l’otra colonna — Ogni collona ha seis lö fix da reuniun, o sia, chasa da plaz, ingio la domengia saira vegnan insembel pro lur solit divertimaint, sco da temps remots inqua giodü e’ s diverti; sco sun, la gittorba, la ravitscha dschetta, il bastun và, las cumpagnias, il narr sün pigna, il schflatsch, il plozcheret, il büzzet e la bescha grassa etz. sper chant popular e ballaröz. [p. 244 modifica]

Pro ’ls creschüds vain ogni votta il prüm, circ’ün uretta exercità a man dals cudeschs, chant da culto, as instruind vicendevol ün al oter.

Nel cuors dall’emna soincha a Nadal, van allüra, üna saira ils infants, intuorn las ündesch la saira, cun linternas a guittar intuorn tot il comün, chantand chanzuns da culto, sot las fneistras da mincha chasa. Ün otra saira, per solit la sucessiva, van allur ils mats (las mattas reistan in lur plaz) intuorn tot il comün, chasa per chasa, cun ün peer mascrads, chi vegnan dal public nomnà: Ils babüts! Als quals vain regalà: Chastagnas, ustrida, zücker, bombuns e munaida.

Darcheu ün’otra saira, van allura ils mats (las mattas reistan in lur plaz) a raccoglier, segond l’üsanza lur havair, darcheu chasa per chasa — sot il nom ir per las babüttas — ingio survegnan, ad libitum pel plü granaglia, quala vain allura vendü pro cassa, a pro lur granda marenda da matinadas.

Il di da matinadas, chi ais il prüm di davo l’Ann nov, ais qui in Ramosch e Vnà per la giuventüm lur plü granda feista d’allegria. Ils creschüds van cun musicants intuorn tot il comün, cun gïas, flöttas e clarinets chasa per chasa a raccoglier la matinada, chi ais üna bella fuatscha grassa ed üna levada. Nellas chasas dallas mattas vegnan quels allura trattads, in ultra amo con ogni qualitads bavrandas, sper grassins, caffé, zücher e biscottins; e pertot ingio spordscha la località, vain allura eir salvà ball, damöd cha l’inter di passa fin quels han fat il girr.

Las mattas, cun üna cuschinuza in assistenza, han intant perdert üna grandiusa tschaina, nella chasa da lur plaz, per l’intera cumpagia. Ingio sper il vin a cucagna, cun schoppas, charns, plains, liangias, s-chaignas, sper oters plats per promover l’apetit pro’ l che non mancan allura eir brich discuors e toasts cun evivas, pringias e fracasch d’allegria.

Fini la tschaina da allura principi il ball, pro ’l qual quantità da paurs e laïs giuvnas piglian leidamg part, chosa chi animescha la giuventüm 30 in lur algrezcha amo daplü. A mezza not allura ais perdert il caffé, — ingio las matinadas raccoltas fan allura, sper zücker, painch frais-ch e meil lur toccanta figüra. Animads usche dal rinfrais-ch da allura darcheu principi il ball, chi düra fin tard la daman.

Eir ils infants salvan nel cuors del Schner lur tschaina in comuniun, mangiand sper il caffe lur matinadas raccoltas, uni cun ün ball chi düra fin a mezza not, sot la chüra da lur genituors.

In Tschlin, vegnan las matinadas circ’egual salvadas e giodüdas sco in Ramosch. In Scuol a Sent pero, as diverta la giuventüm eir proball, ma brich cun quel schlantsch. In quists duos comüns vain allura cun plü allegria festagia „La nossa duonna in Favrer e l’ Chalenda Marz, ingio [p. 245 modifica]allura ils infants a lur plaschair, nel Favrer fan lur hom d’ naiv e nel Marz lur hom d’ stram, intant cha la giuventüm, tegna sper latmilchs seis balls d’allegria, e seis grandius divertimaints.

18. Matinadas.

Nella prüma mitad del Schuer, fan allura eir ils infants in Ramosch lur past da matinadas, uni cun ün ball fin mezza not, sot la chüra dal magister, dal cusaigl da scoula e dals genituors. La medema survaglianza ais in tuot l’Oengiadina, ogni votta pro ball d’infants.

19. L’hom sulvadi.

Gniva medemamg expost al public a pro divertimaint, cun sia musculatura gigantesca — ornà cun dascha e barbas petsch, ais eir schvani ed invlidà cun exepziun dal comün da Sent nell’Oengiadina bassa, ingio ils buobs à Nossa duonna fabrichan sün la plazza lur hom d’ naiv eir ornand quel — cun dascha e barbas petsch — per ans trar a memorgia l’hom sulvadi d’inallura.

20. La poppa d’ stram.

Il brüschar la „poppa d’ stram“nel temp da mezza cureisma ais nell’Oengiadina eir schvanida, cun exepziun dal comün da Scuol, ingio ils infants amo tot hoz, in diferents contegns sü’ l liber la saira d’ not intuorn „Nossa duonna“ardan lur poppas da stram e roudlan lur culas d’ fö e ballas ardentas gio da costeras, per ans trar a memorgia less antics divertimaints.