Survista dellas literatura ladina

Da Wikisource.
romancio

Andrea Mohr 1907 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Survista dellas literatura ladina Intestazione 26 marzo 2021 75% Da definire

Landamma Zaccaria Pallioppi Predgia festala
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. VIII


[p. 584 modifica]

ANDREA MOHR.


Survista della literatura ladina.

(Annalas XVI, p. 53 — 74.)


II. Part.

La literatura scripturada e stampada.

Nella conferenza antecedenta ha eu tentà, da ’Ls metter in ögl ils principals rams da nossa litteratura vocala; hoz a diluzidaziun finala del tema, am propon da ’Ls dar que ch’els viavant avessan spettà, üna survista da nossa literatura scripturada e stampada.

Il material da quaist’ultima, in globo tut, es main defect, main fragmentaric, co quel della prüma. Essendo plü complet, es el eir bler plü ampel. Ma qualitativmaing il chattain nus, almain in part, main original, main immediat, main indigên o nazional, e plü sco provenienza importada d’utro, in spezial dalla Svizra bassa o dalla Germania. Cognitamaing füt el da plüs fingia perlustrà. E tocca ch’eu aquia releva da chi.

P. J. Andeer1, meis antecessur in Tschlin, furnit il prüm, con seis register dels plü remarcabels cudeschs scrits o stampats in nos linguach, aggiunt a sia lavur supra istoria ed origen del linguach romantsch, a Dr. Friedlieb Rausch2 il desiderà e necessari material per si’ istoria della literatura reto - romantscha, publichada sco la prüma in quaist gener 1870. Emendada e relativmaing complettada füt eir quaist’ovra da Dr. Decurtins3) in sia istoria della literatura reto - romantscha, ossia nella s-chiza, ch’el da quella dà in G. Gröber’ s Grundriss der romanischen Philologie l’an 1897.

Am permet in passand da relevar, cha l’ovra da Rausch, dedichada a Dr. Lorenz Diefenbach, famus poliglott e spezialist per linguas romanas [p. 585 modifica]non ha mancà da metter a glüm la granda importanza, cha güst nos ladin ha per la glottica generala, e d’occassionar a promoziun da relativs stüdis sün diversas dellas plü distinguidas scolas academicas da nossa Svizra e della Germania professorats, chi viavant non existivan ed uossa servan ad inflammar eir nossa giuventün grischuna - engiadinaisa ad entusiasmo per la prüvada e sonora sia lingua materna.

A’ ns dar ün’idea da nossa literatura scripturada e stampada servan eir las interessantas notizias, cha nus supra da quella chattain nellas ovras da nos cronists, conzuond da Champel, ed in quellas da nos novissems istoriografs, Moor, Sprecher e Planta, e poi las duos crestomatias ladinas, chi uossa ans sun o ans vegnan a man4.

A’ ns facilitar üna survista supra nossa literatura scripturada o stampada la partin gio in periodas. Tant Andeer, co eir Rausch forman da quella, quintand dal 1500 inavant, güst tantas periodas, co seculs; Rausch eir amo separand il material rimà dal non rimà. Decurtins metta in prüma perioda tuot material dals 1500 fin 1700, in seguonda quel del 1700 fin 1830, e’ l rimanent in terza. In dovut resguard sün la qualità del material e sün la funest’influenza, cha la guerra da Baldirun ha gnü sün il svilup da nossa literatura, preferesch d’extender la prüma perioda dal 1500 fin 1620, la seguonda dals 1620 fin 1820, e la terza dals 1820 fin al presaint. La prüma s’ caracterisescha sco perioda portada dallas tendenzas reformatoricas; la seguonda sco perioda della controversa confessionala; la terza sco perioda inspirada d’ideas plü variadas, eminentamaing pedagogicas.

Els am s-chüsan, ch’eu uossa per non perder temp sainza ulteriur grand preambel m’attach al tema.

Nossa literatura scripturada e stampada chattain nus in stretta correlaziun con la reformaziun. Ella es da quaista provocada o effettuada. La reformaziun, tuot affirmand l’autorità messianica da Gesu, arcognoschand e sustgnand sia divina missiun, allarmada ed agitada da greivs abüs, fa energicamaing frunt cunter il primat roman e cunter tuots indrizs, col ir del temp a sustegn da quel stats introdüts. Nel vesco da Roma non stima ella ne da dovair, ne da podair plü arcognoscher il substitut o il vicar da Cristo sün terra. E la prema, cha’ l pövel vegna per man della bibla ad autentica cognoschentscha da Cristo, il veritabel cheu della baselgia, e’ l model irreprensibel per l’uman sco tal. Eir nellas trais Lias dell’alta Rezia, las qualas daspö Chalavaina plü vi e plü as resaintan in nonperturbada giodia [p. 586 modifica]da lur „frytads“, chattan las ideas della reformaziun ün ferm e pront echo. Ellas as mobiliseschan eir aquia, a’ s emancipar da Roma, na da Cristo; e la providenza las proveda in Germania e nella bassa Svizra immediate, intanter ils ladins nellas valladas alpinas trais decennis plü tard, tras la stampa, quaista ferrata pels products literars, con alas infatigablas.

Dalla prüma mittà del 16. secul non s’ha ingüns imprimats ladins. E’ s stimaiva, sco Gallicius5 s’exprima, l’idiom ladin massa „groassêr“, per podair s’inservir d’el a scriver Pür l’urgenza della reformaziun füt pussant’avonda, a superar ed allontanar quaist antic, classic pregüdizi. Travers6 s’ chatta occasionà, l’an 1527, da laschar ir oura üna chanzun ladina davart la guerra pel chaste d’ Müsch; dopo s’avair fingia pel spazi da trais ans edifichà dellas predgias ladinas salvadas dal giuven Galicius a Chamuas-ch. La tentativa al reuschescha, ed uschè mossa el, per m’inservir d’üna parola volanta da Job. Schucan, sco il prüm al pövel ladin a scriver in seis agen idiom.

El para d’avair gnü docils e premurus scolars, e fingia in principi eir divers ed adesters conpreceptors. Il numer da manuscrits ladins crescha subit rapidamaing. E’ s güstificha, ch’eu aquia in conferenza da mossaders e d’amis da scola, almain con ün pêr parolas releva la portada da quaists manuscrits.

Eir nel comün pövel dell’alta Rezia, daspö l’an 1497 l’allià dels Confederats, dopo avair scornà l’inimi tirolês a Chalavaina, fat conquista della Vuclina e respint las sinistras aspiraziuns da Müsch - Milan, s’ pronunziaiva l’inclinaziun ad ün robust, qua o là eir trivial e malsan divertimaint. Ma all’inclinaziun da ’s divertir prevalaiva fortünadamaing quella da ’s instruir e da’ s edifichar. Scodün as resentiva sco republican democrat intgnü, d’esser orientà in politica supra l’andamaint dels affars publics, per podair dar in redunanza seis parair razionalmaing. In rapport allas tendenzas reformatoricas, dilongo predominantas in quel temp, desideraiva scodün, da’ s formar ün agen e cler giudicat. L’intima pietà, chi inspiraiva in Germania ad ün Lucas Kranach il pennel, inflammaiva eir il cour del pövelet ladin nellas plü otas valladas dellas Alps. Il bsögn da ’s instruir e da’ s edifichar, eira pro’ l pövel grand. E premaiva, per il contentar, da’ l procurar instructiv, edificant divertimaint nellas lungas sairas del inviern, divertind da’ l instruir e da’ l edifichar, ed instruind, edifichand, da’ l divertir.

Scolas non mancaivan nell’bricha nel temp ant la reformaziun; pero [p. 587 modifica]ellas eiran be facultativas ed umanisticas - latinas, in part eir be scolas privatas. E profitaivan da quellas be singuls, chi eiran plü bain situats e pensaivan da ’s dedichar al stüdi e da far, que chi ’s disch, carriera. Sco magisters funczionaivan caplans, plevans, monasterials o eir oters savants, sovent scolars vagants, in scolas publicas e privatas. L’instrucziun eira umanistica - latina. Els mossaivan a leger, a scriver, grammatica latina e retorica; eir chanzuns latinas, sco mossan nel Psalterio da Champel ils titels dellas chanzuns derivantas da seis bap. Il quint, l’istoria, la geografia e las otras realias restaivan quasi del tuot neglettas. Il comün pövel non avaiva da quaista scola ingotta, a motiv ch’ella non eira ladina, dimperse umanistica - latina. E’ l mancaivan tuots mezs per s’instruir. Per quaist bsögn, per quaista mancanza stimettan Travers e seis conpreceptors da proveder, con ladinisar e popularisar l’instrucziun e con procurar a quel fin al comün pövel mezs d’instrucziun in seis linguach matern. Per gnir a lur scopo statueschan els, pustüt Bivrun, reglas per normar l’ortografia ladina. Els pissereschan eir per material literar in ladin. E per cha la giuventüna possa copchar lur manuscritts Originals, alla dan els svessa informaziun in leger e scriver in ladin. Champel7 in sia prefaziun al Cudesch da psalms fa menziun da Gallicius sco d’ün seis „uelg fidel schuolmaister u preceptor“. Travers, Bivrun ed oters, scha eir stüdgiats ed in ota condiziun, non s’increschan, da fa eir els ils precepturs. Ingio fa bsögn, pissereschan els per spezials magisters. Travers8 svessa clama dad Ardez a Zuoz in assistenza sia sco magister il giuven Jon Chiönz Bisatz, il qual al fa sco ami e collega nel seguit in occasiun da malatia eir qualche prelecziun our dalla Bibla latina. Ils ministers insistan, cha tuots 25 lur catechumens imprendan a leger e scriver, acio ch’els possan eir copchar ed imprender ils commandamaints, il Bap nos, ils simbols ecumens e possan leger la sancta Scrittüra. Dalla scola facultativa - privata, claustrala monasteriala fan els üna scola catechetica - populara, dalla scola umanistica scolastica - latina üna scola elementara - ladina.

Ficha l’urgenta premura da pisserar per razionala instrucziun als stüdgiats e superiurs la penna in man, schi al comün pövel il grand bsögn e desideri d’imprender qualchosa. Con milli plaschair imprenda il pövel a leger e scriver ladin, quel seis dilet idiom, nel qual uossa al gniva portà avant il pled da Dieu, la püra doctrina della Bibla. Ils manuscrits miss 35 avant vegnan copchats. Scodüna famiglia d’alchüna nomnanza füt bain spert in possess d’üna collecziun da talas copchas, portadas tuottas in 1) Champel. Ün cudesch da Psalms, pag. 12. 2) Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, tom. II, pag. 371. [p. 588 modifica] quaderns da differents formats, cusits o eir liats, e destinats be per que, in ün usche dit „Cudesch scrit a man“, chi l’avaiva da far nellas sairas d’inviern pustüt il servezen d’ün cudesch da lectura ed esser ün mez da ’s divertir conveniaintamaing, da’ s instruir e da’ s edifichar dalettaivelmaing. Il numer da quaists manuscrits o cudeschs scrits a man, sto esser stat avant il 1620 ün zuond ampel, cha ad onta del stramantus vandalismo d’ün Baldirun, d’infausta memoria, il qual cognitamaing redüet tuots noss comüns d’Engiadina insembel con lur filialas in tschendra, s’han tantüna divers podü conservar fin in nos temp.

Quaists cudeschs scrits a man as transferivan sco clinötarias per dret d’eredità da bap sün figl, da generaziun a generaziun. Ils adolescents chattaivan in quels degnas e dalettaivlas memorias da lur buns vegls ed in parti temp ün vigorus incitamaint, da ’ls amplifichar con novas scripturas, aggiuntas da lur man, tanter aint na solum da copiaturas, dimperse eir con agens elaborats. Usche comparan in blers da quels manuscrits scripturas da differents seculs e da differents mans, na be da masculs, dimperse, ma plü d’inrar, eir da femnas. Tschertünas sun fattas accuratamaing e bain, otras plü alla svelta e con noscha tinta, usche ch’ellas uossa be con difficultà pon gnir disziffradas, sca p. ex. la comedia d’Hecasto. Bleras han lacunas, o chi mancan a quellas fögls, pustüt commanzamaint e fin, tenor ch’ellas, servind a novs discipuls sco muostras da scriver, da que han tut dan.

In resguard sün la granda portada da quaists manuscrits, sco eir sün lur ampel contenuto, stim per indichà, da far da quels üna classa dvart la prüma per nossa prüma perioda, e dals imprimats poi la seguonda. Ils manuscrits, nel novissem temp almain in parte eir in stampa publichats, ans dessan esser gentils portiers o chambrers, ans guidar dal latinismo scolasticumanistic del medio evo nel ladin vulgar dell’epoca reformatorica, e poi direct nella sala da nossa biblioteca stampada. Con quaista rimarca, chi serva a sistemar nossa perioda, e domandand s-chüsa per la supra, sco crai, güstifichada, pitschna digressiun, revegn al tema.


Prüma perioda.

1500 — 1620.

I. Ils manuscrits.

Our da quattordesch manuscrits, complettand e collazionand l’ün con l’oter, han nos premurus ladinists, podü reconstruir differents poëms, chi ’s stimaiva pers, dels plü vegls products da nossa literatura scripturada. Decurtins ha con quels e con oter material literar, tuot relevà da quaists [p. 589 modifica] manuscrits, bunamaing reampli sia crestomatia ladina pel 16. secul. A’ ns formar dal ampel material nels manuscrits contgnü eir be üna pitschna survista, serva, da’ l metter tenor seis contenuto in differentas partidas.

a) Ils dramas.

Quaists sun tuots plü o main libras versiuns d’Originals tudais-chs our d’imprimats da Zürich, Basilea e Strassburg. Sco chi ’s avaiva nel principi e prüm svilup della reformaziun in Germania interas grandas collecziuns da tals poëms, p. ex. da Rosenblüt e da Folz, da Hans Sachs e dad Ayrer, usche eir in Svizra da Nic. Manuel, da Georg Binder, da Funkelin e d’oters plüs. La major part dels artists e dels laureats poëts, tuots bain versats in Plautus e Terenz, secondaivan als reformaturs a plü podair. In resguard a lur contenuto e forma sun ils blers da nos dramas ladins istorias biblicas rimadas, ritmadas, e nel fondo main dramatisadas co dialogisadas. La repartiziun in acts e scenas eir nels rars cas, ingio ella compara, es pac güstifichada e plü be investitura arbitraria. Il process actual o dramatic es bain s-chars, ma il dialog s’ fa viv e tanter aint perfin picant.

Sco ils plü principals dels dramas as po segnalizar da contenuto biblic: Josef vendü in Egipto, Josef in chasa da Potifar in trais differentas versiuns, l’istoria da Job, dels trais giuvens nel fuorn d’ fö, l’istoria da Tobias in 14 cantadas, chi correspondan in contenuto als chapitels del cudesch apocrif; l’istoria da Susanna, da Bel a Babel, l’offerta d’Abraham, in cantata dialogisada, proverbis da Salomon, l’istoria del figl pers, del rich hom e del pover Lazaro, davart la naschentscha e davart la passiun da Gesu Cristo, davart la resüstanza da Cristo eir in cantata; da contenuto profan: l’istoria dellas desch etats, d’Hecasto, davart l’amur del cavalier Valentin e d’Eglantina, la figlia del rai Pipin. Sainza dubi chi füttan eir amo oters dramas vertits; las versiuns sun pero idas smaridas. Constater as lascha que dall’istoria da Judit e da Wilhelm Tell.

L’istoria da Josef, vendü in Egipto, sco eir las trais chanzuns davart Josef in chasa da Potifar, rubrica Decurtins in sia crestomatia, sco eir il figl pers, sot nom da Travers. Strictamaing constatar non ’s lascha quaista derivanza dimia, pustüt brich in reguard allas trais chanzuns da Josef o del pover famagliet in chasa estra, missas gio per plazs da giuventün a sustegn da fideltà e bun deport e cunter perversa, orba e sfatschada inclinaziun. L’arandschamaint dels vers para pustüt nella plü lunga da quellas ün pâ imbruglià. Las otras duos plü cuortas sun probabelmaing be extrats della prüma. Nonobstante stima Decurtins, d’avair scopert in quella la comedia attribuida da Champel a Travers. [p. 590 modifica]

Il figl pers, sco el es nel drama ladin constatà, fa bler plü l’impressiun, d’esser copchà dal manuscrit original d’ün Travers, eir scha’ l idiom tira sül Bargunsin. Que non decida. Ils vers finals:

„Per tael, schi wlains ster leiger, suner e chantter, suna su! tü, signer deis, te ludain nus,“ans tiran adimaint ils ultims vers della chanzun davart la guerra pel chastè d’ Müsch: „Con quaist ho fin l’istorgia mia. Ludô saja Dieu e la mamma sia.“

Supra quaist poëm e sur ils ante allegats s’ha alla vouta del an pronunziada üna vair’adestra penna, redactur Bundi9 e provocà ün relativ inserat eir da Decurtins svessa. Tant plü poss eu, eir in debit resguard süls strets limits da meis referat, am dispegnar, da’ m derasar eir be in breve supra lur chantin. Comanzand, non savess ingio finir. Am permet pero, da ’ls recomandar la lectura, pustüt dels ultims, del figl pers e dellas desch etats, a motiv cha nel prüm tras la persuna d’Eubulus10, il bun cusglier, e nel ultim tras la persuna del figl daschüttel e del prüm predgiader as pronunzian las ideas del temp supra l’educaziun e la disciplina e la tendenza, da normar quella suainter l’avis della Bibla.

A’ ls orientar supra la portada da quaists dramas per lur temp, servan las notizias, cha Champel11 da quels fa. El scriva: „L’an 1554 füt representad’a Susch sco drama l’istoria da Judit. Blera glieud della bass’e dell’ot’Engiadina s’avaiva raspada a vair quaist spectacul; e qua cha las truppas, ingaschadas della Frantscha, staivan güst a’ s partir per l’Italia, a degaschar Siena dals imperials, schi’ s laschettan quatras divers persvader, da restar a chasa lur, e füttan usche preservats da lur disgrazia. La poësia svessa eira da Duri Champel, quella vouta minister a Susch, missa gio in vers jambics ladins. La rolla principala da Judit füt a generala surpraisa12 giovada d’ün’onorata guaivda, quella della serva d’üna sia neza, quella d’Olofern da seis quinà. Que füt la prüma producziun teatrala in Engiadina bassa. Dopo seguit dal medem translatur eir l’istoria da Josef, vendü in Egipto. La medema materia eira vainch ans plü bod, dimena 1534, plü in cuort stata trattada da Gian Travers a Zuoz ed in quaist lö eir prodotta, sco prüma producziun dramatica, na be in Engiadina, dimperse nel circuit dellas trais Lias. La metrica non eira güst accurata, ma la [p. 591 modifica] rima applichada. Ot ans plü tard, dimena 1542, trattet Travers a medem scopo l’istoria del figl pers, e poi darcheu quella da Josef, pero na plü sco tragedia, dimperse sco comedia. Nel seguit gnittan lura quaistas producziuns dramaticas saimper plü in moda in Engiadina, e fich frequaintas representaziuns avettan lö, saimper in linguach ladin, durante cha a Coira quellas gnivan datas in linguach tudais-ch; usche l’istoria del rich hom e del pover Lazaro, della casta Susanna, la passiun da Cristo, il past da Belsazar, las desch etats della vit’umana, l’istoria da Wilhelm Tell, il promotur della libertà svizra, e diversas otras. Producziuns seguittan a Zuoz, Chamua-sch, Susch, Ardez, Zernez e S-chanf. Ma qua cha quellas col temp non restettan plü ün inozaint e conveniaint divertimaint, anzi s’ fettan plü vi e plü üna vil’industria, füttan ellas plü vi e main frequentadas e gnittan bainbod darcheu our d’ moda.“Decurtins las lascha esser proibidas dalla sinoda retica, ma sainza indichar sia fontana.

Da Champel savains meglinavant in merit a quaists dramas, cha las desch etats della vit’umana, in versiun del minister Gebhard Stuppan dad Ardez, sajan statas representadas ad Ardez intuorn Pasqua del 1564, e tras Aliesch, l’autur della cronica rimada, cha l’an 1576 la praisa da Babilon, — eu la suppon coincidenta con il past da Belsazar — a Zernez, „duos dis alla lunga, di 12 e 13 September saja tratta, e sün quel medem an, di 24 September, la comedia della naschentscha da nos Salvader, saja prodütta a Celerina tras glieud dad onur; e la comedia d’Hecasto di 12 Juli 1584 a Zuoz da bragiada giuvna da buna schlatta.“

La tendenza dels dramas es eminentamaing quella, divertind ed instruind da metter il public a cognoschentscha della doctrina contgnüda nella Bibla, la quala non al sta amo a man, e da’ l interessar uschea per la reformaziun.

b) Oter material istoric da contenuto profan.

Sco in’aggiunta als dramas relevain dals manuscrits oter material istoric da contenuto profan, na dramatisà, ma tantüna per part rimà e da tendenza reformatorica, usche la disputaziun fra duos del Evangeli e duos Papists, in rima. La polemica, eir scha’ l poëm s’ driza cunter las figüras o pitturas, con las qualas las baselgias eiran staffidas, resta gentila ed amicala. In fin della disputaziun as volvan ils duos Papists e’ s pronunzian eir els cunter las pitturas e’ ls pilts.

Eu vögl almain be allegar aquia l’excurs davart la nomnanza da Joachim e dad Anna, davart la polizia giudaica suot ils imperaduors romans fin la destrucziun, e co chi’ s haja chattà nell’isla d’ Pines, sco eir l’istoria della s. Cecilia, della regina Johanna Graja; da Marina, figlia del rai [p. 592 modifica] da Frantscha; e la chanzun da Joh. Gritti davart la subversiun da Plurs13.

L’ironia es l’arma dovrada nell’„istoria del fat müravglius d’ün tschert Papa Johann l’ottavel, chi s’achattô d’esser üna femna“, formada in basa della cognita anecdota, suainter l’original tudais-ch da Theodor Schernberg, 1480. Percuntra s’ pronunzia seria, ma conveniainta apologetica e polemica nell’epistola del vicar Salis a seis figl, il qual ultim, dopo s’avair fat catolic, da Paris oura, tras correspondenza tschercha da volver eir il bap. La resposta sot nom del bap es scritta tenor notizia contgnüda in charta, d. d. 25. Juli 1611, dal minister Stefan Gabriel.

Dal requint supr’il mordraretsch in Vuclina s’ha differentas copchas. Üna dellas plü bellas, forsa l’original, dal qual tuottas otras derivan, sta in man da Sr. magister Andri Vital in Scuol. Quel para d’esser stat scripturà in amo frais-cha memoria del stramantus fat segui, intuorn il 1620, d’ün personal, chi podet as fügiantar, forsa con ils oters fügitivs da Sondrio tras Malenc e sur Müret in Engiadina. In vista als pussants inimis, chi da tuottas varts s’avanzaivan, ed in resguard sün las pratchas chi regnaivan in quels dis tanter las facziuns, pustüt in Engiadina, salvet l’autur per bön, da ’s coprir col s-chüd dell’anonimità.

Üna dellas plü interessantas parts del material istoric, contgnü nels manuscrits, forma „la Cronica“, eir üna lavur originaria, ma rimada. Our da vers 291 resulta, cha’ l bap del autur, quaist ultim probabel ün minister, eira Jon Alysch. In 811 vers, partits gio in cudeschs e chapitels, ans relatescha quaista cronica davart evenimaints e fenomens extraordinaris, chi seguittan dals 30 Juli o da principi d’Auost 1575 inavant fin als 15 Juli 1588; davart il temp e la raccolta, davart auazuns, terratrembels, epidemias, incendis, disgrazias, delicts, process, intriguas, comedias o representaziuns teatralas, ed eir davart affars politics - corporativs, pigliand resguard na be sün l’Engiadina e vicinanza, dimperse eir sün l’ulteriur circuit dellas trais Lias, schi della Svizra, ed eir da plü inavant. In vers 209 e seguaints s’ legia, per als dar ün specimen:

In Dardetz üna bella giufna dalg mêl Spört gniua tanteda,
Dalg quael sa schmüraflgaiua tuotta braieda;
S. Bonifacius ho cun quella zuondt bgear pruuo,
Ma inguotta l’ g ho què tuot güdô,

Displaschaivelmaing possedain nus quaista cronica, ün excellent spejel per la vita culturella e la lingua da quella vouta, be in fragmaint. Dal prüm cudesch avains nus be il 12. e 13., oppür ils duos ultims chapitels. 1) [p. 593 modifica] Ils prüms 11 mancan. Il seguond cudesch con seis 12 chapitels es complet. Non ’s dovess que levar eir da tals antics memorials literars qualche toc adatà per nos cudeschs da scola?

c) Material da tendenza püramaing instructiva.

Natüralmaing s’ chatta nels manuscrits eir exercizis d’aritmetica, in ün, derivant da Padruot Schuccan, col motto:

Imprenda bain üna giada ün,
Schi ’t vain tuot quint zuond comün.

Nel medem manuscrit, d. d. 1601 — 1696, la procedura observada pro l’opignoraziun d’ün prà e’ l conto dellas spaisas lapro incuorsas, ün’acta da partiziun, ün inventar e notizias da famiglia puncto nascitas, battaisems, copulaziuns e mortoris.

Ün cudesch scrit a man, derivant da Jon Jenatsch, probabelmaing il bap del famus Gierg Jenatsch, d. d. 22. Mai 1625, mossa, in che möd o forma ch’ün daja far ün’uraziun, saja in ün spusaretz, sün ün battaisem u in qualche oter fat chi esser vöglia. El contegna üna collecziun da s-chüsas o pleds per tuottas occorrenzas della vita, bain complimentus e comblats da serradüras e titels, pero zuond caracteristics pel möd da viver da quella vouta.

In blers manuscrits s’ chattan collecziuns da documaints politics, drettürials, giuridics: usche las versiuns ladinas della charta della lia dal 1524, della charta della lia culs set chantuns, della cuvgnentscha cul Tirol, quaistas our dal tudais-ch; e la charta della partizun da gods, pasculs ed alps inter las vschinaunchas d’Engiadina sura, Suot - fontana - merla, dals 1538 e 1543, our dal latin; plü ultra la traducziun da statuts civils, criminals e matrimonials in ladin.

Ün manscrit prova con duos muostras, cha fingia nella seguonda mittà del 16. secul perfin la correspondenza offiziala s’inserviva del idiom ladin.

d) Cristianaivlas informaziun per infants e catechumens.

Simils excurs a plaschaivl’edificaziun e devoziun da grand e pischen nel sain della famiglia s’ chatta nels blers dels manuscrits, p. ex. uraziuns per daman e saira, ant e davo mangiar, ed in cas d’agonia e da mort; domandas catecheticas davart ils commandamaints e la s. tschaina; chanzuns da Dieu, sco talas visavi a chanzuns profanas gnivan tituladas.

Interessant es ün monolog, miss in bocca alla mort, e la chanzun del spiert e della charn, ün dialog supra la mort in 116 vers, repartits in 15 inegualas strofas14. [p. 594 modifica]

Sto in quista rubrica in spezial relevar ils plants ed avisamaints15. E’ ns provan quels prüms da melodia zuond lamentusa e pessimistica, cha’ l muond eira eir quella vouta muond; pero na inclinà a’ s irritar cunter la salüdaivla, scha eir amara vardà ed a s-chivir ogni seria meditaziun pro necessaria penitenzia. E prevalaiva quella vouta nel pövel ladin per bler l’objectivismo biblic al esagerà subjectivismo.

D’avisamaints s’ha da nossa perioda duos distinguits, l’ün dals 1566, supra l’ovazun dels 22, 28 e 29 Auost, la quala occasionet grandissems dans e custet a bleras persunas la vita, sco p. ex. eir alla degna consorta del imnolog e cronist Champel a Susch: — l’oter dals 1568, fingia da Mohr in seis archiv publichada, e dafatta bricha con modificaziuns, sco Decurtins disch, „arbitrarias“. La medema ingüst’imputaziun fa Decurtins in sia crestomazia eir ad Alfons Flugi in rapport a sia publicaziun della chanzun davart la guerra pel chastè d’ Müsch. L’avisamaint dels 1568, scrit in seguit d’ün fenomen meteoric, es remarcabel pustüt per Scuol e l’Engiadina bassa. El mossa, cha’ ls preceptors e savants da quella vouta non mancaivan, d’approfittar d’appariziuns fenomenalas, per avisar il pövel alla vardà, manifestada dal spiert, e cha’ l pövel da parte sia nell’non mancaiva, da supponer e d’arcognoscher in quellas la vusch da quel Dieu, chi es spiert. L’univers, pels temps della reformaziun, non as dissolvaiva in üna immensa quantità d’imperceptibels ed incomprensibels atoms o cellulas primordialas, dimperse restaiva sco macrocosmos al Suprem la sopcha da seis peis.

Pussibel, cha eir il cuort ammussamaint per imprender a bustabgiar ed a leger, in idiom della Val Müstair, podess con radschun esser inseri in quaista nossa prüma perioda.

In fin da quaist excurs supr’il material literar, contgnü nels manuscrits della prüma perioda, am permet da ’Ls render attents specialmaing amo sün ün da seis articuls. Quant modest e comün cha quel es, schi tantüna sarà e resterà el a nus tuots familiar e respettabel, e per la perioda reformatorica ourdvart caracteristic. Eu manai l’ABC16 2). Citand 5 da seis vers, speresch da’ Ls laschar il plü bain resentir, che cha’ ls precepturs del 16. secul con l’ABC e permez da quella stimaivan al pövel da podair procurar.

„Aint il prüm la tema da dieu devast tü avair,
Schi vain tuotta sabjenscha in te a parair.“

[p. 595 modifica]

„Tü dest far bain a teis prossem crastian,
Salvar il dret, schi’ t vo eir a ti bain a man.“
„Uschia la pocha cretta maina con ella tuot pcho;
Tras la vaira cretta in Dieu’ s dvainta beô.“
„Vaglia ed ura suvens, e tiers la mort ta pina ladin,
Perche il di e l’ura ingün non sa, la fin.“
„Zuond ot scha Dieu t’ha adozà,
Tant plü devast esser abassà.“

Recapitulain: our dal material dels manuscrits avains relevà:

a) Istorias biblicas e profanas in forma da dramas, per divertir ed informar in pro della Bibla.
b) Otras istorias in otra forma, eir da tendenza parenetica apologetica, polemica.
c) Material per instruir, in pro della vita sociala - politica, del patriotismo,
d) Material per edifichar: catechisems, informaziuns, uraziuns, chanzuns, plants, avisamaints, e l’ABC.

2. Ils imprimats.

Suot auspicio da Vergerio, immediate dopo seis arrivo in nos pajais, dals 1550 circa, s’installet la stampa a Puschlav, nellas valladas dadaint munts remarcabelmaing ün secul e mez plü bod co a Coira, la capitala, dadour munts. Dals Landolfs a Puschlav avains il prüm imprimat ladin, a nossa surpraisa ün ABC, ün cudesch da scoula, aggiunt ad ün catechisem.

Giachem Bivrun, nat di 8 Avrigl, 1506, a Samaden, dopo avair fat stüdis giuridics a Paris, 1533 — 1526, ed administrà in patria das 1532 — 1551 25 repetidamaing las prümas caricas drettürialas, tradüa, sco Champel, il cronist, ans referescha, il Catechisem da Comander e Blasius in ladin per il far squitschar, 1552, a Puschlav. Probabelmaing in terza ediziun füt l’an 1589 quaista traducziun per uorden da Jac. Papa restampada17. Con quella sia traducziun del catechisem para Bivrun l’an 1552 d’avair complichà eir üna Taefla. L’an 1571 para quaista be da per se d’esser stata restampada e lapro munida con ün avis al magister da scola. Quaist imprimat, l’an 1629 darcheu restampà18 a Turich, contegna ün’ABC in [p. 596 modifica] custabs da stampa grands e pitschens alchüns pacs exercizis per imprender a custabgiar ed a leger, il Bap - nos, la credentscha, ün’uraziun comüna e l’avis al magister da scola, da far pronunziar cler tuots ils custabs, vocals e diftongs, pustüt il l, il g ed il s, acio cha’ ls infants non vegnan a balbegiar. Quaista sia Taefla avaiva Bivrun fat stampar in romantsch, per cha’ ls infants da pitschen in sü imprendan ad urar in nos linguach, allura eir a savair leger. Tenor ils reformaturs dovaiva l’idiom matern esser al pövel seis idiom sanch.

Usche as comprova Bivrun tras publicaziun da sia Taefla, sco eir tras traducziun del catechisem sco fidel preceptur del pövel ladin, schi amo plü con que, ch’el tradüa e fa a seis cuost squitschar il nov Testamaint da nos Segner Jesu Cristo in romantsch, l’an 156019. El para, pro sia traducziun d’avair profittà della classica versiun latina, fatta e publichada l’an 1556 da Castellio. Dal Testamaint da Bivrun avains tras L. Papa nel an 1607 üna seguonda ediziun.

Nella prefaziun da seis nov Testamaint ladin declera Bivrun, d’esser a tala difficila impraisa stat incuraschà, schi intgnü da Filip Gallicius e d’oters „frars“plüs. Gallicius nell’ non manca, in cuort excurs, miss in testa della traducziun, con commovants pleds da la recommandar. El scriva: „Mu huossa ho deus, par sia buntæd astastdô sü l’ g spiert d’ün nos hum, dalg illatrô, e bain sappiant Jacobi Biffrun ù Tüschet, aquæl es do taunta scijntia, chel ho (sco tü uais aqui) l’ g sês sainc plêd ilg nos launguaick ardüt, cun plü cuorts plêds, ed adestrezza, co eau haues pudieu crair, che s’haues pudieu fer. Par quæl nus tuots dain ingrazchier dieu, quæl chi amiauelmang huossa fauella cun nus igl nos plêd, sco el er in tuots oters paija[i]s fò. Et er sauair grô ed dêgnamaing luder aquel dit nos hum, schi bain gio el nu scherchia lôd da nus, ma sul da deus. Pür uus ligiais aquè ed inprandais cun uos œilgs à uair chi uos saluêdar saia, e che aquel cun sia sanchia buochia amuossa.“

Oravant alla traducziun sta eir la remarcabla, degna prefaziun da Bivrun svessa e sia excellenta traducziun ladina d’ün excurs d’Erasmo da Rotterdam davart il möd da leger il pled da Dieu e davart il guadagn ch’ün da quel possa far, in conclusiun finalmaing illustra perfin col nom da Leo X, sco Erasmus disch, il plü grand pastur della baselgia.

Indisputabelmaing ha Bivrun con quaista sia traducziun del nov Testamaint in ladin procurà alla reformaziun dadaint munts l’indispensabel appoggi e fondamaint, usche ch’ella s’ha eir pro nus podü consolidar e ’s [p. 597 modifica] familiarisar, per podair sustegner victoriusamaing ils furius contracuolps della contrareformaziun, executats il prüm tras Borromeo, nel seguit tras Baldirun e’ ls capuziners.

Tras las normas ortograficas, statuidas ed observadas nels supraindichats seis trais imprimats, es Bivrun dvantà l’autur da noss’ortografia ladina e ’l promotur da nos idiom. Recurrind al latin l’ha el amplifichà da terms. S’ha l’ortografia con il temp eir in divers rapports modifichada e megliorada, nel fondamaint es ella tantüna restada fidela allas normas da Bivrun, in latin notifichadas. L’ovra inaugurada da Travers, d’inguidar e d’ammossar il pövel eir a scriver in seis agen linguach, ha Bivrun adestramaing e con grand success promovü.

Mort es el, tenor notizia del cronist Champel, l’an 1572, schi non s’ha al dit cronist infichà ün sbagl nella penna e chi ’s stovess leger invece da 1572 il millaisem 1592. In quaist ultim cas füss Bivrun mort in età d’86 ans, in ota età, sco cha Champel ed à Porta dischan. Pigl occasiun aquia in passand d’observar, cha eir in merit al dato per la nascita da Travers as lascha constatar ün simil sbagl. Champel notificha, cha Travers saja mort als 22 Auost 1563, in età da 75 ans20. Da que resultess, ch’el füss nat l’an 1488. Tenor charta, scritta a Bullinger ed addütta dad à Porta in sia Istoria retica, declera Travers svessa, suot dato 18 November 1559, d’avair 76 ans. Usche füss el nat nel 1483, sco cha nos istoriografs tuots notifichan. Non füss que pero possibel, cha nus nella charta da Travers a Bullinger dovessan leger na 76, dimperse 70. Alla penna del vegl Travers po chöntsch esser capitada la 0 malreuschida, sumiglianta al 6. Eu per mia part, eir sch’eu in mia biografia da Travers dal 1884 m’ha condrizà suainter ils oters, in debit resguard sün la notizia da Champel, chi es usche positiva e concisa, incliness plü a quaist avis.

A pêr ed a pass con il nov Testamaint da Bivrun va ün oter imprimat, in idiom d’Engiadina bassa, il Psalterium raeticum, ün cudesch da Psalms da Duri Champel stampà in prüma ediziun a Basilea, pro Jachen Kündig, tras Jac. Parc, 1562, in seguonda eir là, ma tras Joh. Excerzier e Joh. Jak. Genathius, 1606, in terza e probabelmaing illegala a Lindau, 1606.

Nel Psalterio sun comprais be circa 100 dels psalms biblics, ed alchünas, circa 40, zuond cristianaisas chanzuns, chi’ s convegnan con la scrittüra sancha, ma non vegnan chantadas in baselgia. Duos psalms. [p. 598 modifica] cioe il 46. ed il 130. comparan in duos versiuns. Dal 46. da Champel il prüm la traducziun ladina del original da Luther: eine feste Burg ist unser Gott; dopo üna imna, ch’el segna con las inizialas da seis agen nom, sco scha eir la composiziun füss la sia, durante cha quella deriva da Joh. Frosch. Dal 130. da ’l il prüm üna traducziun, la quala, sco ch’el remarcha, Fil. Gallicius ha fat l’an 1537 a Malans, be avant co gnir a Susch ad assister alla disputatiziun, tenor l’original da Luther: Aus tiefer Not schrei ich zu dir. Eir releva el, cha que saja stat il prüm psalm, ch’el haja vis ed udi a chantar in linguach ladin. Dopo da’ l lura dal medem original tudais-ch sia traducziun, la quala muossa plü politura linguistica, co quella da Gallicius.

Oravant a mincha psalm metta Champel ün cuort compigliamaint del seis contenuto. Quaists compigliamaints sco lavurs originarias da Champel sun in plüs rapports fich interessants, pustüt in rapport linguistic. E sa spievla in quels il linguach da quella vouta plü alla libra, co nels psalms svessa.

Diversas chanzuns, eir dellas chanzuns cristianaisas, derivan da Gallicius e sun segnadas con sias inizialas. Usche la chanzun chi ’s chantaiva a Pasqua: Crist ais resüstad sü, tenor l’original tudais-ch da Luther: Christ ist erstanden, ed ün ’otra, originariamaing da Gallicius composta.

Ludad Deis wuo fidelse,
Ws’ tngait buuns è ws’allagrad,
In Dieu traas Jesum Christe,
Chi ns’haa uschè lgümnad.
Cun lg seis uairisschem plæde,
Ch ’l ans ha lasschad parscritt,
In la scrittüra saingkia
Chi ns’uain clær huossa dit.

Quaista chanzun, eu repetesch, ün original da Gallicius, l’unic cha nus possedain, ha 14 strofas dad 8 vers ed es in sumiglianza allas anticas chanzuns istoricas - politicas della literatura vocala da tendenza polemica - parenetica: cunter la tradiziun romana - clericala, cunter la messa e’ l purgatori, cunter las vigilias e ’ls trentaisems, cunter claustras, muonchs e trachots, cunter las figüras e’ ls sanchs, ma per Cristo e l’evangeli per il pled da Dieu, sco ch’el es contgnü nella Bibla.

Guardain choa Deis saluader
Da ’lg muond, uair filg da Deis,
Ans haa tuott amuossade,
Chiai nuo deenn far ils seis,

[p. 599 modifica]

In sia ductrina scritta,
Ch’ nuo auter lasschen staar,
Sch’ nuo wlain ngyr in la uitta,
Ch’ noass Bap a nuo uoul daar.

Otras da quistas chanzuns aggiuntas derivan, sco las inizialas muossan, da Chasper Champel e da Duri Champel, seis figl, v. d. in origine dal bap, ma ch’ellas sajan dal giuven Champel statas polidas e glimadas: usche la chanzun, chi’ s pronunzia cunter las processiuns e peregrinaziuns a St. Guadeng, a St. Nicolaus, a St. Giachen, al Monterrat, a Roma:

„Chi tschearchia Petrum e saingk Paul
A Ruoma, quell ais narr e uaul.“

Amo otras s’ chattan segnadas be con las inizialas C. C., Chasper Champel. E’ s fa sentir in quellas ün’energica, victoriusa e triumfanta satirica supra actuals abüs, ün sarcasmo bugliaint cunter da quels. P. ex. in ün poëm, compost l’an 1530, dimena güst l’an davo cha Gallicus, bain per intriguas, avaiva stovü bandunar Lavin, disch Champel:

Et in terra, lg bargiatœli ais par terra,
Lg ais statt grand’hur’e uulantad da Dieu,
Laudamus te, chia la messa quell’ha ruot ün pe.
Adoramus te, e brichia queaus idels chi nun poan star
Ngraziad saia Christ, ch’ l ns haa spandrad, [sün pee.
Cun lg seis saingk plaed ch’ l ans haa lgümnads,
Ch’ nuo nun uenngan plü surmnads.

La poësia sta quia na nella forma, dimperse nels frappants contrasts e nella accumulaziun.

Diversas chanzuns popularas, sco p. ex. la via comüna per ir a sulazar, la chanzun dels sudats, chi guardan sün las corunas dels potentats, ed otras da chantin mundan o eir bigot, sun transponüdas in chanzuns spiritualas, acio ch’ellas servan in veglia melodia, ma con oters pleds plü degns e plü razionals a salüdaivl’edificaziun in famiglia ed in plazs da giuventün.

La tendenza del Psalterio es, tenor la prefaziun del autur, d. d. Susch, di 9 Avrigl 1562, quaista, da procurar all’Engiadina bassa, tenor giavüsch, ün cudesch eir in seis dialect; al pövel ladin in general ün mez, per tour cognoschentscha eir del vegl Testamaint; ed a quels, chi vöglian gugent esser leids e’ s allegrar con chantar, üna provisiun da chanzuns, cun las qualas minchün „poassa staar da buna uœllga, è chiantand s’allagrar cun Deis è brichia incuntra Deis; cun seis nütz è salüdt, è brichia cun seis grand dann è cundamnatzgiun da la sia oarma, in chiasa ed our d’ chiasa, ud eir in baselgia.“

Per procurar al Psalterio quaist desiderà success e sustegner adestramaing [p. 600 modifica] las scolas e ’ls mossaders da chant, vain a quel miss oravant ün excurs da Joh. Zwicki, chi tratta davart il chantar psalms e chanzuns da Deis in ed our d’ baselgia, e co quaist saja da far indret, tradüt eir quel our dal tudais-ch in ladin.

La repartiziun del Psalterio in psalms e chanzuns cristianaisas o spiritualas per occasiuns festalas ed eir per differentas occorrenzas della vita coincidescha indubitabelmaing con quella del original tudais-ch, da Champel stat dovrà pro condriz da seis Psalterio ladin, forsa üna collecziun da chanzuns del antenomnà Joh. Zwicki o da Lobwasser.

La versificaziun, la rima, il ritmo nellas chanzuns e traducziuns da Champel non correspondan dapertuot allas esigenzas della musa moderna. Il linguach es ün pa quader e trat in lad. El non s’ pronunzia güst liger e melodicamaing; ma la verva, la quala in quel s’ chatta contgnüda, es viva e vigorusa, e non manca amo hoz da risvagliar nel cour da scodün benevol e radschunaivel lectur interess e choda simpatia.

Complichà con il Psalterio fa Champel stampar eir in ladin seis bain extais Catechisem, dal qual s’ chattan eir exemplars separats o liats be da per se, tant dellas duos ediziuns da Basilea, 1562 e 1606, co eir da quella da Lindau dals 1606.

Ulteriurs imprimats avains nus in prüma perioda da Johann Planta21, minister a Samaden, ün catechisem, cunter las „praeulas“e novellas legendaras; da Jachen Papa22 eir ün catechisem. La prefaziun es dals 1571. Da Lüzi Papa23, la sapienza da Jesus Sirach. o l’Ecclesiastico, 1613, seguonda ediziun 1628, tradüt in ladin; sco eir oraziuns cristianas in aggiunta a diversas predgias, 1615. Plü da Conr. Toutsch24, minister a Lavin, probabelmaing compagn da Jenatsch a Tusan, e forsa eir sün la fügia, in cuorts puonchs, ün’informaziun nella religiun e cretta, tuot conformada alla s. Scrittüra ed alla confessiun cunvegnaivla, 1613; ün excellent cudesch per confirmands. Eir da Peid. Schim. Schuchaun25 da [p. 601 modifica]Zuoz, 1613, ün’informaziun cristiana, in idiom d’Engiadina ota, vertida our dal tractat latin del Dr. Zach. Ursinus, Silesius.

Recapituland in cuort relev, cha nus nels imprimats da prüma perioda avains: fiblas e catechisems per l’instrucziun dels infants, informaziuns pels confirmands, oraziuns e predgias pels adults, il nov Testamaint ed üna pitschna part del vegl, sco eir il Psalterio per tuots, quaist ultim pustüt per plaschaivla e dalettaivla edificaziun in baselgia, chasa e plaz da giuventün, o eir da filunzas e da paurs.

Crai da stovair, per avair la survista da nossa prüma perioda quant possibel completta, revgnir amo üna vouta a Filip Gallicius, seis prüm valent representant. Ed es remarcabel, cha dad el, il quai sco caplan a Chamuas-ch fingia da seis prüm arrivo, dals 1522 davent, ad agreabla surpraisa e grand agradimaint del comün pövel in sias bain frequentadas predgias saimper s’inserva del idiom del pajais, del ladin, e scriva fingia l’an 1537 e forsa eir avant chanzuns in quaist idiom, non as posseda ingüns imprimats, ne manuscrits ladins. Sco cha Champel, il cronist, relatescha, schi ha’ l l’an 1536 tradüt tanter oter ils desch commandamaints in dialect d’Engiadina bassa, e bainbod dopo eir alchüns chapitels della Genesis per Benvenuta Champel our dal ebraic26. Que es i pers e non constà nell’in manuscrit. Possibel, cha da Saluz deriva la Taevla dels 1552 o forsa eir 1550, il prüm imprimat ladin, e cha quella füt da Bivrun be con sia traducziun del catechisem da Comander amplifichada e promovüda alla stampa. E’ m vol quaist parair fich probabel. Constatar pero non poss que. Sainza dubi cha Saluz tras sias predgias e tras sia conversaziun ha insinuà a Travers, da metter l’an 1527 sia chanzun ladina eir in scrit. La circonstanza, cha nus chattain prefaziuns da Gallizius alla testa tant del nov Testamaint da Bivrun, co eir del Psalterio da Champel condriza in mai la persvasiun, cha ambas duos quaistas ovras, fermas bastiuns del protestantismo tanter ils ladins, sajan statas erettas a seis genio, e cha in fondo dad el gniva il pussant ferment, il qual mettet quaists homens e tras quels l’inter pövel in fermentaziun e salüdaivel movimaint. Gallicius füt quel, il qual con Travers normet la segnatura del temp e det a quel eir per l’avegnir sia taimpra. Travers, Bivrun e Champel stan e van tadland e guardand sün Saluz. Amo lönch davo sia mort, la quala tenor Champel27 seguit l’an 1566 a Coira, appella Dorta, as disponind a tradüer la Bibla, a sia pia a beneficenta [p. 602 modifica] memoria, „A Philippum vigilantem.“Eir scha nus direct dad el non possedain ingüns manuscrits, ne imprimats ladins, dimperse be modestas e sparsas, ma fich interessantas restanzas, ed eir quellas be sco per cas conservadas in ovras dad oters, dalla fortüna materiala plü favorisats co el, schi avain nus tantüna in el d’arcognoscher e da venerar il prüm autur e promotur da nossa literatura ladina, il prüm preceptur ladin tanter ils ladins.

In conclusiun da quaist chapitel ed ant co passar alla seguonda perioda da nossa literatura stampada, am permet dad inserir ün pêr copias plü grandas our dal nov Testamaint da Bivrun ed our dals psalms da Champel. Bainschi han Els fingià gnü avant ögls qualche cuorts citats. Ma per mossar plü bain il möd da scriver da noss prüms auturs romantschs, tant quant alla fuorma co quant al contenuto, non sarà inütel da reprodüer qualchosa plü lung e plü complet. Per chi’ s possa confruntar inandret eir l’ortografia da quel temp con quella d’hoz in di, m’ha eu tgnü eir quia, sco nels oters citats, strictamaing all’ortografia dels imprimats Originals, quantinavant cha nossas stamperias han ils tips toccants. Tscherts segns, chi sun uossa antiquats e non sun avant man nellas provisiuns da nossas stamperias, stovet eu natüralmaing laschar davent.

  1. P. J. Andeer: Über die Geschichte und Ursprung der Rhäto - romanischen Sprache, Chur 1862.
  2. Dr. Friedl. Rausch: Geschichte der räto - romanischen Litteratur. Frankfurt a/M. bei Sauerländer, 1870.
  3. Dr. Casp. Decurtins, Geschichte der räto - romanischen Litteratur.
  4. Theod. Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, Chur 1853 — 58, tom. II. J. Andr. Sprecher, Geschichte der Republik der drei Bünde im 18. Jahrh., Chur 1873 — 75. Conr. Moor, Geschichte von Currätien, Chur 1870. P. C. Planta, Geschichte von Graubünden, Bern 1892.
  5. Gallicius, in sia prefaziun al nouv testamaint da Bivrun, 1560.
  6. Gian Travers, Chanzun davart la prüma guerra da Müsch. 1527, publichada tras Alf. Flugi, 1865.
  7. Champel. Ün cudesch da Psalms, pag. 12.
  8. Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, tom. II, pag. 371.
  9. Bundi, nel Freier Rätier pro 1900, No. 277, 283, 305 e pro 1901, No. 4 e 28.
  10. Freier Rätier No. 23.
  11. Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, tom. II, pag. 408.
  12. Nellas representaziuns gnivan uschigliö eir las rollas da femnas saimper datas da mas-chels.
  13. A. Rochat, ein altladinisches Gedicht in oberengadiner Mundart, Zürich 1874.
  14. Decurtins Crestomazia, V. 482 — 486.
  15. Decurtins Crestomazia, V, 268 — 269.
  16. Decurtins Crestomazia, V, 467 — 468.
  17. Bifrun Jachiam. Una cuorta et christiauna fuorma da intraguider la giuuentüna, et par l’ g prüm, co es cugniosche Deus, et se d’ sues. Alhura üna declaratiun da la Chredinscha etc. missa in Aromaunsch. Et uossa de noeff survais et adamchiô, lascho ijr oura três Jachiam Papa ù Tütschett, Puschleef três Corn, et Ant. Landuofs, 1589.
  18. Bifrun Jachiam, Taefla, Turich 1629.
  19. Bifrun Jachiam. L’ nuof sainc Testamaint da nos Signer Jesu Christi, prais our delg Latin et our d’oters languax et huossa da nœv mis in Arumaunsch. Schquischo ilg an 1560.
  20. Ulr. Campel, zwei Bücher rätischer Geschichte in Th. Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, II. 428,
  21. Planta Johann, Un cuort, nuzaivel e bsognius Catechismus, chi cuntain la sustaunza da l’intyra cretta è vaira fae Christiauna, huossa da noef scrit et in arumauntsch laschô oura. Puschlaef, 1582.
  22. Papa Jachiam, Una cuorta et christiauna fuorma d’intraguider la giuventüna, squitscho a Puschlaef 1589.
  23. Papa Lüci, La sabgienscha da Jesu filg da Sirach cummoenamaing anumnaeda Ecclesiasticus, que ais la disciplina spirituaela. Missa e schantaeda in Rumaunsch. Puschlaeff, 1613.
  24. Toutsch Coradin, Unna informatiun in la vaira, vêlgia Christiaunna Religiun e cretta, etc., fatta oura e schantada in Rumaunsch. Puschlaff, 1613.
  25. Schuchiaun Peider Shimun, Informatiun chrastiauna: cun sias explicatiuns sün tuots principaels puonks da la vaira Religiun etc. Tiguri, 1613.
  26. Ulr. Campell, zwei Bücher rätischer Geschichte nel archiv da Mohr, tom II, 424
  27. Archiv da Mohr, II, 459.