Plan d'il Laborant d'il Feld
 |
Questo testo è completo, ma ancora da rileggere. | |
| ◄ | Priedi | Pleids | ► |
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
GEORG ANTON VIELI.
[Plan d' il Laborant d' il Feld.]
(Ineditum nach dem Autograph des Verfassers.)
[f. 1ar] 1mo Il cantun grischun ei schon d’enzitgei oñs ennau sc’ina famillia dividida, e sa bucca sereunir, aber pertgei? Pertgei che scadin enquera mo siu propri interress, senza rigordar la rischun, ne senza attender, sch’el cun sias pretensiuns, pudessi blessar las rischuns de ses conburgeis. Aber tgi ei la culpa da tut quei mal, e da quellas lamentischuns, e bunamein generals dissuordens? Nagin vul esser quel, et jeu maneg tuts, nagin exeptau, che hagi bucca pintgia u pli gronda part da quei.
2do Ina gronda culpa savess vignir attribuju a quella comissiun d’organisatiun suenter ch’il act de Mediaziun dil kaiser dils Franzos ei vignius en activitat. Quel ha par consequenza mess il cantun en libertat de se organisar a siu plischer, nua ch’il fanatissmus er’aung pleins de petradat encunter quella nova constituziun ch’existeva en gliez moment.
3tio Aber bucca meins cuolpa gronda sa vignir dau agli pievel cumin en general; que sclamava quella constituziun sc’in’ovra d’ina natiun bunameing generalmein hassiada; quella comissiun pia per consolar per in moment il pievel ha puspei turnentau alla patria tuts ils velgs tetels della administraziun sco: Ligias, e cumins, mistrals et obercheits, enstailg de Kantons - Stathalter. Tgei diferenza aber eisei enten l’administraziun de lins, ne lauters? Naginas. Ils noss tetels eran bucca suenter il plischer dil pievel, perquei ch’il pievel era fanatisaus, e saveva bucca distinguer l’expressiun ne forza della differenza de quels tetels, a quei podess esser stau il motiv che quella comissiun ha favoriu agli pievel forsa schau, cura prevedent, ch’ord quella organisaziun vigniss a nescher novas difficultats a lamentaschuns, sco quei ha il faitg sez schon mussau, ch’ei glei bucca passau dus oñs, che la situatiun, e la declaraziun dil act da mediaziun ha dau chischun de dissparitats el cantun, et aung finitivamein mai liberadas, sonder de temps en temps novas lamentaschuns, e novas dissobedientschas encunter las ordinaziuns della regenza cantonala superiura; e prevedel ch’aschi ditg sco quella constituziun veng bucca midada sche veng ei era bucca vignir contentau ils desideris d’in pievel; e contentar ils desideris fanatisai, maneg jeu ch’ei segi nunpusseivel, silmeins suenter la rischun; [f. 1av] pertgei perina enconosch’el nagina rischun, auter che quei che sias passiuns dicteschen; per lautra vul el mo quei che survescha per siu aigenn interess senza ponderar las obligaziuns de societat humana. Quei ei motivs, per ils jeu prend la libertat d’ofniar mes sentiments, e petraigs, schi bein che jeu sun ni scriptur, ni doctur, e che mia clomada ei mo de lovrar il feld, e che jeu pretend cheutras bucca de sefar grons, ne — numnaus, sunder ch’ei glei lubiu a scadin liber grischun de dir siu meini, schibein ch’el ei einfeltigs, sche de mia vard eis’el tonaton sincers.
4to Ieu vai schon sisura schau contonscher che l’organisatiun seigi bucca stada fatgia, auter che per contentar il pievel per in moment; quei ha l’experienza mussau schon pli che clar. Ei gliei gie schon la 2da redunonza dil cusselg grond vigniu la questiū co organisar la ratta dil contingent per il cantun Grischun, sche leva gie la Ligia grischa organisar a proporziun de ligias suenter il velg entochen lura adina praticau system, e quei de rischun per tetel d’esser en la veglia constituziun, la quala prescriveva sin quella moda. Ei gl’ei aber schebigiau ch’in comember dil medem cusselg grond ha saviu persuader il[s] mess dils cumins gronds della Ligia grischa, e quels en sedividi, e faitg cuntrapartida encunter ils cumins pings, pretendent de portar las gravatorias dil cantun suenter representants, ina methoda mai exercitada et encunter tuttas reglas entochen lura usitadas.
5to Tgei fretg ha talla separaziun e dividida della ligia operau? Il ordinary sco ei segy: inter duos litigantes tertius gaudet. Jeu cretg bucc’ch’énzatgi quei astgi snegar, che quei segi effectivamein davantau, e per prova da quei savess ei vignir allegau diferentas circonstanzias seprofiteschel mo dellas presentas. Suenter ver differentas gadas dau en memorials agli Tagsazzung e suondai projects, sch’ei la malentelgienscha aung mai ruasseivla, e las lamentaschuns mai calladas, e para ch’ils cumins gronds hagien aung adina mai la gretta encunter ils cumins pings senza considerar ils avantaigs che gauda la ligia dellas 10. Dertgiras; quella gauda gie la tiarza part permanenta dil entir Cantun, ella ha siu cau, ella ha siu bundsweibel, ella ha plinavon la tiarza dellas comissiuns, che dirigeschen il etat dil Cantun; encunter quella prerogativa lamentan ils cumins grons nuet sunter soletamein encunter la representatiun a Einsicht dils cumins pings, en la redunonza generala, a tier il cusselg grond, [f. 2ar] che cuozza circa 15 gis ne 3 jamnas, ch’ei gie ina pintgia bagatella en confideraziun dil permanēt.
6to Ils avantaigs che suonden ord quella divissiun, a per dir pli clar malentelgienscha denter ils cumins della Ligia grischa, ei ton palpabla, che jeu maneg, ch’ella sei a tuts notoria, tonaton, sche jeu cartess adumbaten, sche stovess jeu eung dar ina fleivla declaraziun, ch’il faitg ei sco jeu maneg, e vai schon en part motivau. Glei bein diversas gadas termess alla dieta generala della Helvezia rischuns e contrarischuns sur quei object, e tgei eis ei resultau? Alla fin sin projects ne deliberaziuns eis ei resultau che la davos redunonza gronda dil Cantun miez zungigiada muort la situatiun dellas circumstanzias dell’entira republica, e per corrisponder il pli convenient pusseivel da part da nies cantun ha stoviu seresolvar tier l’organisaziun dil contingent, e quei senza poder prender temps de poder ponderar tuttas circumstanzias et ei aschia il cantun partiu en 9. kreis u parts.
7mo A scadina de quellas parts eis ei attribuiu sia ratta umen en uliv, senz’attender sin prærogativas permanentas e trer quellas er’en consideraziun.
8vo Cun tut quei par’ei eung ch’ei vegni tonaton bucc’attendiu auter che sin la representaziun dils cumins pings, ils quals han lur dretgs fundamentals e fundamentai — grad schi bein sco quels dellas 10 Dertg. han de quellas gravatorias ch’ils cumins grons selamenten a se ingravegien; danunder dariven ellas? Ils cumins pings de nossa ligia han eunc lur buna part gravitorias, e quellas ch’ils cumins grons secreien da ver memia, dariven bucca da nossa Ligia, sonder en calladas ella ligia pintgia, e cargau sin la ligia gronda; quei ei il profit denter che disspiteschen, sche catt’il tierz.
Ussa mireian la divisiun en kreis faitgia en nies cantun, sche veng in enflar, che la Ligia grischa fa bunamein 4. kreis, e la Ligia dellas 10. Dertg. fa pauc pli che dus, ord il qual pia ha necessariamein stoviu nescher novas gravatorias alla Ligia grischa, aber nagins avantaigs. Co eis ei pia de far per silmeins mo enpau dissmetter quellas lamentaschuns e disparitats, che podessen forza cul temps trer nautier sventiras pli grondas et universalas per l’entira republica helvetica; sch’in cun saung freid, nunpartischont et interressau intelleg considerescha [f. 2av] la tresta situaziun, enten la quala bucca mo il cantun Grischun, sonder l’entira Republica savess entras malperinadat curdar, sch’eis ei bein de sesmervigliar che bucca tuts habitons —
9no Enqueren la pasch, e ruauss, e sch’intgin figiess giestas reclamaziuns, che vignies senza grondas difficultats, ne umzugs concediu. Nus essen tuts libers, vein tuts ils medems dretgs, duessen aschia era ver mademas gravatorias; aber co veng quei salvau? Las partidas e factiuns en formadas, et ei para che enstailg quellas dissolver e passar buffatgiamein suenter la rischun, e tener ne considerar lins sco lauters suenter sias qualitats e marets, sche ston ins aung palpablamein ver, che quella veglia partida austriaca ha seligiau ensemē e fatg sc’in monopolium, che bunamein nagin auter che de lur creatiras survegnien charges vid la directiun u en la regenza cantonala, et ei glei de tumer, sche quei veng bucca remediau, sche podess forza vignir requiriu per quei ed autras circumstanzias tier il auctur dil act de mediaziun, e la consequenza savess curdar ora deplorabla per biars che secreien d’esser iñocents, et iñocents en paucs, pli paucs che sc’in manegia. Ussa leins pia mirar co ei saves vignir faitg per quietar enpau quellas lamentaschuns, che paran che segien las pli vivas; e para che las pli grondas hagi il cumin della Cadj, muort quei ch’el ha mo dus mess tier il cusselg grond — e quei savess maneivel vignir remediau tras ina nova generala organisaziun, dil qual ei schon dau in’entschata ferma, e necessaria cun divider il cantun en nof parts, u kreis, et ei schon sco figurau, co il cantun pli anavon duess vignir organisaus. Scadin bein patertgiã patriot veng bucca schar encrescher de far in ping sacrifizi per mantinement della libertat, pasch e ruauss; aber er’en quella consideraziun che mintgin buffatgiamein possi guder ils privilegis a proporziun bucca mo dils beins privats ch’el gauda, sunder er’a proporziun della situaziun a riguard dellas industrias. Il cantun grischun dividius en 9. kreis, u districts savess vignir formaus en 3. ligias mintgia 3. kreis, e fuss raschuneivel muort ils caus, et autras comissiuns generalas, che schiliog sin il pei present ei la ligia grischá e resta adina prejudicada a riguard la directiun, sco era a riguard las gravatorias generalas, et aschia eis ei bucc’auter che raschuneivel che la ligia grischa gaudi era ils privilegis a proporziun dellas gravatorias.
[f. 3ar] 10mo Il kreis Vorder Rhein, che conteng ils cumins della Cadj, ilg velg cumin d’Uorz, Sursaisa cun Surcuolm podess vignir consideraus per il petschen a riguard dil diember dils habitons. En quei kreis savess vignir carschentau duas vuschs tier las redunonzas grondas u generalas u cusselg grond; e sco il cumin della Cadj ei partius en 4. cuorts savess mintgina haver siu mess, il cumin d’Uorz et il cumin de Sursaissa cun Surcuolm havess era mintgin siu mess, et aschia fuss per quei kreis 6. vuschs.
11mo Divider pia vinavon ils kreis suenter quei system, e schar a mintgia kreis 6. vuschs, sche port’ei 54 vuschs sill entir cantun, e las autras sco superfluas stuessen necessariamein ir’en, et en consideraziun dellas finanzas dil cantun aung enpau prifiteivel.
Scadin dils 9. kreis separtaschen en quella moda e quella divissiun savess vignir fatgia, che a mintgia cuminitat a siu tur in mess alternativamein, sco era mintgia 3. kreis formar ina ligia, mintgia ligia siu cau, e quei cau per ligià era schar passar. Kreis per kreis alternativ, perquei che mintgia kreis possi er’a siu tur haver ils privilegis a bucca mo las gravezias, e quei passas nuot encunter ils principis dil act de mediaziun, mèms che la methoda sesurvida quels oñs, che para d’esser stau in prepotent monopolium, e far passar mo sin zertas famillias sco conjuradas ensemen tuttas charges de honur, et interress.
12mo A riguard dils abgabs ne contribuziuns savess era raschuneivlamein vignir faitg ina consideraziun, pertgei nossa tiarra montagniusa ei era bucca tutina en in liug ne lauter. Considerei la Surselva en paritat de Cuera e Majenfeld, et ils cumins del Plaun, sco era quels sper las stradas grondas, era quels cumins nua ch’ils comerzis passen, podessen a proporziun de pievel era portar enpau gravezia de pli, che quels cumins che han naginas industrias e naginas vias de setrer vi, auter che quei che la paupra tiarra renda, e quei para ch’ei segi dil grond mediatur signiau el act de mediaziun, nua ch’el ha stabiliu il porto dellas gravatorias tier il manteniment dils contingents bucc’a proporziun de cantun ne de pievel, sunder a proporziun della situatiun, et industrias.
[f. 3av] Quests en ils patertgiaments d’in sincer, e nunpartischont patriot, e schi bein ch’el ei mo in laborant dil feld, sche auguresch’el che tuts quels ch’en sabis e possents de lur passiuns, et hagien interess d’ina vard, et enqueressen. beinstar pasch e ruaus general squitschassen . . . malgiestas partidas e procurassen che . . . spirituals sco temporals superiurs vignissen . . . . ter clomadas, e rendessen giustia als [i]nplorants senza passiun, e partischontadat, enstailg de curclar via ils malsfaitgs dils transgressurs, e schar ils opprimi nunexaudi. Cur che gliez daventa sch’ei la patria ventireivla. Ei sei aber bucca pusseivel ch’intgins da quels grons dil cantun grischun possien sacrificar lur passiuns al beinstar general, sch’ei sei bein da tumer che las lamentaschuns vegnien ton grondas, ch’ellas arivien aung ina gada avon il thron de quei grond monarch, il qual ha schon pli gadas animau et exhortau tier l’uniun pasch e concordia.
13mo Cau sto jeu memorisar in Umstand che podess forza aung esser motiv ch’ei vigniss priu in recuors tier il grond mediatur, et ei: la giesta damonda della deportaziun da part della cuort de Vieña; ne en forza quels personals ch’en stai deportai da lezza vard bucca schi bein grischuns sco quels deportai della Frontscha? E perquei han quels giu meglier dretgs d’ina indemnisaziun ch’ils auters? Tuts han giè giu patiment, e per consequenza aud’ei er’a tuts ina indemnisaziun aduala a proporziun de temps, il qual ei tochen ussa ad ina partida vigniu snegau, et a l’autra favoriu e pertgei? perquei che las passiuns en eung bucca dissmessas, e partischontadat ha rigiu; e sche quei veng bucca gleitj remediau, sche sun jeu persuadius, ch’ei vegni priu recuors pli lunsch, e bucca senza rischun, ne motif, ord il qual ei selucidescha aung differentas circumstanzias forza per enqual individuum bucca ton favoreivlas.
Schinavon ch’ils regiments svizzers ston vignir completai, e para ch’ei vegni teniu per principi de furnir il manschaft sin ils kreis, sche fuss era dueivla rischun che mintgia kreis havess era sia ratta offiziers, e quei duess era vignir procurau suenter la rischun.
[f. 1br] Remarcas dad in ent il uorden nief dils faitgs dad uss ignorant, aber della patria amitg; e sinzer Grischun sur il 10 plan d’il senumnont laborant dil feld.
ad 1mum Enstailg famillia dividida — segi da zacons oñs annau — ne pli da velg — pudeva il concepist dil plan gij: ina famillia ida mal ordamaun dils buns velgs — aschia maltratgia si, e per consequenza malregolada. Curch’en ina famillia — vul gir en in tenècasa ei bucca uorden, pings e grons regien, a nagin obedescha, sche rocl’ei sc’ei po — e va enzacò — Schon da velgeñau fuva il spruch della tiarra grischuna — : Est confusio divinitus conservàta — en buna romonsch: La providenza vigliava sur nus miraculusamein. —
ad 2dem Quei po star — é sch’in reflectescha manedlamein la compositiun, ed il resultat de quella, sch’eis ei ualti clar — Il iffer per far calar cantons - Stathalter han animau de far tut bein dabot, per metter en pei ton sco maj pusseivel fuva — la manonza veglia. — Auncalura vesa ins tonaton bein maneivel, che per tals e quals cumins — ei schon vigniu exactamein resalvau — modernau e cuntschau las caussas — e pils auters? Schegie ch’ei fuss stau en bein biars de far provedimens pli necessaris — pli adequats — et era pli consequens — en tuts graus — pil beinstar — ruaus et uniun el cantun — han ei schau bien, e sliet grad sco gl’ei stau, e novadats premurusas en ina part cumins en stadas meriteivlas d’attenziun. Encuntercomi la veglia insurfribla influenza schada als cumins pings — e dau ad els lautras prerogativas, ch’auden bucc’ad els. — Quei ei il mal — las qualas en claramein, e deian esser cassadas — della constituziun federativa — tenor ils 20. c. dil act de mediaziun art. 3. en dissmessas della constituziun dil cantun Grischun tenor ils 7. cap. dil act de mediaziun art. 2. 6. 7. 9. pon mai subsister cullas conclussiuns della comissiun della regenza seza dil 1. apt. 1803. art. 5. et en positivamein contrarias al reglament dil cusselg grond sez da quest cantun e art. 1. — In suma eis ei da saver che schon denter la comissiun della regenza sto esser stau questiuns davard haver satisfaitg, ne ver satisfaitg a lur inconbenza — pertgei [en] lur protochol sez dei s’enflar enqual protesta de quellas vards. — Aber ton pli buna chischun — ton pli buna rischun — eis ei de recuorer tiel suprem mediatur sez — per sort ch’ei — stinadamein vul vignir insistiu, e nuota remediau sin giestas reclamaziuns e doglianzas fundadas.
[f. 1bv] ad 3tium Gliez ei guiss — e pli che guiss — pertgei la libertat vigniva surduvrada — la garmischia, e paucc respect encunter superiurs spirituals a temporals veva priu surmaun — e pli il fanatismus de secrer pli ferms — pli pussents ch’in fuva aung vitier — quei tut ensemen — ei stau nossa ruina. Glei severificau il velg proverbi per memoria: Cur ch’in fa quei ch’in ne dei — sche veng ei quei ch’in ne crei — . Denton par’ei ch’il concepist s’aulzi sur la massa dil pievel, nua ch’el vul esser tonaton mo in laborant dil feld, cur ch’el dj; ch’il pievel tal, ch’ei senza rischun, pleins de passiuns, enqueri mo siu interess possi mai vignir contentaus — Tgi sa co quei fuss, sch’el dess pia er’in’egliadia a casa sia denter ils signurs? — sch’ei segi bucca era tals e quals — partischons per lur interess — cun dirigier il pievel sc’ina maschina, e quel far survir tier lur miras, ch’en strusch — adina — suenter l’ulivadat della humana societat, consequentamein pli mal de contentar, ch’il cumin pievel — pertgei pli grons il vischi, pli bia quel ritscheiva. Tgi ei bein pli da bain ch’il pievel, il qual, sche gie ch’en vertit della presenta nossa constituziun cantonala figurescha la suprema, et ha il dretg de ruffidar, ne sanczionar ils tschentaments, lai tonaton metter si il giuf sco ei ven mess avon, e di gie tier quei che ven proponiu dil cusselg gron, sche gie ch’el sil suenter s’endricla — .
ad 4tum El plaida dil 2. cusselg grond. — Aber schon il emprim cusselg gr. deien ils deputai dil cumin della Cadj haver faitg representaziuns ed encuretg ch’ei vegni modificau enpau las caussas. Aber schon lura e bucca per il 2. cusselg gr. han ils cumins pings voliu insister, e star ferm sin las prerogativas, e gidavan pruamein suttener exactamein tut quei che auters cumins han stoviu zeder e seschar privar dils avantaigs ch’ei vevan vidavon, e la Cadj particularmein; aber en lur cuschina levan ei nuot schar tuccar nuotzun, nianch la mendra caussa. Sche jeu mond bucc eneer ven da quest temps priu avantaigs e gravezias pertut suenter popoluziun, — sulet priu ora en ina part loogens de nies cantun, nua, che las gravezias van sin ils populai cumins et ils representans /: ch’ei in avantaig:/ restan tier ils cumins zun pauc populai, e meins che las 6. parts dils cumins grons — e tgi sa sche quei ei bucca encunter la rischun sezza, et ancunter tuttas reglas — — ?
ad 5tum Sche las ligia dellas 10. dertg. ha pia profitau pli bein de quei — Tgi ha chitschau quella lieur cun tut flis en cuschina a quella? Ils cumins pings — e bucca ils Hochgerichts — . E quel che teng si sacc, e quei che mett’en fan ei gie tutina.
[f. 2br] Per consequenza eis ei gie nundisputabel era, che la Ligia dellas 10. Dertg. ha profitau, ch’ils cumins pings gauden grad sco lezza il profit — sin quen a cuost dils Hochgerichts, che duessen exister solets — ston aber esser privai dellas prerogativas d’ella ad els destinada representaziun — per schar guder quels, ch’auda bucc privilegis cassai, e bucca admissibels — tras prepotenta malgiesta representanza, la quala il concepist fa parer da paucca importonza — muort la comparsa el cusselg grond, mo dil temps per pauch pli che 15. gijs, — aber in sto saver, da quella dependan ils tschentamens e leschas — las repartiziuns de contingents, da cuost d’jarras, de taglias generalas, — e quei continuadamein — ord da quei vul el far mai bagatellas, sche gie che glei era a riguard dils comitents permanent mintg’oñ, e mo ils representants vegnian midai. — Schi gliez ei bagatellas, ch’ils cumins pings cun lur flis pon sezzi gidar las 10. dertg. de metter las gravezias sils cumins grons, ch’en pli populai, e tonaton per quei ston succumber ch’ils paucs camonden sils bjars.
ad 6tum Cau par’ei — sco ei seigi — : ch’il concepist detti en stiva tut ademplat cun esch e tut — Sigir che ord quella divisiun, u malentelgienscha dils cumins della Ligia grischa, ch’ei aschi palpablamein notoria, dariv’ei che la Ligia dellas 10. dertg. ry en pung, et ha ton pli bi de far. Aber sch’ils cumins della Ligia grischa tenessen er’ils tgiaus ensemen sco quels dellas 10. dertg., e sessprovassen denter els de s’entelgi — nuot auter che quei che la clara rischun dat, — mo enpauc fuss il giuch dellas 10. dertg. nuota schi bials — gliez ei nuota tgi sa. —
ad 7ma Cau eis el puspei preocupaus enpau en favur dils cumins pings, mo ch’el manegia ch’ils kreis segien reparti en — da maniera ch’ei seigi ulivau ils umens senz’attender prerogativas permanentes ne trer quellas en consideraziun. — Glei de decider avon, sche preponderonta influenza ella regenza aviartamein malgiesta segi mo bagatellas, ne sche quei segi bucca veras, aber cassadas e nunlubidas prerogativas? Pertgei staten eis pia adina tachai sco rascha vid quellas, a vulten sestocha nuotzun? pauc ch’ei purschessen maun en quei grau — sche dess ei schon vias e mettels de s’entelgir — aber els star ferm sil lucratif, et importont, grad sco vidavon, et ils cumins grons stuer seuniformar el bia, e la Cadj en tut ad in nief system ei ping sacrifizi — gie nagin de lur vard per la patria, e stat mal ad els. —
[f. 2bb] ad 8vum Ch’ils cumins pings hagien lur dretgs archifundamentai sco la Ligia dellas 10. dertg. lai ins quei moment a siu esser, e nunesser; ferton aber eis ei de far bein persen, che de treis ligias plaida il act de mediaziun sco vidavon, sez da treis ligias la constituziun dil cantun; — dallas 3. ligias la conclussiun della comissiun della regenza; da cumins gronds /: Hochgerichter:/ plaida il act de mediaziun, la constituziun cantonala grischuna, la comissiun della regenza — gie da cumins grons /: Hochgerichter:/ plaida perfin il reglament dil cusselg grond — e dils cumins pings — ? Tgi plaida dalssez? Nagin. Aber bein — cumins pings en compaig entelgi sut num de liug — che han bitgetta ed obercheit lur de parsei, ed en el madem temps mo vissnca ne mo pharria, ed aung quei bucca gronda — per consequenza gauden ei il Sitz el cusselg grond a dispett dil act de mediaziun — il qual dissmetta tuttas prerogativas dils loogens, de particulars — e de famiglias — Ils auters sura allegai documents plaiden da Hochgerichter, e nuot auter et il Latiner gij. — Inclusio unius est exclusio alterius, che vul gyr a pressapauc: Mai ils cumins grons en auctorisai de termetter ils mess tier il cusselg gron, et dils pings fa ei mentiun nuotzun — Co vulten quels pia tarmetter mess — auter che per prerogativas dils loogens? E lura — aung pli — entgei ligia enzanua eisei achi absurdas miserablas subdivisiuns, sco en quella — tschellavisà aschi respactabla ligia grischa? Pli màlfundai pia en quels, che quells della ligia dellas 10. dertg., ch’il concepist metta aduals — . Aber la ligia dellas 10. dertg. profitescha dil moment, e dil sez latin: divide et imperà. Cun tener en dissuniun la ligia grischa — regia ella — e schiliog co fuss ei pusseivel ch’ella pudess seslargiar de gravatorias e quellas far portar en siu stailg ils cumins grons culs pings ensemen.
ad 9num Quell’admoniziun ei bein dada — o con bien fuss, ch’ils cumins pings dessen fei a quella! — O lura, con maneivel mass ei de s’entelgi denter nus cau ella tiarra! — Duront il cusselg gron proxim savess quei tut daventar, sch’in mo less — a schiliog — gie schiliog ni setempra ei l’aura, ni ven ruauss — perfetg — sunder ei ven requiriu vinavon, — a magari, sche tut nazegia nuot — e che ni auctoritats dil cantun, ni della confederaziun svizzera vulten dar ni ureglia, ni remedura — schi — sche lura sto ins per forza far vignir quellas reclamaziuns avon il suprem mediatur sez. Aber il concepist dat enpau bein manigiont d’entelli, co quei savess daventar denter nus pusseivlamein per untgir ora tuts recuors pli lunsch.
[f. 3br] Glei schiliog bein quei la menda, che nossa tiar . . . ei adina stada regida da partidas jastras — saco fuss ei ussa da pia ch’il fauturs dellas partidas en sez perina, sch’era nus gniessen perina et entras formar ina partida aber spira grischuna cun seunir spergniassen ils recuors pli lunsch per bucca rugadar memia, e dar chischun de gni . . dil tut sut iasters? —
ad 10mum Il kreis dil rhein anteriur . . . . . . ins — ei bucca in dils pitschens en diember de habitons? —
ad 11mum Pli profiteivel per las finanzas dil cantun fuss ei schon il sminuir las vusch, aber bia malmaneivel de gni a frida ded effectuar. Mai pli ven ei adaquella — gl’act de mediaziun la constituziun cantonala, — las conclussiuns della comissiun della regenza — il reglament dil cusselg grond — tuts — tuts quels fixeschen 63 vuschs vida quei diember ven nuot ad esser de midar. Aber è eung per quei — sch’in examinescha ils 9: kreis, sche a riguard della representanza el cusselg grond, variescha quella aung bia pli fetg, che denter ils Hochgericht, — ne cumins pings. Pertgei — gl’ei kreis meins populai, ch’an el cusselg grond tochen diesch vusch — ferton che denter auters in kreis pli populaus ha mo 4. Quei dess lavur senza fin dad ulivar. Enstailg quel aber savess ins puspei far vignir viffs in auter plan chei staus ina gada en moviment; quei ei: dad ulivar las ligias, — che mintgina havess 21. vusch fuss pli maneivel de far — a meins exponiu a contradictiuns ne reclamaziuns essentialas, e fundadas.
ad 12mum Quella consideraziun maretta veramein attenziun — e duess giestamein vignir observada a prida per basis, quella sco il concepist dil plan metta avon ella. Quella canun ei sei de tumer maneivel, e de spitgiar quei che veng profetisau n° 9.
[f. 3bv] ad 13tiū Cau stat — sch’il concepist sa bucc, ne vul bucca savè — co gl’ei schon ordenau — da quellas vards — curch’ils deportai dils franzos han domendau enqual resarcimen, et en part — fetg leffamein obteniu — hans ils deportai della cuort de Vieña nuot schau sut ded er’els garigiar sil zuch il medem. Et ei probabel ord il protochol e quent’ins — dil medem cusselg grond, ch’ei glei ordenau, che sche la cuort de Vieña garegi anavos ils subsidis dai als deportai dad ella — ch’ella veva priu naven, deien ei vigni indemnisai sco tschels. Ussa pia sch’els han giu subsidis gi en gi, e quels en Frontscha han giu nuotzun, sco glei è — sch’ei la substanza principala della lamentischun bucca subsistenta, et il patiment ei nagin stailg aduals — quei ei il faitg.