Predgia festala

Da Wikisource.
romancio

Domeni Pünchera 1907 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Predgia festala in occasiun dell' apertura della via d' fier d' Albula Intestazione 26 marzo 2021 75% Da definire

Survista dellas literatura ladina Festa della raccolta. Predgia salveda à Schlarigna
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. VIII


[p. 603 modifica]

DOMENI PÜNCHERA.

Predgia festala in occasiun dell’apertura della via d’ fier d’Albula.

(Dumengia saira X. p. 105 — 112.)


Diletta raspada festiva!

I. Rais 8, 57 — 58.

Ad üna zuond remarcabla occasiun as raduna hoz l’Engiadina. Que non ais facil da concentrar ad üna lingia clera ils resentimaints ed impissamaints, chi passan hoz tras l’orma. Qua as preschaintan al spiert appariziuns fingià da lönch idas al passà e retrats da temps venturs; vuschs as fan sentir: Che ans maina la via d’ fier, che ans maina quaista usche grandamaing facilitada comunicaziun con il muond, saran accomplidas las aspettativas, e las spranzas portadas al di d’hoz, intrerà eir que cha blers temman? — Schapür, cho ais que chi’ ns tegna sü dret?

Ils pleds cha la sta. scrittüra ans preschainta, chattan eir il pövel d’Israel in ün grand important momaint da si’ istoria, radunà là davant il taimpel. In tal as volva Salomon, il giuven raig, urand vers il pövel e disch: Il Segner, nos Dieu, saja con nus, sco el ais stat con noss babuns: il Segner non ans banduna e non as retira da nus. Ma el vöglia trar nos cour a sai, per cha nus chaminan in sias vias e tegnan seis comandamaints e seis statüts ed ils costüms, ch’el ha ordinà a noss babuns.

Al exaimpel del sabi volain eir nus revgnir e’ ns fermar ün momaint e guardar co il Segner, chi non dess ans bandunar, füt con noss babuns in lur dis da gloria e triumf, sco in quels da combat e bsögn, e co el sarà eir inavant con nus.

Id eira nel mais Gün avant quatter seculs. Ils bels comüns, cha eschans passats hoz, gnand da suot in sü e da sur in gio, as chattaivan tuots in flammas. Ma Dieu eira nellas flammas; perche que eiran las flammas del sacrifizi, las flammas dell’uniun, las flammas d’eroica resoluziun, cha la populaziun engiadinaisa mettet incunter allas lungas coluonnas d’affammada, crudela soldatesca, chi precipitaiva our da Val Chaschanna sün [p. 604 modifica]la Vallada per la tour al Grischun, per tour l’Engiadina al Engiadinais e’ s far svess patrun in quella. E las flammas, in qualas Dieu eira, il Dieu dell’uniun, del sacrifizi e d’eroica resoluziun — ellas spendrettan la patria — e’ l fö, chi tenschaiva vers il tschel dschet fich cleramaing al inimi: «Hoz Grischuns e ligias ed amò saimper inavant — l’Engiadina als Grischuns ed als Engiadinais ed a Dieu hoz e saimper!»

Ma la terra dell’Engiadina eira povra e non podet dar a seis infants quel tant cha ella avess vogliü dar. Il combat con ils vadrets e con l’aria dellas otezzas ha tut la possibilità d’abundanta productività. Baps e figls stovettan as resolver a dir: bap etern, hajast compassiun da teis infants e và con nus oura nel ester! Tü est eir cuoura nel ester, tü est eir là con nus, scha nus eschan con tai. E Dieu get con els e füt con els, usche cha els podettan eir tuornar con el. «Cul Segner vögl containt partir, cul Segner vögl tuornar» — quaists pleds da nos Bezzola, chi cognuschaiva ed amaiva si’ Engiadina, comprendan plü vardà ed istoria, co que cha sovenz in ils chantand nus ans represchentain. Els gettan oura e lavurettan e Dieu füt con els, perche el ais il Dieu della lavur, il Dieu chi lavura ed operescha svess continuamaing, e chi invida tuots umaus a lavurar. Els gettan oura e lavurettan in realtà ed in onestà e Dieu füt con els, perche el ais il Dieu della realtà. Els gettan oura e lavurettan con success, perche il Dieu della realtà e dell’actività ais quel, chi procura la confidenza ed il bun nom eir nel pajais ester. Per quel ingrazchain eir hoz a noss babuns ed a noss odierns compatriots; con la stima, cha els han giodü e giodan nel ester, han els trat üna fortezza spirituala intuorn nos pitschen pajais, üna fortezza, chi nun ais main ferma, co quellas chi sun furnidas con chanuns.


Dalönch innan ha l’Engiadinais bramà da tuornar in sia val, na be per temp estiv ma per saimper. El ha resenti dalönch innan, cha eir scha l’Engiadina ais sia, el non saja interamaing e sco el voless da sia Engiadina, da sia patria, usche lönch cha el operescha nel ester. El ha resenti la vardà, cha vairamaing l’uman metta aint là sia vita inua el lavura. El ha resenti da podair be posar in seis pajais e brich operar per quel, per l’intera spirituala e materiala sviluppaziun da quel. E la patria gnit incunter alla brama da seis infants. Svess ils vadrets e las paraids da spelma, viavant forzas contrarias, gnittan a spordscher il man d’agüd al Engiadinais. Mera, invece cha bandunans nus l’Engiadina per ir nel ester, vain l’ester in Engiadina. Saimper plüs Engiadinais sun in posiziun da dir! «Quaist ais meis grip, quaist ais meis crap.“Saimper plü intra la vardà, cha l’Engiadina appertain al Engiadinais, ma saimper plü eir l’Engiadinais all’Engiadina, e l’acquisiziun, cha nus celebrain hoz, [p. 605 modifica]il mez da communicaziun il plü efficace, cha spiert uman cognuoscha, non ais inguotta main ed inguott’oter, co ün valent pass inavant in quaista direcziun — vers quaista mira; üna peidra principala nel edifizi da sviluppaziun plü generala, plü sgüra, plü libra della populaziun engiadinaisa in Engiadina. Ed uossa domandain: Sarà eir in quaist pass la benedicziun del Segner, sco ella ais statta cun noss antenats? Tants da quels convaschins, chi aman cordialmaing lur vallada, temman, cha que non saja il cas, cha costüms esters, sovenz main buns e main pürs, intran, temman cha intra ün’agitanta chatscha zieva il mammon, servilismo viavant ils portadurs da tal — insomma, cha l’Engiadina non sarà plü la veglia, solida Engiadina.

Ad ais tschert, diletta raspada, cha intran eir elemaints zuond esters e contraris a nos möd da pensar e da resentir, tendenzas brich adequatas al spiert ed al cour dell’Engiadina. Que non poderans tschertamaing brich impedir, ma que cha podains ais: conservar e dar saimper nova forza e vita al bun spiert, alla buna vaina, cha ils antenats ans han acquistà e relaschà. Dain forza e vita a quel, usche cha el s’imprima als elemaints inadequats e suottametta quels al bön.

Ün spiert da solida lavur inspiraiva ils vegls, avain nus dit. Scha nus l’avain amò, schi renovain hoz la lia con quel e tgnain be davent da nus oravant tuot il spiert laschantiv, il spiert da non reala lavur, il spiert da lotteria nella lavur, schi, sforzain a tai eir tuots elemaints contraris e’ ns preservain da servilismo, ans conservain independenza individuala. Perche in tal spiert füt Dieu eir con ils antenats, perche Dieu ais il spiert da reala, solida, plana, consecutiva — be pass per pass progredienta lavur. In istess temp animaiva noss babuns ün spiert d’eroica resoluziun, avain nus dit. Fain lia eir con quel, eu craj, cha qualchosa da tal ais amo avant man — tschertas resoluziuns praisas nels ultims ans testifichan que. Lontans da tuotta vana speculaziun e da tuotta tentativa sainza testa e fondamaint, tendain vers ün’ota, nöbla, güdiziusa mira, con tuotta forza, con interas trattas: in tal spiert ais Dieu, al curaschus güda Dieu.

Con il spiert da solida, reala, ma eir resoluta, curaschusa lavur as collia assaimper ün spiert da modestia e simplicità. Eu ha remarchà viavant co cha tants da noss antenats han lavurà con success e’ s han adozats a florizanta benestanza. Els avettan pro que continuamaing occasiun da gnir in contact con il plü grand luxo. Il bel füt, ch’els savettan conservar ün spiert democratic, modest, simpel, chi resguardaiva ogni lavurius, real crastian sco pari infant del creatur, degn d’esser onurà e respettà. Dain hoz nova forza e punta a tal spiert, tgnain insembel a dar nova [p. 606 modifica] vita a quaist spiert, schi viverà inavant ün töch della veglia Engiadina e s’imprimera a tuottas estras tendenzas, a tuots esters costüms, usche cha eir quaists dvaintan engiadinais. Eir quia avain nus darcho Dieu in lia, perche el ama la flur, chi flurescha in simplicità e modestia, sainza ch’ella sapcha e fetscha savair ch’ella ais bella.

Sper quaist spiert da simplicità e modestia viva in Engiadina eir ün spiert leid e social, adequat alla splendur del solai, allas vivas coluors da god e prà e flurs e lai. Laschain pür viver inavant eir quel! Dieu ais eir in tal. In mez ils dürs combats dels elemaints della natüra ais quel ün salüd del tschel, chi dà forza per ils pass nella profuondità da dis plü serius. Mantgnain be in tuot nos agir buna conscienza ed ans tgnain al scrupulus adempimaint da nos dovair, schi podains eir conservar il spiert leid e serain.

Ün spiert da vicendevol agüd, da sacrifizi e misericordia han saimper demussà ils vegls Engiadinais. Diletta raspada, ils Engiadinais mai non han fat granda romur con lur religiusità. Qua e là ha ün giavüschà plü interess in merit. Tant plü bella ais la lavur del spiert da vicendevol agüd e sacrifici in quaista populaziun, il spiert da beneficenza. Scha tala ierta viva amò, schi dain ’la nova vita, e darcho viva inavant ün töch Engiadina, perche nel spiert da vicendevol agüd, chi non as restringia be sün singuls benefizis, ma chi ha saimper cour ed ögl per il debel e bsögnus: in quaist spiert ha Dieu sia dmura prediletta, in quaist spiert ha il cristianismo il centro da sia forza e vita, quia ais il vair contrapais cunter il vil egoismo.

Nus avain dit viavant, cha il möd d’agir dels compatriots nel ester haja forma üna fortezza spirituala intuorn nos pitschen pajais. Non smanchain, cha tal spiert dels babuns, miss in acziun eir nel pajais stess, fuorma güst suot dattas circonstanzas darcho üna tala fortezza spirituala. Il respet, cha innumerabels giasts della vallada dessan tour con sai ais simil al crap, chi crouda nel mar e trametta oura sias uondas al infinit. Tala stima s’implanta dad ün in l’oter e dess influenzar sün il spiert e las intenziuns da quels chi ans circondeschan, eir dels plü possants.

Del rest! A chi avrin nus in prüma lingia las portas? Oravant tuot facilitain nus las comunicaziuns con quels chi gnittan con nus a Chalavaina, con quels, chi ans güdettan a conservar la libertà, con quels, chi gürettan las lias, con quels, chi da seculs innan pensan e resaintan in medem spiert sco nus. Nus pigliain davent hoz ün ot trapart tranter nus e noss confederats grischuns e Svizzers, als quals nus podain ingrazchar bain diversa chosa spirituala e materiala, sporta in temps passats ed in preschaints. Nus ans allegrain bleranzi da’ ls avair plü ardaints e da’ ls [p. 607 modifica]esser plü ardaints per dis da festa e per dis plü rigorus. Nus ans volain allegrar da podair trar plü facilmaing cussagl con els, ans incler plü facilmaing con els, a lavurar plü fermamaing per il bainstar della patria e per il bain da venturas schlattas.

Nus ans allegrain dad esser plü ardaints a nossa chapitala grischuna, inua tants da nus passentettan bels dis da giuventüna, inua tants genituors engiadinais sun di per di con lur cour e con lur spranza — inua as radunan ils homens da nossa confidenza. Nus ans allegrain dad esser plü ardaints alla nöbla Zürig, chi da seculs innan ha sport da sia scienza a tants giuvens da nos pajais, nus ans allegrain dad esser plü ardaints a nossa chapitala svizzera, inua delibereschan ils homens, chi pronunziettan avant tschinch ans eir üna parola decisiva per il motiv da noss’odierna festa, üna parola d’amur patriotica.

Ad els ed a nus vöglia Dieu conservar in chüra sia! El vöglia trar saimper plü a sai il cour da seis pövel, schi, el il vöglia trar in ot tiers sia forza, sia sapienza, sia güstia, sia gloria e beadentscha!

Usche viva e florescha inavant, Engiadina, a sia onur ed a benedicziun della patria! Amen.