Ilg protocoll della extraordinaria radunonza

Da Wikisource.
romancio

1911 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu Ilg protocoll della extraordinaria radunonza Intestazione 27 giugno 2020 75% Da definire

Un Priedi Memorias
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 579 modifica]

ILG PROTOCOLL DELLA EXTRAORDINARIA RADUNONZA DILG STAND 1794.

(Ineditum nach Ms. Std.)

(f. IIr) Aulta superioritat dils ludeivels cusseilgs, à cumins!

Cheu surdein nus niess prottocol en voss meuns sco per iña punctuala, sincera, à nun sfaulsificada narratiun dellas nossas pertractatiuns cun la nun adulada Confessiun: che nus seigien zwar tutts, ed en general persuadii, d’aver enten tuttas nossas operatiuns, giù per mira nuott auter, che la libertat, dreigs, è beinstar de nossa chara patria; veigien aber sco inperfetgs chrischtgieuns, bucc’adiña saviu duvrar leutiers quels mettels, ils quals denter ils pusseivels fussen stai ils pli buns. [p. 580 modifica]stand 1794 Nus vein operau avoñ Deu, che vezza tutt, avont ils egls dad in liber pievel, è dilg entir publicum. Persuadii, che Dieus, è vus, sco noss vers derschaders, vignigias à compatir noss munglaments, ed inperfectiun, è schar contonscher giestia ailg bien da nus intentionau, sche (f. IIv) ha il laud, è la reprehensiun dilg davos (: numnadamein dilg publicum: ) nus comoviu mai toñanavont, che nus, nuà che quel fuva giests, vein encuriu de seprofitar da quel tiers ilg beinstar general. — Era ha ilg â quest general beinstar directamein contrari interess d’entgins particulars schendrau las pli laschadas, à neras calumnias, las qualas cun fliss, è non steunclada diligenza vignievan rasadas ora denter vus, denter noss vischins confederai, è confinonts, giè perfin tiers aultas persuñas. Nus secuntentein cun far da saver quei à vus; pertgei che la dishonur, ch’els han bucca se turpigiau dad unfrir si ailg lur interess, è bassas miras la honur de lur patria è dils lur superiurs, stò basteivlamein ignominiar ils aucturs, è muossa, con pauc ei seigien vengonz dad esser members dad in magnanim, è liber pievel.

Denton savev’ei era enten iña fitschenta tala, sco quella era, la quala la noss aulta superioritat dils ludls cusseigls, è cumins nus ha giu dau comissiun de conderscher ora, bucca muncar talas objectiuns, las qualas vevan silg meins l’apparenza (f. IIIr) da giestas. Sez l’interdeterminatiun dils dreigs dad iña tal extraordinaria radunonza, ed il liung durar dellas nossas fessiuns, pudeva dar entgiña chischun cheutiers. — Aschia vignits vus, ent’il legier tras quest prottocol, afflar, ch’entgins, bein aber pauchs cumins nus hagien aschia da gir mussau cun dett, ch’in pudessi tscheu, à leu esser ius memia silg viv ails lur dreigs de judicatura, iña objectiun, la quala avoñ ch’à nus, ei schon vignida faitgia à biaras ordinarias radunonzas dilg stand, è la quala per toñ pli tgiunsch pudeva vegnir faitgia ad iña extraordinaria, pertgei che la vossa comissiun dad intraquerir, è castigar falliments, è transgressiuns encunt’ilg stand, saveva bucca vignir exequida, senza che vus surdessas questa part dilgs dreigs de judicatura ails voss rapræsentants, è pertgei ch’ei era veramein pusseivel, che la fiña lingia denter falliments encunt’ilg staât, ed autras cun quels confinontas transgressiuns saveva zun maneivel vignir surpassada. Nus vein aber denton, sco vus vignits à veêr, bucca mai scadiña gada dumondau ina determinada declaratiun da quels, ils quals nus inculpavan da quei, sonder, nua che l’inculpatiun veva entgin (f. IIIv) dreig per sesez, era nus conteniu suenter quella.

Duess ei aber eung tonaton s’afflar entgin hochgericht, il qual cun rischun pudess crêr dad esser prægiudicaus entras enqual decret vida seês dreigs de judicatura, sco nus zwar quei vein bucca riguardau per suenter, sche dei quei esser daventau senza entgin prægiudezi pilg avignir. [p. 581 modifica]

Ei vegn plinavont bucca a mitschar alla vossa observatiun, ch’ei seigi enqual gada enten la medema caussa vigniu faitg dus, treis, nè eung pli, giè in peêr gadas se contradicents decrets. Las rischuns en principalmein las sequentas: Per biar la pli part dils ludls. cumins scumgniavan da temps en temps ils lur deputaus, è mai pauchs da quels, ch’en sasii eñ sin l’entschiatta en era stai præsesents silla fiñ; quels ch’en aber continuamein stai præsents, ed ils sigrs. examinaturs, entgins dils quals, en vignii peêr il maig, vignievan savens entras deputatiuns, ed autras incumbenzas, tiers las qualas els fuven numnai, impedii, dad assister allas sessiuns. Cheutiers vegn eung, ch’ilg protocol, pervia dellas accumuladas fitschentas dils (f. IVr) actuaris, era dils 21 de Juni eñeu bucca elaboraus en maniera, ch’el vess pudiu vignir ligius giu mintgia gi. E finalmein, tgi vess pudiu scriver tier ails sigrs. præses persuls iña aschi ferma memoria, dad aver adiña præsent in peêr tschient decrets, per toñ pli, ch’ilg sigr. præses Rascher sin l’entschiatta della dertgira nunpartischonta ha midau giu sia dignitat cun la plaza da derschader. En questa maniera daventav’ei, ch’ei era enqual gada nagin ella sessiun, che se recordava, ch’ei fuss schon enconoschiu iña gada sura della medema caussa. ordinariamein aber nus comovevan las midadas circumstanzas tiers la midada dad in decret, ed allura, pertgei duevan nus aver difficultat da prender añavos in decret, aschi gleiti, che nus vevan iña pli buña enconoschienscha dilg faitg, ch’ei vignieva purtau avoñ novas rischuns pro, et contra, è che nus afflavan in meglier miez per arrivar ailg medem jntent. —

Aschi feitg sco gl’ei à nus stau à cor de promover las fitschentas per spargniar ils cuosts, sch’eisei toñaton bucca stau pusseivel da finir quellas pli baul, che sco gl’ei daventau. sper (f. IVv) ilg gron diember, ed jmpurtonza da quellas requireva la en biaras consideratiuns nizeivla, è da vus approbada numerusa quantitat da 98 comembers, che devan vusch, è 3. 4. entrochen 7. che cussigliavan, iña gronda urialla per dumondar entuorn iña soletta gada. — Era il secontradicent jnteress de noss ludls. hochgerichts, nuà che per ex. las valladas salvatgias per via della lur situatiun han tutt auters basegns, che las dumiastias, chischunava bucca da rar liungs, è savens era fervents debatts, entrochen ch’in curdava sin iña propositiun. la quala pudeva plischer alla pluralitat. Nus vein aber leusperas, quei che nagiña radunonza dil stand avoñ nus ha faitg, unfriu si 8. 10. 12. ed eung pli uras à gi allas fitschentas, è sez cura che la religiun de noss confrars chatolics cumondava de far firau, duvravan nus il temps tiers particularas fitschentas dils cumins evangelics. E tonaton han ei inculpau nossa comissiun inquisitoriala, ch’ella fetschi pleun siu, pertgei ch’ella ha stuiu schar la luda. dertgira nunpartischonta in solet gi senza lavur. — [p. 582 modifica] Mintgin sà, ch’ei vegn requiriu meins temps, de pronunciar iña sentenza, (f. Vr) che de formar in process informativ. — Quella commissiun luvrava en 2. 3. 4., entrochen 5. partitiuns, mintgia mai suenter sco il platz silla casa da dertgira, il qual feitg savens vignieva prius si dad aignas fitschentas dilg burgerschaft, las qualas riguardavan caussas economicas, è dils pins, è grons cusseigls dilg marcau da Cuera, concedeva, è leu speras han las inquisitiuns da 3 congress sulettamein priu naven toñ temps, che la luda. dertgira nunpartischonta ha per quei sulett lischent gi, duas gadas stuiu duvrar dus gis entirs per legier giu ils constituts de mai in process.

Finalmein han ei en entgins logens teniu per memia grons ils salaris, ils quals nus vein traig dell entschiatta della dertgira nunpartischonta eñeu, ils noss antecessurs vevan, tenor velgs prottocols, schon avon 100 oñs enten in samigliont càs stabiliu il medem salari, è quella dertgira ha priu quei per mesira ent il fixar il siu: nus eran pia necessitai per mantener la buña harmonia, da metter ails noss comembers il samigliont, è tgi che vul considerar, ch’ei era schon en gliez temps ina gronda cârestia dilg de viver, quel vegn era à (f. Vv) schar contonscher nus giestia sura da questa objectiun, è restar persuadius, che zuñ biars de nus, sche giè che nus vein traig quei dischent salari, veigien tonaton entras neglexiun dellas nossas fitschentas economicas da casa, realmein pitiu doñ.

Nus concludiu leu speras questa dedicatiun cun il desideri ed augurament, che vus, noss aulta superioritat dils ludls cusseilgs, è cumins, leigies cun il medem patriotic ifer, cun il qual nus sin viess ault cumond vein faitg questas propositiuns, è decrets, mantener ils decrets, à giudicar las propositiuns suenter las voss aulta, e bia pli sabia entilgienscha. Nus vein semnau ora, Dieus detti il carschament, ed à vus, è noss successurs iña fritgeivla raccolta.

Cuera ils 9 d’August 1794.

Ils præses, e tutts ils deputaus dell’extraordinaria radunonza dilg stand.

(f. VIr) Ei vegn era bucca ad esser malnizeivel de termetter oravont ailg prottocol della luda. extraordinaria radunonza dilg stand, la quala ei vignid’ensemel l’emprima gada peêr ils 15/26 de Marz, la sequenta deplomatica introductiun. En part vegn ei cheutras faitg avunda ad in particular decret de quella dils 9 d’avrill st. n., en part aber vegn ei mess eilg clar la constitutionala fuorma; è maniera, cò quella seigi vignida clumada ansemel. —

(ord’il prottocol dil stand dilg ludl. congress, il qual, sco gl’ei usitau, era sils emprems gis de Marz radunaus à Cuera.)

A°. 1794 ils 17 de Marz.

Ha sia sabienscha il sigr. bundspræsident faitg de saver, che sonda [p. 583 modifica]suenter miez gi seigien stai tier el 4 dils sigrs. deputaus della luda. ligia grischa, ed hagien dumendau dad el l’audienza, che seigi schon la davos sonda vignida ad els empermessa.

Suenter da quei ei comparius il sigr. rathsprocurator Otto, è cun el in gron diember de confederai della luda. Ligia grischa, è principalmein 5 dils cumins sura dilg uault, ed hã dau en iña propositiun per scrett, (f. VIv) la quala conteneva substanzialiter sco suonda: ch’el suplicheschien numnadamein, ch’in duessi scriver ora toñ pli gleiti sin ils ludls. cusseigls, è cumins ils puigns de lamentischun dil ludl cumin de Lumneza, è della foppa, cun la provocatiun ed invitatiun, ch’els duessitgen era termetter cheu Cuera lur deputaus. Els han samigliontamein era se plonschiu, che quei seigi bucca daventau cun iña gada sin l’entschiatta dilg lur arrivar cheu Cūera; cun la riserva, dad encurir quels pils cuosts, ils quals en la chischun da questa prolongatiun, e ritardatiun.

Sura da quei eis ei vigniu enconoschiu: „de favorïr ad els enten la lur damonda toñ añavon, ch’in vegnitg à scriver ora eung oz, sch’ei seigi pusseivel, ils 18 artikels, cun l’adnexa riserva da carschentar, è schminuir“.

Abscheid de lur sabienscha ils sigrs. caus è dilg groñ congress d. d. 18 de Marz 1794. (G. P. M.)

„Essend ch’ilg ei vigniu dau en a nus deputaus de diverss Hochgerichts, è cumins della luda. Ligia grlscha diverss puigns de lamentischun, siñaquei che nus termetteigien quels sin ils ludls. cusseigls è cumins della Ligia della casa de Diu, è dellas 10 dertgiras cun la suplica, de termetter aschi (f. VIIr) gleiti sco pusseivel sei ils voss deputaus: Sche vein nus bucca voliu munchentar, de surdar quels cheutras à vus, e de spitgiar ils voss patertgiaments sura dilg conteniu da quels. Tgei vus affleigias per bien dad ordinar etc. etc.

Ils caus, è cussigliers de cuminas 3 ligias radunai silg gron congress.

Puign de recapitulatiun. —

Cò vus riguardeigias quels puigns? è tgei vus leigias concluder sura da quels? nus spitgien ils voss meinis sil pli tard sin ils 16 / 27 de Marz. —

Ils Surnumnai 18 puigns de Lumneza en ramonsch, dai ora sut il sigil dil cumin, Lumneza ils 17 Februarii 1794.

1°.) Eis ei enconoschent, ch’ei seigi stau scrett ora sin las vischneuncas davart il greun iester. Nus pudein aber bucca saver en tgei maniera el vegnitg manaus en nossa tiarra, è tgei prezi el hagi, nèr tgi quels seigien, ils quals prenden si quest comerz enten num de nossa ligia.

2°.) Sche quests negotiants de greun fetschien vignir il garnezi per lur daners, ne sch’ilg cau della ligia stoppig esser la davos enten num della ligia, essend ch’el ha priu si quei queñ. [p. 584 modifica] 3io.) Nus lein era saver, tgi seigi la chischun dad in tal dischuorden en nossa tiarra, essend che nus vein claras (f. VIIv) informatiuns, che sia majestat il kaiser hagi tutta cuntentienscha de nossa tiarra, è de nossa ligia en particular, à ch’el sco in veèr bab, e protectur de nossa tiarra veglig schar vignir tier à nus per in competent prezi tuttas quellas raubas, las qualas nus veigien da basegns.

4°.) Entilgein nus era, ch’ei vegnitg menau naveñ sils flozs de Reichenau viñ, vinars, castognias, ris, pieun, ed eung autras caussas, las qualas nus per quella gada lein bucca numnar, è leutras stuein nus, è l’entira tiarra pitir.

5°.) Nus dubitein zun bucca, che tutt quei seigi veèr, sonder nus vein da quei emprovas sufficientas, essend ch’ilg ei vigniu declarau à nus, che nus dueigien zevrar las nossas nuorsas grassas, è sche nus enconoscheigian bucca quellas, sche veglien els schon declarar quellas à nus, era els veglien zevrar las lur.

6°.) Entilgin nus era dad auters hundraus cumins, ils quals spluntan tier nus quotidianamein, che nus dueigien dar bratsch, ed agid, per metter en execuziun tuttas caussas mal rigidas, à quels tals se porschen, ad empermetten de dar alla glisch tutta quei, ch’entrochen ussa ei stau zuppau aigl cumin pievel.

(f. VIIIr) 7°.) A schinavont pia, che nus vein talas informatiuns, sche desiderein nus cun auters hundraus cumins da metter en executiun de giestia tutts ils culpeivels.

8°.) Nus se recordein eung bein è ual, ch’ei seigi vigniu purtau avoñ sin ils cumins davart las vias, che sche quellas vegnien faitgias, sche vignigian nus a survignir las raubas jastras pli bien marcau en nossa tiarra; aber nus experimentein oz il gi tutt il contrari, essend che nus enstaigl pli bien marcau stuein veer tuttas caussas continuamein pli caras, cheu ei la fideivladat da noss regenters!!!

9°.) En risguard ails daners, ils quals en vigni partgii ora per far las vias, han entgins cumins survigniu nuotta, ed il samigliont eis ei era daventau tuccont ailg zollappalto. Examinei pia vus sezzi con grad ei và.

10°.) Nus desiderein era de saver il queñ della cassa generala, la quala fuss da gronda impurtonza, essend ch’ils noss buns veêgls han derschiu si quella per iña ustonza aigl pievel en cas ded in groñ basegns. Ussa aber stuain nus cun displischer udir, che quella seigi disminuida totalmein, ad ilg ei grondamein de sesmervegliar sura dad in tal regolament en nossa cara patria, nuã che nus vesein clar avunda, che tutt quei seigi faitg per metter nus sutt la curteuna.

11°.) Nus afflein era per bien, ch’in ludl. oberkeit mettig avon à [p. 585 modifica]tschels cumins, ch’ei fussi de basegns, à necessari de deputar in triep umens per cumin à (f. VIIIv) Cuera, à far dar queñ dellas fitschentas, ed abuss, ch’en daventai en nossa tiarra: à quels umens deigien sin queñ della cassa star leu aschi gitg, sco ei vegni bucca dau in sincer, redlich, è si dreitg queñ della cassa medesima, è da tutta quei, ch’ei passau. Nus afflein questa deputaziun biar pli necessaria, che quella da Milleun.

12°.) En risguard ailg congress dilg oñ passau, fuss ei era da veer merveglias, sche las spesas, las qualas en vignidas faitgias per via della dispetta dilg ueschg da Cuera, ed ilg cumin de Termin, sco era pervia de dar ilg serament ails officials, seigien vignidas restituidas, ner bucca? questas spesas han dad omaduas varts comportau circa R. 1400, che vessen mai duiu vegnir prii ord la cassa.

13io.) Tuccont tiers allas fitschentas de Valtriña vesein nus eung da gi en gi novas lamentischuns, è la bialla honur, è fideivladat, ch’entgins de noss ufficials han giu leu ent, à nus fa grond displischer; aschia era tuccont tiers alla deputatiun de Milleun, la quala nus savein eung oz il gi bucca, tgei la hà conderschiu ora.

14°.) Ei vegn forssa manegiau, che nossas ludeivlas Ligias hagien termess questa deputatiun mai per far si spessas nundumbreivlas, senza saver pertgei. Quests daners, sche nus vessen eung ussa, savessen pli nizeivlamein, è pli raschuneivlamein vignir duvrai per far iña provisiun de greun, ad il pievel fuss forssa bucca en tal disuorden; nè vegn ei forssa cartiu, che (f. IXr) nossa tiarra hagi faitg quella deputatiun mai siña quei, ch’els fetschien partidas denter els? — Na, tuttavia bucc! sonder tals è quals meretten d’aver quels cuosts sin sesez:

15°.) Nus lein era saver tgi hagi dau lubienscha da vender ils pleuns en Valtriña senz’il consentiment dils cumins.

16°.) Tuccont tier il nies Auflag sil saal, che vegn da Reichenau, lein nus era saver la rischun.

17°.) Figiein nus la fiñ per quella gada cun quei meini ad intenziun, de far in redlich, è sincer queñ da tutta quei, ch’ei sutt il domini de nossa eccelsa republica.

18°.) Gl’ei era vigniu afflau per bien, de scumondar totalmein de cumprar si s. h. bieschtgia iastra per chitschar à fiera, principalmein à Ligieun, essend che quei porta in groñ doñ à nossa tiarra.

Ils 5 puigns dilg cumin da Gliont, è della Foppa.

„Ault hundrai cumins, fideivels, è chars confederai!

Grad sco il ludl. cumin de Lumneza avon pauch temps ha termess tiers ails auters cumins de nossa ludla. Ligia 18 puings de lamentischun, ils quals riguardan per la pli part la schliatta regenza, che nus vein giu [p. 586 modifica] entrochen ussa en nossa tiarra, cun l’invitatiun de se unir cun els, è termetter (f. IXv) in triepp umens sin il congress per intraquerir, è migliurentar; ual aschia s’afflein nus per cumond de niess ludeivel cumin obligai, de comunicar à vus, chars confederai! ensemlamein cun la notizia, che nus veigien approbau ils surgietgs 18 puigns, è numnau iña deputatiun à Cuera tier il congress, nua ch’ils voss deputai vegnien era spitgiai, eung entgins puigns, ils quals niess ludl. cumin ha afflau per necessari de metter vi tier, ed en sco suonda:

1°.) Che nagin deigi menar s. h. biestgia iastra sin fiera nè à Tireun, nè à Ligieun.

2°.) ilg hausieren deigi esser scumondau ton ad iasters, sco a quels della tiarra absolutamein, à quei dad oz envia sut peina della confiscatiun dela rauba en cas de contraventiun.

3io.) Dein las ludas. treis Ligias metter si toñs harschiers per tener ord la tiarra tutta bettleraglia iastra.

4°.) Deigi ei enten num della luda. Ligia grischa vignir garigiau la tiarza part dellas platzas dils officials tier il regiment grischun en Holand, sco era, che la schuldada da tschellas compignias deigien vignir salvai adual à quels, ch’en sut la compignia dilg sigr. general. Duess quei bucca daventar, sche dein ils Rs circa 33000, ils quals en vigni prii ord la cassa per la sia tiarza part, ed applicai vi da (f. Xr) quei regiment, vignir bonificai alla luda. Ligia grischa, ed aschi gitg, sco quei daventa bucca, deigi ei esser scumondau de far ilg werben pilg surnumnau regiment à tgi che se schass engischar en quei tratemps, dei veêr piarss ils dreigs della tiarra. Duess ei aber cun tutt quei eung bucca vignir remediau quei faitg, sche dein tuttt la schuldada della luda. Ligia grischa vignir reclamai ord il survetsch da quei medem regiment sut peina de piarder ils dreigs della tiarra.

5°.) Il fürkauf, ne l’incaperatiun dilg ris, ed auters artikels en pregiudezi de nossa patria dei esser scumondaus à noss confederai, nè, à quels de nossa tiarra, ed ils products della medema dein bucca puder vignir cumprai si per turnar à vender.

Sura da quests puigns spitgien nus vossas resolutiuns sco sura dils 18 puigns de lamentischun dilg ludl. cumin de Lumneza, è vein spironza, che vus vignigias a termètter quellas à Cuera entras voss deputai, eung avon ch’il iminent gron congress de gianè pegli fiñ.

Dau à Gliont ils

4 de Marz

__________________

21 de Favrè 1794.

Voss fideivels confederai

Mistral, è deputaus dilg ludl. cumin de Gliont,


è della Foppa.

Caspar Wetten, scrivont per comissiun.

(f. Xv) Declaratiun dilg ludl. groñ congress ails se rimnonts deputaus [p. 587 modifica]dils cumins. Ch’in ludl. groñ congress seigi suenter l’assicuratiun dada ier dils sigrs. deputaus, persuadius, ch’els nutreschien tutta vera confederada fideivladat, ed affectiun, ch’els hagien per mira il solet beinstar della patria, e desidereschien de proseguir ent’ilg lur intent cun tutt bien uorden è ruaus; ch’ilg groñ congress animaus dils medems partratgiaments vegli pli gleiti, è pli bugien metter meun vid il faitg, è desiderass per quella fiñ de survignir toñ pli gleiti quels puigns, ils quals els hagien eilg señ de proponer per ilg beinstar della tiarra, essend ch’el vegnitg à cooperar en tutt quei, che fuss per ilg ruaus, bien uorden, è beinstar della patria. Ei seigi per toñ pli adequat de proseguir enten las fitschentas, per con pli ch’il ludl. congress hagi finiu tuttas autras fitschentas è vuless bugien bucca far pli bia cuosts. Era vegnitg il entir congress sin il temps stabiliu puspei à s’afflar cheu Cuera, per prender si ils plis dils ludls. cusseigls è cumins.

attestescha ord il prottocol dils 18 de Marz 1794

S. Rascher, bundtsschreiber della luda. Ligia della casa de Deu.

(f. XIr) Gl’ei stau ils 4 / 15 de Marz cura che las deputatiuns della luda. Ligia grischa, ed ils 10 / 21 dilg medem meins, cura ch’ils deputaus dils pli da tier cumins della luda Ligia da Cuera, è quels della pli part cumins della luda. Ligia dellas 10 dertgiras, en arrivai à Cuera en groñ diember. Per munconza de platz eis ei l’enschiatta vigniu teniu entgiñas radunonzas generalas sin las pradas grondas, numnadas la quadra dilg ueschg. Las congregatiuns de particularas ligias aber vignievan tenidas sin ils zunfts. Tgei spert aber animavi ils deputaus, constescha ord entgiñas denter els faitgias associatiuns, las qualas han tuttas per mira il beinstar della patria, ed il manteniment dilg bien uorden, è ruaus.

Or da pliras buñamein uniformas, po la sequenta survir per in exempel.

Conventiun, la quala ei vignida faitgia denter ils deputaus dilg ludl. miez hochgericht de Closters (aussern Schnizes) à tutts quels de Castels, de Schiersch, Grüsch, Seêvis, Fanas, è Valzeina.

„Aschinavont sco gl’ei sil gi dad oz, numnadamein ils 7 / 18 de Marz vigniu ensemen à Cuera ina riguardabla deputatiun da diversas dertgiras, è cumins de nossa luda. Ligia dellas X Dertgiras; sche ei il general meini ed intentiun de tutts deputai, ch’en presents, de se corrisponder in cun l’auter enten (f. XIv) tuttas giestas caussas, è raschuneivlas lamentischuns, de steftigiar nagiña mala pasch, era de prender da nagiñ entgiñas pagaglias, u schengegs, ed eung biar meins de far malgiestas separatiuns; sonder de pertractar tuttas caussas suenter la vera intentiun per amur, è nez della patria; aschia han ils cheu presents umens da honur, è deputaus cun in serament s’associau, de viver tiers quest absaz.

Plinavont: dein ils sigrs. deputaus indicar ails umens de lur dertgiras, [p. 588 modifica] è cumins, ils quals se tegnien si cheu spontaneamein, ch’els deigian era se purtar, è se contener cun dischentadat, è sco ei stat scrett cheu sisura, è siñaquei che la surgietgia conventiun, ed associatiun hagi meldra forza, sch’eis ei mess iña falonza da 100 ∆ à quels, che redlichamein vigniessen engartai, ch’ei fussen passai ord la lur obligaziun.

Per confirmatiun dilg surnumnau absaz han ils sigrs deputaus dilg ludl miez hochgericht Closters (: aussern Schnizes:) sco era tutts quels de Castels, Schiersch, Grüsch, Seèvis, Fanas, è Valzeina, engierau ensemel cun tuccar si meun.

Jeu Rudolf Brosi enten miu num ed enten num da tschels sigrs deputai dilg ludl hochgericht Closters (aussern Schnizes) confessal.

Enten num dils sigrs condeputaus dilg ludl miez hochgericht Castels della part de Fenaz attestescha Luzi Gujan.

Per mei, è condeputaus dils 5 cumins dilg ludl hochgericht Castels della part de Luzein confirmescha Simeon Engel, m. p.

(f. XIIr) Quest associatiun ei suenter da quei vignida prida si dall’entira luda. Ligia dellas X dertgiras, e sottoscretta dad in deputau orda mintgia miez hochgericht.

Ilg medem spert de quittau per la patria, ed il ruaus da quella, è forss’era la tema, ch’ei pudess semischedar enten las lur patrioticas miras enqual caussa iastra, ha menau las deputatiuns sin quei patertgiament, dad engirar avoñ tuttas caussas quels tals de noss tschentaments fundamentals, ils quals sigreschien la veglia constitutiun, ed il public ruaus. Quest ei unanimamein vigniu concludiu, ed era envidau latiers ils 11 / 22 de marz l’entira eung adiña presenta rimnada dilg groñ congress. La dameun pia dilg medem gi encunter las 9 en las numerusas deputatiuns cun ils 3 sigrs caus, è gl’entier ludl congress oravont, idas ora ligia per ligia solemnamein sin la surgietgia Quadra, nuã ch’els han faitg in groñ ring. — Cheu sut tschiel aviert, è serrein han els cun tener si meun engierau tier Dieus, è la sontgissima Trinitat sut precessiun de sia sabienscha il sigr bundspresident, ils sequents 4 tschentaments fundamentals, ils quals sut il pli solemn silenci en vigni ligii giu dilg scrivont dilg ludl marcau da Cuera, numnadamein la bref de confederatiun de cuminas 3 ligias dilg oñ 1544; îlg Kesselbrief dilg oñ 1570; ed omaduas riformas della tiarra de a° 1684, è a° 1694 *).

(f. XIIv) Ilg medem gi han ils sigrs deputaus della luda ligia dellas X. dertgiras cun sentiment della custeivladat dad iña pli che tschient oñs

_____________________

*) quests 4 engirai tschentaments fundamentals vegnien ensemlamein cun la nova riforma della tiarra dilg oñ 1794 à comparer en’nova stampa tier ilg sigr stampadur Bernhard Otto à Cuera. [p. 589 modifica]inperturbada libertad, è ferms sin la lur resolution, de attacar vid la ragisch tutta mal giesta pussonza, engirau il sequent dad els componiu aufsatz.

„Essend che tutta irregulara pussonza, tirañia, ed invasiun en nossa chara patria ei derivada sulettamein dellas pratticas; sche ston quellas per quella fiñ sco la rigisch da tutt mal, sin la pli scharfa maniera vignir tigliadas giu, ed exstirpadas. Ed aschia tgi che riceiva, nè datt daners, vin, nè auter per chitschar tras, nè impedir caussas de cumins, dertgiras, u della tiarra, principalmein quei che riguarda las actualmein bisogniusas ordinatiuns, inquisitiuns, è castigatiuns, quel dei sco in che hà rutt il serrament senz’entgiña grazia vignir struffigiaus vid tgierp, honur, rauba è seun. Samigliontamein mintgin, che hà enqual indezi, nè sà ch’ei vegni faitg pratticas, è datt bucc’eñ, quel dei esser curdaus ella medema peina. Sch’entirs cumins ne dartgiras duessen en quei grau s’afflar culpeivels, sche dein ei esser sclaus orda tutts faitgs, è cusseigls de cuminas tiarras, è vignir struffigiai sco tals ch’an rutt il serrament. (f. XIIIr) Sch’in u l’auters per quei duess vignir persequitaus, pertgei ch’el ha se mussau ifrigs, è buns enten las presentas fitschentas della tiarra, sch’e s’obligein nus cun serament de prender si in tal enten generala protectiun è schierm, è tgi che vuless bucca far quei, quel dei esser curdaus ella medema peina, sco quels che fan las pratticas“.

Ils subsequents gis entrochen sin ils 15 / 26 vignievan las deputatiuns ensemen mai ligia per ligia separadamein, en part per secussigliar en risguard ails deputaus, che duevan seêr ella radunonza generala, en part aber per far entgiñas ordinatiuns, che mavan tiers à mintgia luda ligia en particular. Gl’ei era da mintgia luda ligia vegniu faitg l’ellectiun dad in præses, e zwar

Della Ligia da Cuera

Ilg sigr oberst zunftmeister

J. S. Rascher dà

Cuera.

Della Ligia grischa

Sigr Landa Pernis da

Tuseun.

Dellas Dertgiras.

Sigr Derschader Boner

de Mallans.

Samigliontamein eisei da mintgia luda ligia vigniu numnau in actuari.

Della Ligia da Cuera.

Sigr Stadthauptman

Florian Fischer da Cuera.

Della Ligia grischa.

Sigr landa A. Allemañ

de Tschapina.

Della Ligia dellas

Dertgiras.

Sigr podestat Salzgeber, de Seevis.

(f. XIIIv) Dasperas vevan la pli part dils ludls cumins dau ails lur deputaus la illimitada auctoritat, de seêr en, è se cussigliar cun auters deputaus sura da tutt quei, ch’ei afflien profiteivel per la honur de Deu. Beinstar, ruaus, uorden, e prosperitat da nossa chara patria; biars dumondavan expressamein l’extirpatiun dils abus introducii, è la castigatiun dils culpeivels, [p. 590 modifica] auters han en caussa d’impurtonza se resalvau la lur approbatiun, ad entgins paucs han dau ails lur deputaus sper autras particularas incumbenzas mai limitadas instructiuns. ~

(f. 1r) Ils 15 / 26 Marz avoñ la sessiun generala.

Suenter ch’ilg sigr præses ha giu aviert la sessiun generala dil stand, sch’eisei primieramein vigniu afflau per bien ded ordinar per la conservatiun dilg bien uorden, e promoviment dellas fitschentas:

„Che da mintgia ludeivla ligia duessen seêr, è vignir dumondai per lur meini 32 deputaus, ils quals possien allura secussigliar cun ils auters deputaus de lur cumins, è dar à quels la relatiun de tutt quei che passa; — la ludeivla ligia grischa ha aber resalvau, che quest regulament deigi bucca purtar doñ ails bundstags en risguard ails sizs de seês respectivs cumins, ed il diember dellas vusch, ch’ella ha giu entrochen ussa.“

Plinavont eis ei vigniu stabiliu: „de ritscheiver entrochen gl’endisch gis che vegn da mintgin propositiuns, che han per mira ilg beinstar della tiarra.“

Pauch temps suenter da quei, ch’ils deputaus dellas ludas Ligias grischa, è dellas 10 Dertgiras en stai cheu arrivai, han els comunicau ails deputaus d’entgins cumins grons della ligia da Cuera, ch’eran allura presents ils sequents puigns sura dils quals els allura han respondiu.

Parere della luda ligia grischa cun las annottatiuns della ligia dellas 10 dertgiras.

1°) Duess ei vignir dumondau dilg present cassier de cuminas tiarras in extract de tutts ils capitals appartenents a quellas, ch’en eung da trer eñ ton en, sco ord la tiarra, ed era dad autras añualas entradas.

(f. 1v) 2°) duess ei vignir faitg in extract da tutt ilg dar ora, che pudess esser vigniu pagau dils cassiers ord la casa de cuminas tiarras senza approbatiun dils ludeivels cusseigls, e cumins, principalmein tuccont tiers all’indemnisatiun, ch’ils uffizials han survigniu sin il davos bundstag, sco era tuccont tiers ails salaris, ch’en stai prii ord la cassa en occasiun della dispetta denter ilg ueschg, èd il ludl cumin gron dellas 4 vischneuncas en risguard aigl far wuhr ell’ognia della Mollinera, ed tuccont tiers ad autras superfluas expensas.

3io) Duess ei era vignir encuriu suenter tier ilg cassier, tgi hagi traitg las añalas de mintg’oñ, e las veglias pensiuns, che resten eung ora, è nua quellas seigien vegnidas collocadas.

4°) Deigi ei vignir cumondau à quel tenor ilg decret faitg, de trer en tutts ils capitals e tscheins, ch’en ella tiarra, e de constringer las sigronzas tiers ilg pagament. Duess entgin haver empristau ora capitals de cuminas tiarras senza sigronza, sche deigien quels, ch’an empristau vignir encurii enten cas ch’ilg debitur fuss bucc eigl stand de pagar sez. [p. 591 modifica] 5°) Duessen er’ils bundstags da mintg’oñ bucca cuzzar pli gitg che 8, u sil pli 10 gis, encunter comi duess ei vignir destinau pli liungas sessiuns, sin la qual maniera ei pudess vignir pertractau bein tontas fitschentas, è nagins cas resalvai, auter che quels, che pudessen vignir mussai si per necessaris.

(f. 2r) 6°) fuss ei era fetg de basegns, per restaurir puspei la cassa de cuminas tiarras, de metter giu toñ sco pusseivel fuss tutts ils congress, ch’en bucca necessaris, ed en cas che tals stuessen vignir tenii per via da importontas fitschentas, che crudassen tier, sche deigien ils extra congress bucca durar pli gitg che dus, ner treis gis, ed ilg congress groñ da mintg’oñ sil pli gitg 8 gis, è duess ei vignir avoñ fitschentas de particulars, sche deigien quels stuer pagar ils cuosts.

7°) Duess ei vignir destinau ilg salari de tutts ils congress, che vegnien tenii, è faitg de saver quest aigl cassier, siñaquei ch’el sappi, co el hagi de secontener silg avignir, era deigi quest vignir scret ora sin ils 15 ludl cusseigls, e cumins.

8°) Schinavont ch’in ha garegiau entras in express, ch’ilg sigr vicari Gaudenz Planta deigi vignir cheu Cuera, sche duess ins suplicar el cun tutta hofliadat, ch’el duess satisfar alla sia empermischun de vuler indicar persuñas ch’agien falliu encunter nossa tiarra, faitgia avoñ entgins oñs en in siu memorial, ch’el ha termess ora sin ils ludeivels cusseigls e cumins, ed metter alla glisch talas per scrett, ù à bocca. siñaquei ch’in sappi cuilg temps metter avoñ ilg siu indezi alla dertgir’impartischonta.

9°) Duend ilg sigr comissari Trepp avon entgins oñs aver getg, ch’ei savess forssa enzitgei davart las discusas particularas pensiuns; sche deigi quel per scrett, u à bocca nottificar tals pensionists siñaquei, ch’ei sappi vignir dau notizia alla dertgir’impartischonta. encuntercomi aber deigien (f. 2V) cuminas 3 ligias esser obligadas de schiermigiar el, ilg sigr vicari Planta, ed auters, che indicassen enzitgei falliments encunter la tiarra, da tuttas persecutiuns da quellas varts.

10°) Ei vigniess er ad esser de basegns dad ordinar iña dertgir impartischonta consistenta en in plischeivel diember de deputaus or da mintgia luda ligia per l’extirpatiun dils abuss introducii, ed inquisitiun de quels, ch’avessen falliu eñaquei.

11°) Sinaquei aber che quest vignigt priu à meuns, è pertractau toñ pli impartischontamein, è cun pli auctoritat, fuss ei da basegns de suplicar, sco gl’ei eung pli daventau, ils ludls stands dilg Eidgenossenschaft, ch’els duessen termetter 3 deputaus en nossa tiarra, per vignir añagit a nus en quei faitg cun il lur bien, e confederau cusseigl; è da nossa vart per far veer, che nus, entras questa confidonza, che nus havein encunter els, seigien [p. 592 modifica] intenzionai de cultivar plinavont la entrochen ussa conservada buña, e confederada uniun, ed amicizia. cheu ei era de secunsigliar sin tgei conveneivla maniera in duess dar notizia de nossas presentas fitschentas aigl ludl stand de Turitg.

12°) Duess ins er encurir suenter eigl archiv de cuminas tiarras en documents vegls noss dreigs, che nus vein, tuccont tiers ails pleuns en tiarras subditas, per vignir si su, cun tgei rischun quels seigien vigni vendii, è serrai eñ.

(f. 3r) 13io) vigniess ei er ad esser fetg da basegns, per far turnar noss unterthaners tiers la ubedienscha da vidavoñ, dad encurir suenter, tgi hagi dau chischun ad els da comparer cun tontas lamentischuns.

14°) Schi gleiti, sco gl’ei avon meuns persuñas accusadas, che dein vignir censuradas, duess ins era stabilir il temps, è il liug per la dertgir’impartischonta, che dei vignir tenida, è far da saver, u publicar quei oravoñ ton en tiarras dominontas, sco subditas.

15°) Deigien tenor decrets de cuminas tiarras tutts ils abscheids vignir termess tier ailgs ludeivels cusseigls, è cumins 6 iamnas avoñ, che quels hagien de dar en il pli sura da quels, nua che il bundsschriber della luda ligia sura deigi esser obligaus, de scriver ora quels en rumonsch, ed italian, ils abscheids deigien era vignir stampai, ed exprimii cun expressiuns claras ed entilgenteivlas, e senza duvrar plaids iasters.

16°) fuss ei da basegns de stabilir ails sigrs bundsschribers sin tutts cas in conveneivel salari, è comunicar quest ails ludls cusseigls e cumins.

17°) Duess nagin congress ascriver à sesez pli dreigs, che quels che nos vegl[s] usitavan, tenor nossa constitutiun.

18°) Plinavont duess ei era vignir faitg buñas ordinatiuns en risguard ail vender da tuttas sorts victualias.

(f. 3v) Tutt cun riserva de puder metter vi tiers suenter bien manegiar eung pli, e de comunicar ails ludls cusseigls e cumins per la lur approbatiun.

Enten la risposta dad entgins cumins grons della ligia da Couera sin quest parere en ils puigns 1. 3. 4. 5. 6. 7. 12. 13. 14 e 16 totalmein vigni approbai. tier ilg secund puign aber eis ei vigniu mess iña delaratiun dils deputaus dellas 4 vischneuncas tuccont tiers alla dertgira inpartischonta stabilida en risguard ailg far ilg wuhr ell’ogna della Molinera, ilg qual els riguardian per in ordinatiun, che vomi encunter la bref de confederatiun.

Sin ils 8. 9. 10 ed 11. puigns han ei refiers la risposta entrochen la vignida de tschels deputaus de lur ligia. Ilg 15avel ei vignius approbaus cun l’adnexiun, che tuttas scartiras ch’in vul dar eñ, deigien vignir dadas en sil pli pauch 8 gis avon las destinadas 6 iamnas. ilg 17el puign ei [p. 593 modifica] vignius destendius bucca mai sin ils congress, sonder era sin ils sigrs caus, e sin ils bundstags, ed ailg 18el eisei vigniu adjungiu, u mess vitiers „sura da quei vegn ei ritschiert, ed acceptau propositiuns, sco era indezis da quels, ils quals havessen falliu en quei puign.“

Suenter da quei, che questa davos risposta ei stada ligida giu, eis ei vigniu dumondau entuorn, e decretau sco suonda: (f. 2c) gl’emprim 2, 6, 12, 13, 14, e 15el puigns en vignii approbai. Sura dilg 3 e 4t puign ha ilg sigr cassier se declarau, ch’ei seigi nagins capitals senza sigronza, e che pagien bucca il meins 4 per cient tscheins, el ha era se purschiu de dar ina specificada declaratiun sura quest toñ sco sura dellas añatas, cun in extract, che seigi concordonts cuilg original, à mintgia ludeivla ligia. Plinavont eis ei vigniu enconoschiu sura da quei: „ils capitals dein vignir traitgs eñ, e duvrai vid ilg pagament dils deivets, ner era dei ilg sigr cassier vignir supplicaus de ritscheiver quels vid pagament.“Sura da quest han ils cassiers faitg la propositiun de stabilïr ails debiturs in termin sin il qual els deigien prestar ilg pagament, quest termin ei vignius stabilius silg bundstag, che vegn.

Ilg 5el puign vegn approbaus cun quell’adnexiun „che ils abscheids deigien vignir screts ora a temps, è che ils botts ed ils plis dils cumins deigien vignir en silg temps fixau.“tier ilg 7el puign vegn „il salari da congress statuius sin 3 schildledublas, cun l’adnexiun, che nagin comember della sessiun deigi ir a gast sut peina de piarder gl’entir salari, ed esser sclaus ord la sessiun. Per ils extra congress vegn ilg salari stabilius sin R 4 per mintgia gi, ed ils daners dad audienza, ch’ils offizials, ails quals ei vegn dau ilg serament, pagen, deigien appartener, e vignir tiers alla cassa“.

(f. 2d) Ils 8, 9, 10, ed 11el puigns vegnien suspendii entrochen, ch’ils plis della ludeivla ligia della casa de Diu vegnien eñ. En risguard aigl davos aber eis ei tonaton vigniu afflau per bien: „da notificar ailg ludl stand de Turitg per la comunicatiun ailg ludl Eidgenossenschaft, che la presenta numerusa radunonza hagi sulettamein la mira, de ragischar ora ils abuss introducii, è de mantener schigliog in bien uorden. Pasch, è ruaus. Ilg medem dei era vignir notificau ailg stand mercantil de Mileun, e Lindau cun la dumonda de dar scult à nagiñas tschontschas, che vegnien rasadas ora en doñ, ú pregiudezi dilg pass.“

Per tschentar si questas brefs sin approbatiun della radunonza en vignii ordinai

della ligia da Cuera.

Sigr capitani Bavier, è sigr præsident Salis.

Della ligia Grischa.

Sigr landa Carriget, e sigr landa Hessli.

Della ligia dellas

Dertgiras.

Sigr pañerherr Sprecher,

e sigr landa Guyan.

[p. 594 modifica]

Questas brefs en vignidas messas avoñ alla sessiun, da quella approbadas, è spedidas entras ilg congress.

Ils 17 e 18el puigns en vigni approbai cun la surgetgia extensiun, ch’ei contenida ella risposta dils cumins grons della luda ligia da Cuera, è per quella fiñ en vigni numnai ils sequents honorai comembers en risguard ailg davos puign.

Della luda ligia della

cas de Diu.

Il sigr Ferdinand Juvalta,

è landa Spinatsch.

Della luda ligia

Grischa.

Sigr landa Weker e sigr

werkmeister Salamon

Della luda ligia

dellas 10 Dertgiras.

Sigr scrivont Garbald,

è sigr landa Engel.

Hunger.

(f. 3a) Añottatiun. Essend che diverss dils surnumnaus puigns en suenter da quei stai gl’object de pli ulteriuras consideratiuns, è cusseigls, e vegnient quels era extendii pli lunsch, è statui pli punctualmein, sche termetta era ilg prottocol siu lectur en quei liug. las surgetgias 3 brefs eigl Schwizerland, Milleun, e Lindau en eigls beilags.

Ils 16 / 27 de Ma[r]z C. a. A.