Chronica rhetica

Da Wikisource.
Nott da Porta

Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VII.djvu Chronica rhetica Intestazione 8 febbraio 2021 75% Da definire

Cordiala condolentia Ovretta musicale
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. VII


[p. 330 modifica]

NOTT DA PORTA.


Chronica rhetica oder l’Historia dal’origine, guerras, alleanzas & auters evenimaints da nossa chiara patria, la Rhetia, our da divers authurs componüda da Nott da Porta V. D. M. Et per bain Public à cuost sais fatta Stampar da Nuot N. Schucan. Tras Iacob N. Gadina & Iacobo D. Rauhio. In Scvol Anno MDCCXLII.

Descriptiun dall' Engadina bassa, abbreviada.

Our dalla Chronica manuscrita dil Molt. Rev. Sr. Duri Campel, in Anno. 1572.

Passâ punt - Alta in il vich Brail, eira üna Capella da St. Tomas, sper la quala chiasev’ün Prêr, la pradaria vers l’Oriaint es lunga plü da milli - pass, in la quala vain manà ün agual dalla prosma vall ditta Brailasca, da quella punt s’quinta 1. milla, tant in sü vers Zotz, co ingio vers Susch, plü’ ingio dalla punt 200. pass es il lö ditt Oretia, lung plü da 100 pass, subjet à la lavina, per mur dil munt tuot nüd, è contin pendont, [p. 17] orasom es il lö strett ditt Puntaglas, sper il Comün s’ maisda cun l’Oen il Flüm spöl, chi vain dil Oriaint da Buffalora, è da qua fin circa 3000. pass, vers l’Oriaint fin la fin da la vall Mystair sun 3 millas.

Cernez es nomnà davo Cernoto üna Cità in Campania sper Roma. Plinius lib. 8. cap. 5. giasch’in mez plü chiavol, sco la Cita gronda in Basel, sun quasi 150. chiasas, cun 3. Taimpels, sco es eir in Zoz, & duos Tuors veglas, la mèra es dils Plantas, dils quals el scriva il Campel, havair udi da Sr. Dosch Planta in Luvin, chi hagia eir da seis Velgs, chi derivan da la Chiasa Orsini in Roma quels portèvan per arma ün pè davant dil Uors, chi nomnevan tschatta, Planta, perquai chi stà tschatrà è sladà via plaun, sia perquai laschà davo qui il nom Orsini, è tut sü Planta, vivevan in Coira Rodolf Ano 1336. Frider. Ano. 1419. dil qual deriven 4. roms, & dil segõd rom sian ils Plantas da Cernez, d’ün Sigr. Jon Planta nomnà da la Tuor, chi hveva 4. Filgs, & ha conjüt la Tuor vegla cun plüs chiasamaints. L’autra Tuor la pitschna eira avant ailch ons d’Albert Mör, il qual hveiv’eir il Chiastê da Ramosch à fitt dil Ovaisc, & l’ha per caprizi Ano. 1526. tornentà al Ovaisc, ma bods s’ha inrüglà fich, quels porten in il vopen ün Moor; da quella chiasa sun eir in l’Etsch, ün Josef eira in [p. 331 modifica] Damal Mastral da chiadè, mort Ano. 1493. il filg dil qual es hossa Mast[ra]l. Eugeni Moor, chiasa Nobile, fo eir ün Josef Moor Ovaisc à Coira mort Ano. 1635.

Sot Cernez milli pass in quel strett vain quintâ il mez d’Engadina, permur da la motta stippa spèra vain il lö [p. 18] ditt craist’arsa, som la motta da la vatt dretta eira d’ velg ün chiastè, & da quel hossa rott, vain nomnâ ün bain qui gio bass, il clüs, clusium, la clausa. Passà l’Oen, vain il lö da la justitia ditt Puniasca, dil punir, chiastiar, il lö es famus per las conventiuns fattas qua avant temp, tanter il Archiduca & il Ovaisc, con ils d’Ingadina, sco sequirà gio dsot.

Sott Puniasca vers Susch, es ün bun conteng da prad’è chomps, chi eira à nossa memoria tuot guat è gonda, ingio gniva fatt bler mal, vain ditt amo il guat sombduoing, è dsurvart es laschà ün toc dguat, per las bodas è ruvinas dil munt, sco es dvantà cun grond don Ano 1515. & 1558. Quel munt da la vart dretta à gnir ingio, sco eir il munt da Zoz, vain chiattà in instrumaints velgs ditt in Latin, Alpes Juliæ, in Romansch Alpiglas, è quel munt separa tras Engadina da l’autra vart.

Susch vain ditt da la Cità Susa, chi es amo in Italia. Quel Comün, scriv’il Campel, sia sia chiara patria, ingio l’haia fatt per 20 ons il Minister, & il on ant sial dalàtrat à Coira, la prüma punt fatta ad ir via ’l Comün sia fatta avant 50. ons, in quai chia peravant s’ gièva da la vart dretta via giond sü per il Mott cun gronda fadia, in quella punt avant 5. ons cio Ano 1566. sia sia donna cun nom Saraina, cun la quala l’ha vivü bler ons in concordia, insembel cun la punt, in ün dindett, in üna grond’aguazun manada via, à 26. Aug. laschond davo 2. figlas, dil qual el nun s’ possa regordar sainza dolur, & angoschiusas larmas, seis corp sia chiattà però intêr, & cun sia vistmainta in Brott, distant 6. millas Todaischias, [p. 19] tanter tot quella laina, boscha è chiasas manadas via, sco ’l corp dil Profet mazâ dil Leun 1 Reg. 13. Quel aguazun ha manà davent bler bains, punts per tot Engadina 24. chi sun restadas desch 3. é quellas rottas, dallas qualas la prüma fo fatta quella da Susch in 10. dits, qua sun eir 2. Tuors veglas, l’üna ha tot ils blats lads da sês pês & mez.

Sper ils Plantas sun quâ Roslers, chi gniven avant temp dits Camucins, Gemsers, permur dallas cornas d’ Chiamotsch in lur vopen, è da quels eira l’autra Tuor, hossa vegnen dits Roslers, permur da 3. cheus da Crastian, incorunats cun rösas, chi sun in il vopen. Sün ils mots dalla vart dretta sun müraglas veglas da Tuors, üna vain ditt Chaschinas, dil qual deriven ils Cazins, chi han avant pac fat renovar il vopen, in quels mots s’ chiatta suvent ferramainta veglia, eir monada d’argient büttada na battüda, cun il nom d’Antonio Pio l’Imper. Ano. 147. & monaida d’Arom cun il nom Virgilius Maro. [p. 332 modifica]

Sün ün da quels mots in ün Chiastê afdevan Tirans, chi tribulevan il pövel, sdrapevan lur donans ê figlas, fin chia gnond tant strapatschats, s’ collien con jüramaint da sterminar ils Tirans, ils serren aint in Chiastè, chia gnond in mangel dad’agua & ater, s’han stovü render, & han accordá da trar davent tots sainza pantizi, cun quai chi pon purtar davent, ma s’ tmond dil pövel adirá, s’ resolven da mütschar via la nott, hviond refüda dils perchürar sü, é fen tachiar sü d’ nott ils fiers alla roversa, per chi s’ingionen als dar davo, [p. 20] ma ’l fafgier hviond tradi lur cossailg, ils han perchürads sü à Puniasca, & sot Susch in il strett dit Saslatsch, ils Tirans per s’ retrar in Tirol, mütschen la nott à chiavà, è fon dils da Susch tots cupats fin ün ditt Sr. Martin, qual passond tras l’œn, chi eira pitschen l’aton, s’ha salvà, da quá inavant s’ha observà, ch’il utsche Alauda, Laudinella, da Saschlatsch fin Puniasca, ma ha chiantá plü, ingio però süls coffins d’amasvarts sun zond blers, quai es dvantà circa Ano. 1230 lura fo eir fabrica dil Ovaisc il Chiastê Guardaval sur Madolain, ma ils Tirans gnin davo quai sdrüts, & il Imperad. Friderico II. ha eir sdrüt bler Chiastes da schaschins in Germania. Tras Susch va il flüm Susasca, fat eir grond don al Comün talvotas ha 3. buorcs, davo ün da quels aint s’ va in üna val ampla da pascüra, vers Clastra ditta Verena, ils da Susch la fitevan via per 8. ungers, & avant 10. ons l’han vendüda per 1600. ungers: Vers Luvin passà il Saslatsch es Runzads, ditt dils bains runcats, ingio vain müdà il Magistrat minch’on.

Luvin ha il fond plü domeisti ê megler co Susch, plü moliervi co Cernez, ne da vent usche frai, ha circa 100. chiasas ultra Gonda, ha il nom dalla prüma Cita Lavinium, chia Eneas ha fabricá in Italia, davo’ l nom da sia donna Lavinia, qui chiasen ils Bisazs üna nobile familia.

Qua chiaseva ant ailch ons Sr. Dosch Planta da Zotz, Bap da 12. filgs é 12. figlas, gniva quintà il plü rich dallas Lias, nun ha laschà imprender ingotta seis filgs, per chi nun vegnen Prêrs, da sia posterità, squinta esser derivats plü da 300.

[p. 21] Qui ha comenza à predgiar Sr. Filip Gallicio ò Saluz qual gniva udi cun tanta devotiun, chia sobit comenzâ à sunar, corivan da Luvin é Gonda cun las süjors in vista. per esser in Baselgia ant chi lgivra, perche lura sa sareiva las portas.

Da qua fin Guarda sun 1200. pass, é da Guarda fin Scuol da 7. in 8000. dalla Baselgia in sü 200. pass, es il lö Oretia subjet alla lavina, Gonda es sgüra per il munt chi spond’in aint, ha seis nom dalla blera crapa, dalla lavinna quà manada gio, é sun in Gonda circa 30. chiasas, con üna Capella, ingio ’l Prêr da Luvin feva messa, qua chiasevan ils Enzuns üna familia veglia nöbla, chi ha üna rava in il Schild, hossa vegnen [p. 333 modifica] dits Sr. Domengs, sun müdats in Luvin, è da quella posterità sun müdats Enzuns in Ardez.

Susch è Luvin sün hossa ün terzal, ma avant 150. ons stovèvan ir tots à Susch a Baselgia, è pajar la terza da la Pleif, il Plavan da tots Comüns da Susch fin Ardez, el stovevan tots 4. Comüns dar la deschma, è minchia quatember offerir ultra las sepultüras, siond chia avant 250. ons, stovevan ils da Susch gnir à Baselgia ê cun lur morts ad’Ardez, ne hvèvan nianc prêr svess.

Avant 140. ons s’han dus da Luvin, l’ün ün Bisaz, l’auter ün Bonorand dispitâ sün la cutüra per ün chian, & battüds, chia l’ün es restà mort, da quà inavant sun quellas duos chiasadas alvadas sü l’üna cunter l’autra, fin chia ant co chi sian apaschads, sun d’amas varts restads mortz 24. ò 25. in pac temps. Ils da Susch eiran culs [p. 22] Bonòrands, & ils da Scuol dits ils Guilems eiran culs Bisazs, il Criminal eira massa flaivel, nun siond fatta la conventiun culs Tirolers, ingün procurèva pasch, il, Mastral eira lhura in Danuder, & nun s’inchürèva perquiaint, fin chi s’han tanter pê puiedats, è fat mysta dubla, in quel istess di chi fo resta mort ün Thomas Bardot da Susch ün barun, & ün Rofler hveva ferî ün Campel in il bratsch, davo han vivü in pasch.

Usche tanter Susch è Luvin da 43. ons inan han tgnü dispita per il pasch è gaut dil munt Latet, quala dispita in quest on es tant ingrimida, chia tots vaschins perfin femnas è Juvens sun cun armas trats sü intanter pèr, ch ils Comüns vaschins han scars podü sparaglar, è s’ voliond danov tachiar, sun cū scharfeza impedits da las 3. Ligias & sün quai tras Comissaris da las Lias fo tot güstà.

Guarda, quel nom port’eir üna Cità in Francia, deriva dil nom Guarda, oder mera, Ecco, permur chella vain visa dalönsch, distant dil Oen 1000. pass, eiran duos parts, l’üna es la pitschna nanvart sur la strada, l’atra part la mera sper la strada cunter Bosca in quella eira la Baselgia fabrichada davo l’autra, permur l’eira tant pitschna, da lgieut empia per spretsch ditta caminada, & da quai gniva nomnà quella part dil Comün. Qua eiran grevas prabgias tanter ils Anthöns & Brancans, duos familias numerosas, han dürà löng cun grondas iras, huossa sun reconciliats.

La vall Cloza es il confin vers Luvin, ma plü inavant es tuot da Guarda d’amasvarts, quatras van ils d’Ardez & auters trus la vall Drusiana (Ruschna) sur [p. 23] ün vadret da smesürabla chiavoleza, qual es tant malsgür à lgieut è muvel per las rimmas, pustüt cur id es ün pà navü, ton gnir trats sü cun treschas, ma bain bod ant ch’il grond frai ils mazainta, passâ las Alps s’ vain inüna vall da pascüra dils d’Ardez ditta Fermunt, Firmus Mons, & da la s’ va in Muntafun, & dal’autra vart in Cultüra chi es sot Danuder. [p. 334 modifica]

Giarsun, permur ch’il ven: frai nun pro, ha il fuond plü früttaivel co qui sü, creschen Cereschas & autra poma, per ils munts tant auts solen dir in Italia sco per ingiavinera, chia lur müraglas usche autas, tegnen ora il Sulai, ch’ l nun spendura 3. mais l’Inviern, & la lügna ils 3. mais la stà.

Passà Guarda sot ün guaut d’ Larsch sun alchünas chiasas, & in mez quellas vain our’ün agua ditt’agua sauna, l’inviern tevi è da stà fraisca, gio d’ suor sparagla la vall ils coffins da Guarda & Ardez.

Ardez, ha il prüm lö Bosca, davo la plera boscägla chi eira là, gniv’eir ditt Sainck stevan davo ün Taimpel da quel nom, chi’ ls d’Ardez han disfatt, & müdà in üna chaisa, cunter vögla dils spirituals, da quà fin Ardez sun 1000. pass, ant co chi s’ riva in il Comün, es la Capella St. Roch, fabrichia da d’ün hom rich sün ün crap, l’agua es quà main custaivla co in auters Comüns.

E sun duos Tuors, l’üna vers mezdi orasom il vich, in quella hafden amo Plantas, l’autra es da l’autra vart cunter meza nott, amo mèra, simile à quella da Cernez, & in quella afdeva avant tem üna vegla familia [p. 24] dils Scheks, dils quals es hossa dech ün in vitta. Ano 1504. in Martio davo tschaina, es quella Tuor per teratrembel datt’aint, è sun mazadas l’aint 5. persunas, Nuttin scheck un ils seis, quella not ha la terra tremblà in Engadina 13. auters nombren 17. votas, è quai zond fich. Il Taimpel es dils plü velgs dedichià à la Beata Vergine, il Clucêr es però plü nov, d’üna scritüra d’Ano. 1545. sün il mür dil Taimpel dadour vart eiran blers vopens da Nöblias, ils Todaiscs permur dalla forteza nomnen Steinsberg, huoss’es ün Minister & ün Doctur, Stupans.

In il Chiastê da quai mout sper il Comün cunter Oriaint afdevan Castlans dil Ovaisc, l’ultim da quels es stat Baltisar Schek, in la guerra cun ils Tirolers Ano. 1499. fo mazá tanter quêls 40. manats gio Maran per sügiartads, sco sequirà giod’ suot, quel on fo eir il Chiastêars á ma restaurá, ma ils bains han possedü davo ils Plantas, chi han fatt mystà culs Scheks. Il fuond es bun è früttaivel, ma il gran in cert auters lous es megler.

Il pselm velg è pendoss cunter meza nott som il munt siond marsch, fa star in gronda tema, avant main da 10. ons, sun blers tocs gnüds gio, dils quals dus ils mers sun fermats be sur il Comün, & quai d’ nott, sun laschass amo quà in memoria.

Ana 1738. Es gnü in Ardez gio dil crap sur las chia üna lavina, chi nun sha ma gnü plü exaimpel da Lavinas quà, & ha rot aint in part 3 chiasas, mazà ailch (s. h.) muvel, ma lgieut ingüna.

Ano 1740. Es darcheu gnü gio in Ardez, rot ün [p. 25] Tablà 40 mazâ duus (s. h.) vachias, quel mais Januari, ha la Lavina in la vall [p. 335 modifica] Cloza da Guarda, manâ via 3. Molins con ün hom & ün juvnet l’aint, ailch piglottas, & la Resgia, quel inviern sur Alba sun restads in Lavina morts nov da Barguong é la intuorn cun 5. Chiavas, & in strada ün juven da 23. ons, gnond davo la chiargia nan dalla Punt, fo slavazà d’ün toc d’ tschima gio inl’Oen, è subit fo sott la glatscha, ne vis plü, seis Bap è plüs passevan avant, seis corp fo chiatâ la prümavaira dador Martina in üna lomma, be ant chia l’oen il maina via.

Ano. 742. dij. 24, Marz. es ant di ars la chiasa dipê in Chianova da font ora, per hvair schaldà massa la stüva Chianova es fatta sü da pac, cun üna Capella spera.

TAsna separa ils coffins, aint a som es ün’alp da Ftan Fatschöl, à da la s’ va in Cultüra, quella insembel cun il rest da Ruschna, es houssa dils Tirolers, ma avant 34. ons, cur la Messa fol alvada via in Ardez, eira lur, lur morts stoveivan portar la stâ sur ils munts in 5 huras, & metter in il Sunteri d’ Ardez, quels chi moriven l’inviern, laschèvan in la naiv fin prümavasa, ils urs da la Val Tasna sun distants da circa 600. pass, ad ir tais fuossen dech 100.

La Dretüra gronda. chi vain ditt’huossa sur è sor Tasna, gniva ditta permul dil Chiastê velg è famûs, d’Ardez, è da Scuol, sco es in ils Instrumaints dil Ovaisc squinta 800. chi porten l’arma. La prüma Ledscha es scritta in Latin ditta Trastüt q. a. statut. Ils homens dils Comüns, chi bütten oura la drettura mincha St. [p. 26] Gierg in Rundzass, ston Jürar da nun eliger per factiun ne incapabels.

Ftan es da la Val Tasna distant 400. pass, il Nom deriva da Vectura Vettüra, per il stovair aftürar su, Chiasas sun circa 200. da las qualas üna in plaz es fatta sü cun grondissem cuost, In mez il Comün chiasèva in üna Tuor ün Eugeni da Porta, trat sü da Scuol, eiran fich richs e potents, ma lur posterita es gnüd’in decadentia, & landrova es fatta üna chiasa. Il Munt fallun là tanter las chiasas vers Scuol, separa las Drettüras in Criminal, da Ftan fin Scuol sün circa 3000. pass.

(Serva eir per memoria, quai chi es sequi qui d’avant pac temp, Ano. 1682. d. 13. Jan. Es la prüma Lavina gnüda gio tanter ils dus vichs, rott gio ün toc d’ guat, splanà 6. Chiasas, manà via 5. persunas, cio üna Laig juvna cun 2. uffants, & ün autar chi turnet bê in quai à chiasa sia, dallas autras chiasas mütschet via tot quella saira, in ün’autra chiasa fo rot via la Stalla, Tablà é giaudens, ma fo conservà la Stüva con üna paglolainta, & uffantet, sco eir la chombra culs uffants chi dormivan l’aint, ha Dieu miraculusam. conservà.

Ano. 720. 11. Feb. la saira davo las set, es la lavina gnü d’in Ftan, d’ün autra vart, ha rott gio 13. & splanza via da fat ano 13. chiasas, cun [p. 336 modifica]

quai chi eira laint, in üna stüva eiran 26. persunas, & 13. da quels sun gnüs oura sans, il terz di fon portadas à sepultüra 27. chiaistas cun 32. morts laint davo roda, é cun grond stamizi é plonts miß in üna fuora. Quel on 1720 d. 26. Jan. fo eir Meienfeld tuot ars, & à 28. Sept. Pontresina insembel cul Taimpel.

[p. 27] Fo eir observà chia pac ant la Lavina, fo da quella part dil lavinêr visa sc’üna pala d’ fœ, & dils Chiatschaders sco dus Solais spéra lgiauter sur quel munt, bê l’on avant Ano. 719. in quel temp, passet la saira davo las sett, quella Balla d’ fœ sbrinzland é gronda sco’ l Solai, da l’Oriaint vers saira, ma spertamaing, la lgüm in tavla perdet sia clarità, per la ferma splendur da quella, la fo visa in tuot la Christiantà, ma cun ramur in l’aer, pro no nun fo udi ingüna romur.

Ano. 723 d. 19. Nov. Es gnü sü fœ in ün Chiasot d’ün chialgêr, & siond il vent ferm, & il pövel tuot smari, chi mütschanteva dech il lur, piglet quel usche suraman, chi fon in quella nott arsas, da gio som per mez il comün sü, 44 ils plü bels chiasamaints, d. 22. Dec. arden in il vich pitschen amo 2. Chiasas, & il Ian. sequaint, gni chiattà ün Chiaz cun fœ miß pro ün Tabla, è fo bod stüz).

Scuol ha circa 300. chiasas, & la plü bella campogna, gniva dit scullium, & scultini d’ün pövel Illirico in Italia, sper Scultena ün flüm memorà da Pliniò Il prüm ec fabricha Praem, ditt da pratum imū oder geminum, per la bella pradaria spèra, & pür davo il vich d’ sura, cumãzond quatras a far la Strada cun megler comod, sur vich dipê dil munt es üna Chiasa, ingio è vain ora ün’agua minerala ferma or d’ün Tof Cotschen, la Stà vain quel’agua scaldada, é vain fat Boing quà in quella chiasa, qual’in nettiar il corp, malatias derivantes d’obstructiuns frigidità, non deß esser inferiur dil Bong da Buorn [p. 28] seguond il testimoni da chi ha üsà amas duos. Il Terzal Cloza, vain ditt davo la vall da quel nom, & Bagnera davo üna bognaduoira, il Suntêri es il plü bell, cun ün bell Taimpel, & ün’autra Capella spêra, sün ün mott aut radond pertot intuorn pendoss, & da lung prospect, l’agua insalada chi vain ora d’amas varts dil Oen, l’ha visitada Ano. 1561. il Doct. Gesner da Turi & davo quai blers plüs, él’han fich ludada, quest’agua minerala da Scuol vain bavüda al main 3. al plü 7. dits, à misüra dal temperamaint creschond in principi & chialond al davo ad’ingual, es remedi esquisit per tots mals podagrics, dolur da gotta, stomi debel é refradà, sco eir per l’hidropifia, strettüra da pett, resolution da nervas, mals dalla nembra, dalla rain, dil vainter, Madrun, Humuors aquosas è pituitosas, ciò tot mals chi derivand’il temperamaint fraid & Humid, davo bavu questa, sbaiva l’agua refrascativa da St. Mauriza. Theophrasta scriva, l’Acidule, cio las aguas Mineralas, [p. 337 modifica] dall’Engadina sun las meldras dall’Europa, nun es Podugra Gotta, Pedra, chi la possa resister, tornond per vomit, purga, tot malnet dil stomi, ésch’ la nun po rumper à vall’, sa sto far uvant ün Clistier lev, ò tor üna leva, purga, la contrasta però alla bocca. E sun in Scuol veglas é noblas Chiasadas, sun ils da Porta chi han üna Tuor fich vegla, cun bellas portas in l’intrar da Praem vers l’Oriaint, in forma da Cità, & els chiasevan l’aint, & da quella es nomnada la giassa tuotta, una porta es eir d’üna vart dalla Punt vers Tarasp, sa suppona quindernan, [p. 29] chia Praem sia stadt da velg fortifichiâ, & la part d’ sura dil Comün vain per quai ditta dech Vich, sun eir Vielands derivants da Casper & Antoni Vieland frars, fats da Friderico Austriaco Tertio Pfalzgrass, cun Privilegi da podair cun certas conditiuns far nudêrs, & da bastarts ligiaisems, & quai in premi da servezen da guerra, sun eir üna familia veglia ils Flacs, derivants dils Romans Flacci. In Scarl gnivan chiavadas avainas d’Argient. chi sun bleras, il Bain da Singion es dils Vielands, ingio ed’han üna Capella è duos Chiasas.

La Clastra dil orden Benedictiner fo fundada in Scuol dil frar d’ Vlrico il Ovaisc da Cuoira, dit Eberhard tuot à seis cuost. Ano. 1104. E siond dalla Sagietta rovinada, gni reparà dil Ovaisc Conrado Ano. 1531. Quella gni lhura d’ün Hulrico da Tarasp a seis cuost transportada Ano 1146. a St. Stefan in Vnuost, in ün lö ingio el hveva da juven fat il saschin da strada, per lair pagiar cun quai sais puchiats, è dond aint la müragla, la condüet in Marienberg, ingio es rêstà fin hossa: Qua es sün la pedra da Sepultüra la figüra da quest Vlrico & muglêr Vtha, chi han dunà quels bains.

Ano. 703. In principi dal on fon in Scuol in il vi d’ sura arsas 3. Chiasas à meza nott, qual terzal intêr steiv’in privel, hviond il fœ tant suraman in ün dindet tut, & il frai eira grond, mo la buntà da Dieu fet, chi s’ volvet il vent, é sofflet löng la flomma in oura vers la prada, fin chi fo tuot stüz ora.

Ano. 724. Fo il Chiapitel in Scuol, fon presaints 101, [p. 30] Sigr. Ministers, gnin tuts sü 12. Candidats, la domengia d’ saira dürond ün scharf examen da 3. inculpats dil Pietismo, fo ün ferm terratrembel, fon divers d’elgs pastegiats plüs voutas, & üna vouta il Capitel intêr in ün di, tren davent cun gronda Contenteza, l’eira stat peravant Ano. 645. quel on fo sezda è scarz.

Ano. 726. In jul. fett la Cloz’ailch donn, ma als 9. Sept. s’ rumpet ora üna gronda ruvina quasi som il munt, fermet sü l’agua tras gio, dasort chia gnond mantunada, hala mana via amas punts, & 3. Moglins da font ora splanà, cun 4. persunas l’aint, duos nun fon chiattadas plü, Item rot 4. Chiasas, & tras gio fat grond don süls bains. [p. 338 modifica]

Ano. 735. Hviond in Scuol è Comüns vicins regnâ dil Avrilg innan perniciusas pratgias fon l’utuon tramiß 9. Comissaris da nossa Lia per tranquillar, ils quals in 8. Evnas han custà al Comün 4000. fl. è decis ingotta, è nun sequind davo apparentia da meldramaint, fo Ano 737. in Coira dil Vesco è plüs formà ün project co sian da paiar las spaisas, è quel tras Comissari exequi, chia las spaisas fattas, chi munten in 18200. fl. fon sün tottas vuschs da Comün partidas ors, ê davo tuot in pac temp paià, sun ambas parts missas, é viven huoss’in tranquillità.

Tarasp es lung da 3000. pass, sun pacs chiamps, ma il es concess da podair far ora bains a lur plaschair, sun 45. familias é tantas Chiasas, combain chi sun ordvart la Lias, schi han però Grischuns il Chiastê per Livell dil Princi, & in tot fats da jüdici sun sott Scuol, è pertegnen pro ’l foro dalla Signoria, è lur gürader sco quel [p. 31] da Scarl, stova gnir bütta ora minchion sün la Plaza da Scuol, permur ch’els eiran dech Hofs ids ora da Scuol anticamaing, obedeschen al Mastral da Criminal ma dech in chiastig sün raba, eiran fin huossa sco üna Baselgia da con Scuol, ne hvevan Baselgia ne Clucêr agien, & blers d’els hvevan tut sü la reforma, ma gnond dispitta per guats è pascüra, & sün quai per fats da Baselgia Ano 1569 chi nun len pajar üna lêva portiun da spaisas fattas in renovar ils Bancs, fon scomendats dil Sunteri, siond las parts fich impitridas, els recuren dimana tras lur Castelan à la Regenza d’Insprug, ils quals gient ils den licentia è tuot agüd da drizar lur agien Prêr, é Sunteri, lur Capella fo furnida con imagnas & slargiada, ils 3. Sains ils fon dats sü dad’Inspruk, & lur parvenda annuala pajada in Finstermünz, è sforzads tots d’irà Messa, dil qual shan bod inrügladas amas parts. Il Chiastê nun es fich velg.

In quellas müdadas chi ha fat l’Engadina Bassa, gnond dils Imperadurs donad’al Vesco, è cun il temp liberad’ord’ sot, & incorporada cun las Lias, schi es però Tarasp restâ quant al Territori saimper üna Signoria dil Tirol, è sot il foro da la Signoria chi eira in Scuol, sieugerà davo da vart las conventiuns cul Tirol, fin chia siond tras la Cumpra sequida Ano. 1652 quella bachietta alvada via, ha’ l Comün da Scuol pers quels drets in Civil, ma conservâ il comün godamaint da tuot lur gauts, & chiastig annuals dils transgressurs da Tarasp, chi gniva datt dil Castlan & cheu d’ Comün da Scuol, als quals ils Covits da Tarasp stovevan render [p. 32] quint minch’on, es eir tal votas denaschü ant è davo la cumpra qualche differentia con Tarasp circ’ils guats, ma tras Comissiuns bod alvada via, é confirmà saimper à Scuol seis Comün godamaint, & da las Lias, aciò ch’il Comün consaint’alla cumpra impromiss dils defender la pro. Avant main da 30. ons, ils da Tarasp siond credentads d’ottegner ün toc da pascüra nan d’ vart ils terms da coffins in Minger pro ün Alp, fon [p. 339 modifica] frizats da lur Castlan, il qual cercheva dech occasiun da sguardin per seis profit, & per odio, da recuorrer cun novs plonts ad’Inspruk, sopra strapatsch da guats, in gio procuren sün guai da dovrar quel’occasiun à s’ forzar il Comün à partizun, fon ordinadas comissiuns Ano. 719. in Oct. à Tarasp, Ano. 723. à Landek sainza früt, non viliond il comün concuorrer, al davo poden operar, co sia dvantà sa Dieu, chia Ano. 730. in nom dils soprastants da Comün fo dmandada üna nova Comissiun in Scuol, quala ha projetta üna partitiun, & Ano. 733. cun grevs plonts da la mèr part, stovet esser missa in executiun, con don irreparabel dil comün malamaing condütt.

Sent deriven d’ün pövel in Umbria ditt Sentini Auters deriven da Semita, üna Senda, siond sur la strada o Sentibus, boscagla chi eira peravant: Dador il bain S. Valentin in quell’agua gnivan stenschantadas femnas da malas arts il lo vicin vain ditt Chimettas da Cunabulis üna chünna, permur ch’ils pichats sbatten via è nan segond ün proverbi üsâ pro’ ls Talians, quel lo da justitia sco eir Puniasca à puniendo. es dils Tirolers [p. 33] accordá, segond cloman chiartas veglas, ingio vain nomnà il Mastr[a]l da Criminal in Chünettas, permur ch’ l gniva saramentà quà, oder sch’ l forsa chiasèva d’ velg eir quà. Sur quel lö 400. pass giasch’il Comün, ha 3. Taimpels, à St. Peter eira üna ferma forteza ditta Nunsperg, Quà regn’amo la Messa sulet cumbain blers inclinats al’Evangeli, forsa per nun büttar ora il prêr da quel læ uschlo velg, fin ch’ l viva: Quà regnevan tanter duos chiasadas principalas las mêr prabgias, chia las parts s’ vessen sdrüttas, schi nun foss gnü pro a giüd dils prossems Comüns als sparaglar. Ano. 1596. d. 11. Ian. sun arsas 26. Chiasas cun bler bestiom.

In questa drettüra intera sun 4. Bichettas, la I. dalla Signoria, ciò dall’Austria, in Sen sun ils plü pacs, & sun d’avant 240. ons, insembel cun quels som il Etschlond, cun occasiun d’ün matrimuni gnüds sot l’Austria sco scriva st(r)umpf. la 2. dalla Clastra St. Maria da munt, Marieberg, quala Clastra statta in Scuol sper il munt dalla Baselgia bain ampla, es transportada sur Burghausen in l’Etschlond, in il lö ditt eir Marienberg, ils jütadours da quellas duos bichettas, gniven eletts in Scuol tras la part gronda da quellas vuschs, Il Castellan hveiva 2. vuschs, è deiv’il saramaint al Mastrl. da la Signoria, La 3. da la Clastra da Mystair, da la quala sun blers da Fran, & in la Drettra dimez, ma sott il crap saslatsch, Il Provost da ’l saramaint al Mastrl. ha 2. vuschs, & il stova paiar 10. fl. annuals, in auter fats sun quels libers sco ’ls da Chiadè, è la Clastra es lur defendader. In Ano. 1736. es quella bichietta [p. 34] con chiarta è sagiê deliberada da tuotta subjectiun à la Clastra, per saimper, sainz’alchüna gravanza ne reserva. La 4. es da Chiadê sot il Landama dils 3. [p. 340 modifica] Comüns, chi vain minch’on à St. Gierg müdà, dil Castelan dil Ovaisc à Remosch saramentà, il qual es oblig dil dar 6. fl.

Remosch ha seis nom da Eremus, ün desert, siond il lö eira creschü aint spür tscheppa, sco eir Bern fo nomnà davo ün uors chiattâ puà’ s’ craja ch’ l sia il prüm populà in Engadina, per esser in lö domeisti è früttaivel da graneza, seis chiastê es fich velg, gniva ditt Canities, Ano. 1565. Tant ch’il Chiastlan Jon Vonzun eira Sindicatur, han ils da Remosch in ün tumult alvà sü in part per la Lia cun Francia, quala el procureva, è per quai eira ödià, sco eir per dispitta chi hvevan cul Ovaisch per fits è deschmas, in Martio la nott ars il Chiasté, è quatras s’han trat adöss l’ödi da comünas terras, ch’els han stovü quai chi fo ars in ün’hura, cun grondissem cuost è fadia darcheu renovar, & far sü amo plü bell, las portas inferadas s’ha stovü manar sü dil fuond dalla vall, ingio fon slavazadas. Ano 1606. 27. Nov. ant di, fo ’l ars darcheu insembel cun dus hommens l’aint.

Il Taimpel eira famus per la sepultüra taglad’aint in il crap viv quá, d’ün Florin nad da Bap Ingles è mamma Judea, gnüda da Roma, ils quals siond per la Religiun fügits, siand gnüds a Marsch in Vnuost, & davo a Remosch, ingio l’han miss quest Florin pro ’l spiritual Alexandro, hom da grond nom, in quai chia ’l il serviva, fol tramiss da seis Magister Alexandro in Chiastê per üna Butigla d’ vinn, i nil retorn [p. 35] scuntr’ l üna povra donna, chi rova usche chiadamaing quel vinn per seis hom amalà, é ’l haviond datt, tuorna in Chiastê per ater, ma fo dalla servitü, chi ’l haveiva vis dond, mal trattá, & achüsa pro ’l patrun, el in smurdüm implescha cun agua, è siond gnü á chiasa, fo quai il meglêr vin, cur il patrun mori, fo seis successûr, & ha vivü cun grond laud, preditt il di & hura da sia mort, davo sia mort gni surdovrâ dil povel uschè superstitius, chi porteva la chiaista da seis corp d. 15. Nov. minch’on da Ramosch a Matsch, & da là l’ater on innan cun Processiun solenna, fin chia Ano 1530. gnond convertids da Sr. Gulfin da Porta Minister in Scuol, han ravi sü il vaschê & chiattà l’aint certas pezas, auter ingotta, Usche fo eir chiattà in Turi in la chiaista da Felix é Regola in lö da lur reliquias, chi gniven dil pövel Iadolatric ant la Reforma honoradas religiosamaing, certas pezas & tocs da ziegels, cendra con üna nitschola marscha, siōd stat ravi sü per comond da Zvinglio lur prüm Reformadur, tanta es la surbantüm dil saimpel pövel usche surmana pro culto Idolatric. In Remosch fo eir sepuli il Ovaisc Henric de Montfort, mort Ano 1274.

Vidvart l’œn cunter mezdi sün il munt in ün lö ditt Val d’assa, vain ora üna richa funtana, or d’ün cuvel in ün spelm, lung aint è scür, chi es lisch sco lià ora, quell’agua vain ora da duos fessas, è minchia di ad’ [p. 341 modifica] ün ura strüzza totta, & ün’hura davo vain darcheu richa, quella scriv’ l Campel d’havair visità svess. Ano. 1562. sün rö dil Doctor Gesner da Turi, & chiattà la vardà dil fatt in [p. 36] compagnia da Sr. Israel Flura, Minister in Remosch, & ün auter seis vaschin sco perdüttas, ingio ch’ ls siond rivarts á las desch, han segnà l’auteza dal’agua, & sezond gio dador il Cuvel fin las ündesch, cur è turnen aint, chiatten esser chialada fich, & bod davo strüzada tuotta, ün hura davo vain darcheu la funtana richa sco viavant, é quella müdada dess dvantar fin 3. votas al di, tant ch’els mangievan là dess esser cruda gio dil spelm ün toc d’ crap tanter els gio, & sainz’offender ingün và è rudellas gio dil munt.

Un auter chiastê es eir nan dvart Platta mala sper la Punt, gniva ditt sar Viezel, quel lö stret è bass vain observà il di dimez, ingionder spodeiva dar part sül munt da Danuder, & in aint al chiastê da Tarasp, ün auter chiastê da quel nom es eir vers Aguella, stat fabrichà dil Imperadur Vitellio, cur ils Romans passêvan tras la Rhetia à manar guerra in Germania.

Celin es l’autra part da la meza Drettüra vidvart Punt peidra, pro la Drettüra gronda partegn’eir Stalla & Avers, & han quel cumpart tanter els, chia da 7. parts han quels dus lous 3. & las 4. han Remosch è Celin, & da quels dus Comüns han da 5. parts Ramosch cun Samagnun las trais, & Celin las duos. In Ano. 1607. a 18. Aug. la daman a las 6. gni ün incendi in quel Comün, chi ardett quasi tuot fin 7. chiasas & la Baselgia in mez il Comün, con don dils vaschins smoribel.

Ils Coffins da la vart senestra dil Oen riven fin al Tschèra ün flüm chi vain or da Samagnun, segond chiartas da Carolo IV. con l’Ovaisc da Coira Ano. 1349. Da la vart [p. 37] dretta es bain la punt martina il term da coffins, ma ils vaschins han amo cert drets da l’autra vart del Oen, & l’Engadina Bassa ha eir part dalla Drettüra Criminala cun Danuder, quals deriven dils Oenotrii ün pövel Sabiner gnü d’Italia, tschantschen amo Ladin ma plü gient Todaisc, Enuder dess esser ingual dalönsch da Milan, Bregenz & Augspurg.

La Conventiun da Danuder.

CIrca la Justitia dall’Engadina Bassa, sco sü dsura es motivá, fo tala: Avant circa 60. ons, l’Engadina Bassa totta hveiva üna comüna Drettüra cun tot il Gricht da Danuder, drizada sü dil Ovaisc da Cuoira & il Graf da Inspruk, per il qual il Mastral eira da Danuder oder stoveiva chiasar quà, & il Criminal in fats da Malefici, gniva insembel quà, & la tortura gniva datta in Danuder, combain Jüraders eiran plü blers d’Engadina, ma jüstitiats gnivan ils Malfatschants in quel lö chi eiran Oriunds, ciò Puniasca, 40 [p. 342 modifica] Chünettas, oder Danuder. Ma siond gnivan fats zond gronds cuosts, & per la distantia dil Mastral gniva bler disorden in Engadina, davo la guerra cun ils Tirolers, consentind il Imper. Maximiliano, & quels d’Inspruk, s’ha prova per ailch ons a far lur Dretüra dvart in Engadina, & parond per bon, es Ano 1519. in Agust. fat il Vertrag sün 80 ons inmutabel, in nom da Maximil. mort il Marz passà, cun Carol. V. Ferdinando seis frar, dil Ovaisc Paul Ziegler, chi dessen esser 2. Mastrals separats in Engadina, sur è sot Montfalun, gio d’ sot eiran 12. Assesurs, ciò Schlin è Ramosch deivan 4. Sent 4. è Scuol 4. [p. 38] südsura 3. per Terzal eir 12. sco es amo; Cernez 3. Susch 2. Luvin 1. Guarda 1. Ardez 2. Ftan 3. Ils Giüraders sot Tasna eiran la mità dils da Chiadê, l’atra mittà con il Mastral oder subgiets dal’ Tirol, oder dad’üna dallas Clastras, d’ Munt oder Mystair, ma ils sur Montfalun sian tots da Chiadê. Müda dess gnir in amasdus lous à St. Gierg. In Chünettas è Puniasca, sco lous ils plü vicins à Scuol è Susch. Qua gniv’il Castlan da Danuder con seis Mastral è scrivont, & in nom dil Ovaisc eir il Castlan da Fürstenburg cun sia servitüd, als quals gnivan presentads 4. or dils 3. Terzals, or dils quals els piglevan ora per Mastral quel chi vulevan, davo quel Saramentâ gniven dals Castlans & Mess dils Comüns eir elets ils 12. da Criminal. Cur è hveva da gnir jüstitia à qualchün, gniva quel torturà da seis Magistrat, ma davo condemnà a mort clameva Il Mastral da quella Drettüra insembel, in il lö dalla Jüstitia, ingio comparevan ün dils Castlans cun seis Bojer, & il Mastral da l’atra Dretrüra cun 4. da Criminal! chi eiran in tot 16. tots Inarmids, ingio il Mastral sot Mont - Falun, in quala Drettüra chi tuccheva, eira adüna il President, & quel d’ sura eir’il plondschader oder Anvald, cunbain in aters fats d’inguala authorita, schi hvev’il dsot sulett il Privilegi dil Princi, la raba chi vanzeva dallas spaisas da Dret gniva laschad als Heredis dil Jüstitià, & gnond eir chiatâ inozaint, gnivan las spaisas or dil sieu pagiadas, non siond raba da pajar, pajiev’il Castlan la mittà, & l’atra il Ovaisc con ils Comüns, & usche gnivan partidas ora eir las Fallas, la spera conservevan ils [p. 39] Comüns tant è tant lur libertà, & gniva cultivada plü Jüstitia co in qual ater lö, sco eir tanta Marchianzia transitada eira plü sgüra sur nott al’averta co utrò, cun bain la vall utrò da mala lgieut contra raschun statta infamada, è la spera salvads per massa aspers chiastiaders dil mal, chi sun hossa zond pacs scandels, nun regna avrianza, pitanöng, dimper sai per lur frugalità plü bot l’avaritia & ambitiun, inonder deriva l’invilgia, il pajais in la vall es san, sun lgieut ferma main mendaschs co utro par tot, main malatias, zond dinrar stat Peste, circ’il plæd da Dieu sun ils noss d’Engadina plü devots co ’ls aters, laschen imprender lur juventüm, Prabgias sun stattas avant 6. ons per la Lia con Frantscha [p. 343 modifica] ma hoss’es tot quiet, il pajais es uschê generalmaing benedî. Fin qui l’extract dalla Cronica dal Campell.

Ano. 703. Sün novas dil arrivo d’ün Corp. d’armada da Bajeren da 3000. tras tradimaint in il Tirol, per passar tras Vnuost à ’s conjonscher con il Duc de Vendome, chi gio da quel munt vers Italia bombardeva Trient, con ün’armada Franzesa, à podair tor aint insembel il Tirol & l’Austria, sun movüdas las tschernas dal’Engadina bassa fin Pont Martina, sot comond dil Cap: Saluz da Ftan, ils Tirolers chi t’ meivan da correspondentia dils noss cun Francia, fon da quai fich animats, è battèn ils Bejers, sainza dar quatier ad ingün, chia lur severità fo massa rigurûsa é blasmada, l’armada Bavarica lhura chi eira süls coffins, tschasset, & insembel culs Franzes, Ano. 704. sa schanziet sper Hochstetten in 68000, d’els, ingio fon dal’armada Inglesa [p. 40] & Imperiala da 61000. tras ün Morast con grond privel, mà in extrem bsöng attachiats. Il Duc da Marlboroug hvet à la senestra bod roviná il superbi General Franzês Tallard, ma ’l Prinz Eugeni fo da Maximiliano Elettur da Bavaria trais voutas tschessantà, ch’ils Inglês & Hollandes stoven il succuorer, Il Tallard fo prais cun 1200 Offic & 15, m sodats, ultr’ils mazads in mær nomber, al Duca fo donà il Principat Vodsstock da la Regin’Anna, ma chi vegna in regordanza da sia valûr, minchon sün quel di à 13. Aug. presentà à la Court Inglesa üna bandêr’alba cun 3. lîlîas d’aur, é dil Imperadur fol eir fat Principe dil Imperi, è donà Mindelheim.

Ano. 706. à 12. Mai, da las 9. fin las 12. fo il solai usche inscürì, chi fo üna peza sco scüra nott, il solai fo inter covernâ dala lgüna, chi nun podeiva gnir vis auter co las stailas, nun fo ma üna simile in noss Pajais.

Ano 707. Fo a Sagens dispitta tanter ils Vaschins d’ambas Religiuns, voliond ils Papists scatschar ils Evangelics da tuot drets da Baselgia, è suntèri, lur Spiritual Gabriel Maria Luganês, hom turbulent è mal, fett tuot seis podair ad alvantar üna guerra generala dil Pajais, fett scorantar ils Mess da Coira con spretsch è sagiettar davo, fo tramiss per las tschernas da tuot il pajais per di é nott, La daman sül far dal di fo la bandèra gronda da Coira, cun bler pövel agia rivad’in sagens, è subit mütsché tuots, & la il pövel viveva in las chiasas a discretiun, nossas tschernas trenn subit, ma ant chi rivessen fo dat part, chi sia jüstâ amicabilmaing, è turnèn.

Ano. 709. Fo il inviern dil frai grond, davo Annov [p. 41] dus mais, es perí blera lgieut & muvel per tuot la Christanta, In Venetia certs ids ora per ballar sü ’l mar inglatschi, cruden in il mar. La saira ant l’an Nov; trett aint l’Armada dils alliats, in Rissel ò Lil, la plü ferma [p. 344 modifica] Cità dalla Flandra, chia schi fossen restads dech quella nott in las Transchèras all’assedi, chia quella rigorusa fredüra ha comenzà, foss l’Armada in pac dits stat rovinada; quella stà fo gronda arsüra.

Ano. 1712. Fo per l’opressiun dils Toggenburgers d’amas Religiuns dürada da lung temp, con saimper mèr tirania, avisà lur superiur il Abbat da Sangallen, cun buns é mals pleds, dils Cantuns Protecturs da quell pajais, da nun contrafar usche fich a lur Privilegis, nun güdond ingün mez paschaivel, tren ora in guerra Turi è Bern, cunter il Abbat assistü dils 5. Chantuns Papists, veziond quels chi piglèvan per tuot persa, han in Julio fat finta da lair pasch, & conclütt solenamaing, è bè ch’üna part dil pövel fo turnad’a lur lavur da chiasa, ne sa sospetteva tanta perfidia, han miss man ils Papists con gronda furia in plüs lous, la fama fo rasad’ora chi fossen mal battüds, è fo eir tramiss per las tschernas imprescha, il stramizi fo eir quella vouta grond, cur nossas tschernas fon tras Coira rivadas a Zitzers, è la mustriadas per marchiar vers Valenstat, gni da Turi ün Curier cun aviss da tornar, chi nun sia plü privel, il Ovaisc da Coira chi nun leiva laschar sieuger als Papists, fo sforzá da jürar denovo la chiarta dalla Lia, & confirmar la Lia Eterna cun ils 2. Cantuns, Bern fo malcuntaint da Turi, chi nun hvess [p. 42] laschà rivar gio tras las Tschernas, per tribular amo plü lur inimis tant infidels, ma la pasch gni bod fatta cun grondisma honur & avantag dils dus Cantuns, han salva per els tuot il butin aquistà, perfin il saingrond da la Clastra, chi sunevan per chi nun s’ dudiss in il Taimpel da la Cità, tant ch’il minister predgièva, insembel cun 24. sains pitschens, è bleras pezas grossas, es tuot in l’Arsenal da Turi, fo eir tut inavo l’accord da Rapesvil, fatt cun grond infamia, in la guerr’infelice da Turi cun ils 5. Cantuns dal Ano 1556. in Bada han stovü laschar far üna Baselgia Reformata, ils Papists han bler per quai romurà, chi hveivan perfin cumprà traditurs in Turi istess, ma quels siond be a dret temp scovernads, sun jüstitiats, ingüna Coruna ils ha voglü dar assistentia. Da quà inavant ha Lucern correspondü melg cun Turi, tal chia plüs voutas & huoss’inquest on 1742. s’han blers da Lucern laschats inclêr chi sian inclinats ala Religiun Reformata, & cun fadia han fin hossa pudü tgnair inavo, chi nun smetten la malnüza Messa dafatta. Il Segner illümma quels & auters cun la cognoschenscha dalla vardà, é promova seis Reginom in terra.

Ano 719. d, 11 Dec. fo vis da noss Comüns sot Tasna, & in Danuder, il Cel dalla vart da meza nott tot sbrinzliond da floma, & sco sang con striblas albas circa 3. huras, il medem fo vis in Ano 737. cun stupûr per tuot il pajais, chi düret l’inviern intêr, quasi totta not.

Ano 726. in Sept. tren davent ils 19. Deputads dallas Lias, per [p. 345 modifica] [re]novar il Capitulat a Milan, fo da vart quel [p. 43] actiun grond brunquel dil pövel sequi.

Ano 727. Per ün St. Niclaus fich velg strichià ora in la Baselgia da St. Maria, & per ün auter simil Sonch a Truns dalla Ligia Grischa, fon fat plonts dils Papists sün la Dietta, gnin diman’elets 3. Deputats, & da quels eiran 2. dalla nossa, per examinar il fatt, è fo ordiná chia amasduos Sonchs vegnen renovats.

Descriptiun da la Valtelina.

Il Pajais subjett consist’in la Valtelina, il Contadi da Clavenna, é Signoria da Buorm, ingio minchia dus ons vegnen tramiss sett officials, ciò ils Podestats a Morbeng, Tiran, Travona, Telg, Buorm, Plurs è Comissari a Clavenna. Il nom deriva dil Chiastê ferm Tell, dil qual fo nomnada la vall intêra.

La Valtelina fo tut’aint la prüma vouta dils Rhetiers, cur é slargien ora la Rhetia dalla vart da Com, Verona é plüs lous, sco südsura descrit, ma gnond il General d’Augusto cunter la Rhetia in il 16. on ant la nascita da Christi, fo la vall sottamissa, è cur ils Romans cul temp gnin al bass, gnin da divers molestads, al’ultim gnin sot Milan; davo quai dvantet ch’ün Iohann Galeati Visconti, mattet in preschun seis Barba Barnaban, è ’l piglet tuot, ma il plü juven filg da quel, Mastin, hveva da seis Bap peravant survgnî per sia part la Valtelina con plüs lous, è stoviond eir quel dar lö, gni a Coira, ingio lha vivü fin l’es mort, siond la dimana bain trattà, hal sün la fin Ano 1404. d. 29. Jun. per recognoschenscha testamentà sia part d’hierta, alla [p. 44] Baselgia dalla Beata Vergine in Coira, & a seis Ovaisc Hermanno; é quest es las segonda raschun da pretaisa vers la Valtelina, nun puden però ma conjüstar il pajais, fin ch’ils Franzes hviond schatscha ils Princis Milanes, üsevan gronda Tirania con ils subgiets, bütinevan ils terrers é forasters, vivond a discretiun, lura fö els insembel culs Svizers excitats dil Papa Julio, inimi dils Franzes, dals metter man da quella vart, è gnin honorats dal el cul titel da defendaders dalla Baselgia, è venschaders dils Princis, è hvevan ultra quai da pretender bleras restanzas da salari da guerra, dil Raig & dil Princi, è satisfactiun per bleras ingiergias fattas als Pajesans, passan dimana ils Grischuns sur Bernina Ano 1512. d. 24. Jun. sot comond dil Capol da Flem, da Conrad Planta da Zoz, chi fo sün quai il prüm Governadur Grischun da Valtelina, & dil Beli da Tavá. Ils Fermischems Chiastês da Platta - Mala spêr Poschlaf, & quel da Tiran, sco eir plüs in la vall s’ renden subit, d. 27. Jun. fen agiá jürar sott in Telg dils Deputats da tuot la Vall, sot acclamatiun gronda dil pövel, Viva Grisoni; Ma il chiastê da Clavenna sten assediar [p. 346 modifica] mezon, lura fon las fortezas tuottas splanadas, l’on sequaint 1513. Güden il Princi Sortia stat scatschá darcheu pro ’l Milanes; il qual süsura cedet à Svizers ê Grischuns tuot quai chi hven tut aint, è pertgneva viavant prol’ Milanês, l’Imperadur Maximilian Ano 1518. ha eir accordà als Grischuns il posess da la Vutlina, & il Rai da Frantscha Francisco 1: svess davo schatscha ils seis, Ano 1523. Vigur dalla Lia æterna fatta culs Grischuns, [p. 45] s’ha desdit per saimper da sia pretaisa vers la Valtelina & Contadis, tenor haveva cedü agia Ano 1516 ad els, sco eir als Svizers, las podestarias chi posseden amo in il Milanês, Al Ovaisc da Coira fo concess Ano 1514. da podair trametter da minchia quatter Governadurs, per el ün, ma siond ch ’l nun ha datt ne pövel ne daner à tor aint Clavena è seis Castell, sco eir in quella greva guerra chi han tgnü cul Medicin Ano 1525. è davo, sper il laig da Com, ingio ils ha custâ bler povel è proviant schi fo Ano 1530. accordà da voluntà cul Ovaisc, ch ’l ceda a las Lias tuot seis drets, & rezaiva or dil Zoll minchia dus ons 573 fl. 24 cr. & usché fo confirmà Ano 1584. & düra hoz in di.

La Valtelina vain dils scripturs velgs è novs fich ludada, sur tuot las vals dall’Europa, l’es dalettaivla ê fich früttaivla, sia lungeza es da 60. millas Italianas, oder 10. Todaiscas, Clavena es da 3. millas Todaiscas, seis vin trapassa in bontà, è vain manâ in blers è lontans pajais, é combain vain fat bler don da tampeistas & aguazuns, schi s’quinta però, chia tras l’on intêr, ün di güdond l’auter, da l’üna ò l’autra vart vegnen or dil pajais condüttas 100. Samas al di è plü, in Comüns buns ons. Il Comün proverbi es, chia l’intrada dalla vall possa gnir partida in 5. parts, la 1. sia dil Princi, la 2. dallas Baselgias, la 3. dils Nöbels, la 4. dils lavuraints, & la 5. dallas ruvinas & aguazuns.

Tanter auters schaschinamaints chi da temp in temp sun fats in quella vall, per il mal natüral da quella Natiun, es Anno 731. da dus buops Morizs da [p. 46] Tiran, saschinâ avant la porta di Palazi, il Podestà Hercules de Salis da Grüsch, ün juven fich da vagla & amà, cun occasiun da volair sparagliar quels duos chi s’ battevã quà cun grond fracàss, subit sün la nova conturblusa, mo ven ils Comissaris dallas Lias con servitüt inarmida, fèn il Process a Tiran, cunter il Bap ün rich Speziêr, chi hvett proviss seis filgs saschins con spenda, & la Terz’istessa, permur chi nun sunen stuorn subit á prender ils malfattûrs, il palazi dil bap gni fat splanar da font ora dils Contadins istess cun blera lavur, in mez il lö ingio la chiasa eira, fo missa üna Collonna d’infamia con l’inscriptiun dil Crimen, ün grond Capital da Filips, miss quà in salvo dil Bap, ha stovü la Clastra dar nan sot pèna da gnir ruvinada ò arsa, il Bap fo manà in Perschunia Eterna a Sonder, è be in quaì, ch ’l hvet obtgnü davo gratia da gnir liberà [p. 347 modifica] es qua mort, la terza da Tiran ha stovü pajar ora ün gross Capital, spais fon circa 20 milli R. & tuot es trat gio sainza Tumult, ils Saschins fon processads & ineffigie squartads tras il Bojer da Coira, è tachiats ils tocs sün las stradas principalas, l’ün dils buops es hos’a Roma in miseria è spretsch, l’auter nun sasà ingio.

Ano. 733. In Jun. fon dus Artischans da Scuol, barba e nef, lgieut da buna condütta, sün lur viadi da retuorn, in la vall d’Ambra sper Sonder, da Bandits da là schaschinats, sepolits, è bod chiattads oura, il daner tut fo cosümà là, & els fon jüstitiats in Sonder.

In quest Ano 1742. Fo il Magistrat da Buorn, cità sül Congress da Februar. à render quint, dalla paca jüstitia administrada cunter certs Saschins dil Comisari Nicolo [p. 47] Alberti, ün Nobil da la fich predschà, il qual in üna factiun per metter là ün nov Arci - Prete, fo dalla part contraria, sün la strada sagietà, vivet amo 48. uras, & intant ils Auturs da sia mort hven temp da s’ podair retrar, fon sün quai bandits cun tagla sün lur teistas.

Davo finida la descriptiun dil pajais Dominant è subjet. seque.

La Chiarta dalla Lia.

FOrmada in sequaints artichels Ano 1471. in Vazaröl, (ès üna chiasa in mez certa prada sot Lansch, hossa es quasi tuott rotta, ingio gniven insembel amo löng davo ils Mess da Comünas terras sainza pumpa).

1. Dad esser l’ün vers l’auter tant in general co particolar, Sincers è fidels, da s’assister tanter pær con corp raba & honur, as’ defender, purgar las stradas, havair liber è sgür comerci.

2. Ingün eister da nun tour sü in Lia, sainza consens da tuots.

3. Ingün Lia sainza comün cossailg dess comenzar cun qualchün guerra, oder traperind nun dess da las autras gnir defais, ma chiastiada sco per hvair rott fai è saramaint, la scuntra gnond qualchün miss man cun guerra, dess dils auters à cuost agien, cun vitt’è raba, al plü possibel, in quels lous chi gnaran avisats, subit gnir succurrü, & cunter chi chi podess esser, defais.

4. Quai chi gniss cun guerra conjüstâ, dess gnir parti tanter il Povel ad ingual, ma il territori tant per Lia.

5. Ingüna Lia dess in temp da guerras s’ laschar aint [p. 48] in contrats cun l’inimi, sainza cossailg comün.

6. Minchün dess in quel lö, ingio l’es vaschin, spettar drett, è pro ’l jüdici fatt s’ contentar, drett dess à minchün sainza surtratta gnir lubi è salvâ.

7. Cadond discrepanza d’üna Lia ò d’ün Comün cunter l’auter, nun dess la Lia perquai gnir rotta, ma spettar jüdici, suainter conventiün. [p. 348 modifica]

8. Gnond tottas 3. Lias in discordia, dessen gnir elets 3. oder 4. per lia per Arbiters, quals dessen in quel interim esser libers dil jüramaint dil Punds - Brieff, & à lur savair é conscientia decider, ma nun sa saviond quels accordar, sdessen covgnir insembel per ün Capo sco per terz.

9. Gnond 2. Lias in disuniun, dess la Terza à lur cuost decider; gnond ün Comün o drettüra cunter l’autra in mal inclet, dess la prosma drettüra da quella Lia componer; Clamand ün Comün oder ün particolar in drett tottas 3. Lias, dessen gnir elets 2. oder 3. per mincha Lia, & quels in il lö, ingio sara la Dietta, ils dessen inclêr lur causa è decider, ma siond 2. Comüns da 2. Lias in disparair, ils dessen las 3. Lias nomnar ün lö impartial da jüdici.

10. Gnond 2. Lias cunter la Terza in lite, dessen gnir nomnats 6. per part, chi sian eir libers da tot saramaint da la Lia, è quels dessen ils appaschar, non sa saviond accordar, dess gnir elett ün per Capo sco südsura, è la pro dess restar sainz’apellatiun.

11. Scha qualchün nun s’ less accomodar als jüdicis superscrits, dessen no tots per noss saramaint ’ns assister [p. 49] cun vitt’é raba à sottometter ils renitents à lur legitims jüdischs.

12. Il lo dala Dieta dess esser il 1. on ad Ilanz il 2. à Coira, il 3. ad Ilanz il 4. à Coir il 5. á Tava, minchün siond avisá dess comparair, & in quai chia 2. Lias ordainen, dess la 3. consentir.

13. Mincha Lia haja seis scrivont, il qual dess tot notar in il Protocoll.

14. Recerchond qualchün assistentia d’ün ò plüs pro sia causa, in che lö chi sia, dess quel oder quels gnir obliats à cuost da quel da comparair.

15. Minchün dess paiar sias rensas o deschmas, sco eira üsità peravant.

16. Sco eir in temps da guerras, dessen ils bains dils spirituals suainter il jüdici dalas 3. Lias, lur quotum contribuir.

17. Un homicider chi ’s mütschantess in ün’autra Drettüra, nun dess gnir tolerâ, ma instond ils prossems da sang, dess in quel lö ch’ l vain chiattà, gnir suainter il jüdici da seis natüral Magistrat jüstizchià, nun siond il homicidi fraudaivel, dess con ün tal suainter las Ledschas da sia Drettüra gnir procedü.

18. Gnond 2. oder plüs as’ trat tanter pær, dessen subit vegnen recerchats, dar è tor sgüranza, è tot quels chi la pro s’han masdats.

19. Mincha 12. ons dessen 2. hom. per Lia ir per mincha Comün intuorn, & il jüramaint renovar.

20. Davart partialità in jüramaint chi va cunter seis sang, vain referi alla Ledscha da mincha Comün.

[p. 50]. 21. Vain minchün, da che stadi ò grà ch’ l ma sia, laschà pro [p. 349 modifica] seis drets ch ’l peravant possideva, sco eir dessen las Lias a tout temp havair libertà da müdar quels artichels a lur beneplazit, sainza però minuir lur saramaint.

22. Minchia Lia s’ reserva autras Lias plü veglas, ò subjectiun sot auters Signuors chi eiran peravant.

23. Sco eir in virtü da questa Lia, dessen tuot auters accords oder Lias, da tottas 3. Lias insembel, oder quai chia üna hveva incunter l’autra, esser per saimper annulà.

Quests Articuls vegnen da no & eir per nossa Posterità, fin chia terrain düra, pro Dieu, la S. Trinità, in meldra forma jürats immutabelmaing da salvar.

Qui pro pertegnen eir articels davo cul temp fats ò renovats sco sun.

Articels circ’ils Spirituals fats Ano 1524. & incorporads ala Chiarta dalla Lia.

1. Ingün Spiritual possa renunciar sia pervenda, ne la marcantar via 15 ad ün auter, ma dess la proveder svess, oder l’havair persa.

2. In vacanza dess gnir elet dil Suprastant & dalla raspada üna persuna allatrada.

3. In puonch da mort dess il Spiritual assister al moribund, sot perdita dalla pervenda.

4. La facoltá d’ün Spiritual mort dess gnir pro als prossems Heredis.

5. Sch’ün Sacerdot gniss mazá, nun dess per quai sco ant co hossa, gnir suspais il servezen Divin.

[p. 51]. 6. Ingün Spiritual dess ad ün moribund stimular, a far testamantar ad els, sainza la presentia dils Heredis, & ingün Testamaint dess gnir fat auter co in presentia da 3. persunas.

7. Circa l’Ubernüz dess in minchia Drettüra gnir decits. ne gnir apellà.

8. Ingün Secular dess al’auter, ne Spirituals è seculars tanter pær, dessen citar avant il Consistori Eclesiastic, resalv per fats Matrimonials, fats da Baselgia è Pervenda, ma dess minchün drettar in quel lö ingio l’es da chiasa, ne dess d’ingün auter gnir chiastià per falla, co da seis Mastral.

9. Tots fits da Baselgia dessen cul Sagiê dil Mastral gnir corroborats.

10. Tanter Spirituals è Seculars, cur vegnen recerchiats, dessen tanter pær dar é tor sgüranza.

11. Avant il Consistori dess gnir in lingua materna procurà, las parts brich agravadas cun cuost, è la causa plü bod s’ po, gnir spedida.

12. Chiarta dalla sententia è Sagiè dess dech quel chi venscha, gnir oblià a tour, è per quai in fats da Matrimuni dess gnir paja’ 1. fl.

13. Il habit dals Spirituals dess esser modest è Sacerdotal, tottas autras üsanzas gnir deponidas, [p. 350 modifica] 1(5)[4]. Sün citatiun a Roma ingün dess comparair, ma ün Comisari jüdisch in nossas Lias gnir elet.

Quests artichels ’ns obligiaino con vitta, rab’& honur da star insembel als conservar, però saimper l’Erbeinigung nun præjüdichà.

[p. 52]. Il Ano 1585 Cura s’es stat a Clavenna a defender ils coffins, s’ha circa la Religiun stabilì, ch’ils Evangelics è Catholics sot perdita da vitta, é confiscatiun dalla raba, nun dessen cun pleds ne fats tanter pær s’injuriar, & il Magistrat da quel lö, dess set perdita da da seis offici, ingio quai dvantess, impedir. Autras sectas tuot prohibi.

Sco eir vain ordinà chia per fals Enorms, sco sun tradimaint, incendiaris, mordaretsch, spettar sün qualchün al tour la vitta, dess gnir nà sün raba ma sün la vitta gnir chiastâ, & il Mastral chi transgrediss, dess gnir privà da rab’& honur. In nom da tottas 3. Lias Sagellà per no è nossa Posterità a saimper. Ilanz 4. April.

Ano 1526. Sun denov jürats sequents Articuls.

Ne Ovaisc ne Spirituals dessen podair eleger Superiurità, ma il povel dad imincha Comün, nell’quels chi sun in servezen dil Ovaisc, tant chi sun in quel, dessen comparair in Congress ò Diettas. Tottas donatiuns a Spirituals a benefici dils morts sian scomendadas, ma Testamaints esser in tuot valids.

Non dessen esser Clastras da Mendicants.

A minchia Plavan dess gnir datt seis decent & honest viver, segond seis merit, da quel pajamaint chi plasch’alla Raspada.

Tottas chiatschas è pescar pertegna alla Drettüra da quel lö. Tottas Parvendas vegnen provisas cun filgs da pajais nà eisters, in ingüna maniera, cun questa differentia, cur é vain d’eleger ün Ovaisc, dess quai far ün Chiapittel, con cosailg dal’intêra Chiadè in la Lia dsot è dsura.

[p. 53]. Las guerras con la Chia d’Austria per la prüma libertà.

L’Imper. Maximilian veziond invidas retrats or d’ sott seis domini ils Svizers è Rhetiers, è frizà eir dils seis cun faus rapports, ils recercha Ano 1496. chi sa sottemetten al jüdici da Speir, ê Consistori da Rohtvil, ma els nun vöglen nianc’intrar cun el in Lia salvond cun Francia, ma veziond il privel s’han Ano. 1497. la Lia Grischa & l’on davo la Chiadê colliats cun ils 7. Chantuns velgs da Sviz per saimper. La chia d’Austria dimana, chi hveva jier con l’Ovaisc é Chiadè, per zols, mineras è confins dalöng inan, romura sü hossa amo plü, per hvair occasiun da guerra, è combain accordà da decider tuot amicabel tras Comissaris ad’ingual, & sco terz il Vesco da Constanz, è siond quel mort, quel d’Augspurg, schi molestevan els però ils d’Engadina cun nov zols, vain tramiss per quai ad Insprug a [p. 351 modifica] pro catschar la decisiun, ingio fo bain in lunga ordinà da gnir insembel a Feldkirch, ma s’ proveden in intant süls confins in guerra, publicà ün pasquil in vergogna dalla Lia fatta da Grischuns é Svizers, qual pür il terz di fo scomendà.

Intant chia la causa in Feldkirch vain surtratta, han ils Austriots in Vnuost assaltâ all’improvista, miss guarnischun in la Clastra d’ munt, siond ch’il Imperadur sia Protettur, ils Ingadiners cun ils dalla Vall ils tschessainten, è mazen in la Clastra 18. hom. sün quai tuornen ils Austriots cun plü pövel, & han desertà [p. 54] üna part dalla Vall, magnond danöv mütschantads, s’han achampats sper Damal, sün quai vain dat part a Coira da lunga, ingionder vegnen tramiss mess pro ’l inimi, a s’almantar dil stilstand violà, ma sainza früt, dimana vain cunter vögla dil Vesco d. 5. Jan. Ano 1499. ordiná, da sucuorrer & el svess il Vesco Henric Ab - Heuen stova trar aint il guaret, & per esser fich ödiá dil pövel, siond colludeiva cul inimì, il stov’il Capitani da Coira Henric Amman dar pro üna guardia, bod davo pigl ’l la mütscha sur Buorm vers l’inimi, ma vaindiss seis cun bun pleds tornentà a Fürstenburg.

Ultra quai eiran in Scarl Knabs, chi chia vevan avainas circa 200. ils quals sa salvevan sü cul butin chi raspèvã or d’Engadina, quels s’ cossaglen darcheu d’assaltar ils Comüns, ma ’ls da Scuol ils van incunter fin punt sass tagliâ, in tuot 60. d’els ils plü animûs, e’ ls batten inavo, mazen 11. d’els, tanter quels lur Capitani Dunana Stampâ, stat Castlan in Tarasp, é mütschá d’Ingadina, ingio l’eira da chiasa, pro ’l inimi, dils noss nun es restà ingün, il butinn es stat in daner oder auter 18000. fl.

Intant ven lavurà dils Ovaiscs da Coira è Costanza pro pasch, è fo acceptà d’amasvarts chi s’ tress gio, ma turnond ils d’Engadina, arden ils auters 3. Chiasas da Chade, è laschan in Cluorn 400. hommens; ils Svizers vegnen intant ad agüd in il pajais, ils prüms riven ils d’ Vri in 600. d’els a Coira, ê fon bain recevüts, ma pissiond chia la pasch sia fatta, turnen a chiasa.

[p. 55]. Ils Imperials nun hvevan vögla da salvar la pasch, cun quai turnond ils Schvizers fon sper Sargans or dil Chiastê Guttenberg cun pleds è fats sgiamgiats. In Bender fon usche profans; chi battien ün vadê cun nom Ama Ruodi (Mastral Ruduolf) ma ’ls Grischuns piglen aint il lö, è l’arden. In Cluorn s’ glorievan dech cun sunar ils Sains da mütschantar ils noss, cun minchia zena d’ vin chi bavevan, s’ ludèvan da mazar 10. muscha - vachias, ma Conrad Marmels, chi fo a renovar la Lia con Sviz; responda, ch ’ls dech cun lur pasters é taschias ils fermaran sü. In quai passen il Rhain 600. Todaischs, per arder il Rheintal, ma vegnen tschessantads. Ils Austriots pretenden ch’Ingadina é Mystair ils giüra sot, tras [p. 352 modifica] collusiun dil Vesco, dschond chi sia usche accordà dils 2. Ovaiscs, il Capitani da Coira Henric Ama, fa vair or d’üna copia da la pasch, nun esser usche, però tras lusingas vegnen alchüns da Chiadê sper Chialavaina surmanats, ma contrastond ils auters tots, sursiglen darcheu la Clastra è l’arden, ê manen davent la Vadessa Emerita Planta cun 3. Muongas, udiond quest fortifischen Lias il pass di Steig, sot il Capitani Schonuglio, Mastral da Zitzers.

Ma Ludov. Brandis Capitani Imperial raspa il pövel vicin in Bregenz, é sforza il pass Sr. Luzi, maza quasi tuots con il Capitani, é pigl’aint cun tradimaint l’istess di Meiefeld, chi eira stat da seis frar Sigismundo, fa gürar sot ils vicins, metta laint guarnischun da 400. homens, & udiond ch’ils Grischuns vegnen, tuorna [p. 56] con ils seis l’auter di inavo. Ils Partensers è plü s’aboccen intant in ün gaut sper Majefeld, ch’els vöglen la nott sursaglir il Steig, é la daman metter man Meiefeld, Ils Schvizers dessen passar il Rhein, è tachiar Balzers, ils Grischuns da lur vart riven la saira al Steig, & ils chiattond là a la sgüra per tschnar, eir sainza santinella, adirats per ils lur be avant la mazats, chi vezevan ils fastizis da sang, sainza spettar l’hura datta, ils metten man, mazen blers, il rest mütschainten, in cuotrer davo chiatten ün plajá a mort, chi per spretsch ils sbrüja incunter sco ün trimm, ün Grischun dimana giond via pro el, diss, pro no solaino als trims massa guals schatschar il sbrüir con chiastrar, & il taglia via ils nembers; in il dar davo spèr la funtana St. Catharina, scontren ün auter scoss d’ sudada, & s’ lingond in ordinanza, ils matten man è fen mütschar, han mazà da quels 600. tanter quels eir’ün Bandiral dad’ Vlm, chi siond mal p[l]ajà, tgneva la Bandera amo culs daints d’ bocca, gnond in quai schür, han invüdà üna chiasa, per s’ cognoscher tanter pær, in Balzers chiatten la Tschaina perderta dils inimis, è mangien avonda, s’han deportads il plü bain, Hercules Capol, Lombareno, è Jon Franz d’Ilanz.

Ils Schvizers udint il sagiettom vennen 1000. in ajüd, pro il vich Treira, ils Grischuns tornond dil albierg, (a resalv da 6. Schamsers chi siōd restads davo, cun lur prêr inavriats, sun mazats è ’l prêr prais) venen eir quà, è s’ partin lura gio, è süsura gnin à batter cun l’inimi, dils lur resten pacs, ma il inimi perdet 350 h. & 2. [p. 57] banderas & ün Chanun, quels chi mütschèn sü pals munts da Treira, vennen in mans dils Schvizers ch’ils scuntren, é fon eir qua blers mazats, 600. fügin in ün Taimpel: Per conservar 200. da Montafun chi eiran tanter quels, han quels intuorn jürà fidelta, ma bod la rumpen; Davo quai gnin da cumpagnia a Vaduz il Chiastê dal Brandis, qual s’ rendet, ma ven spuglà & ars, be in quai ch ’l contrieva da comprar ora il arder per tot seis pajais con 2000. fl: 13. bavaders, chi nun s’acorschen dil fo in ün schler, stenschen dil füm, sün [p. 353 modifica] quai fo manâ perschun cun seis frar a Rappeschvil, d. 13. Febr. turnen al’assedi da Mejefeld, è s’han rendüts eir quels, han manà perschun a Coira & in Schviz 500. cun els, 4. da quels, ün Baselgia, ün Ort, é 2. da Mejefeld sco traditurs venen decapitads, combain fo suspett ch’il Graf da Verdenberg, sco inimi dils 2. prüms, haja fat festinar il process, avant chi sian indret convits: il chiastê da Majfeeld, in qual eiran 28. butschins d’ vin, & Aspermont sur jenins, chi eiran dil Schlondenberger, fon Butinats. d. 16. Febr. piglen aint Tava é Partens, tuot quai chi pertgnev’al Austria é Castels.

Dij 20. Febr. s’han ils Schvizers achampats a Rancvil, ils Austriots in 10. milli a Harda sper Bregens, s’ lusingiond las Santinellas cun scaramütschas, sun ils Todaiscs scurantads inavo fin Harda, ingio l’intêr’armada fo scoprida cun plain’armadüra, s’han dimana tots conjüts & attachià, mazen 500. butinè tot lur bagaschas, è 5. pezas grossas: in Harda sot ün tett ven prais ün saimpel Schvob zupà, qual manà avant l’armada, s’ büttond [p. 58] gio sün la snuogla, rova per gratia usche, o chiaras prusas boccas d’ vachia, hajet compassiun da mai pover hom, il reprendont els, perche el cun pleds injurius rova per la vitta, clamma cun larmas Dieu è tot ils Soinchs perdütta, ch’ l nun ils hajà ma udi menzunond con auter nom, sün quai ven el laschà ir in pasch.

In quel interim fo il Vesco cun bun pleps persvàs, da renunciar Fürstenburg al Secretari Imperial, cunter seis oblig è Lia, sün quai vain el tramiss vöd ad Inspruk, è davo, qual’es la comüna paja da malfidels, vivü è mort in miseria a Strasburg, il inimi ha ars lhur il chiaste, ma ’ls Grischuns han festinà a tour ils auters chiasteus in lur possanza, & Belfort è Strasberg dall’Austria han ars.

Dij 25. Mart han 15000. Austriers, passond il Rhein, rottaint in Comüns da St. Gallen è Glarus, butinà bestiom é mazà 95. h. ma corrind all’arma ils Svizers, sun els trats davent, laschond davo 150. morts; ün Jon Valus da Glaris, in ün pass strett tgnett sü cun ün asta lunga 20. reiters, mazond da quels 3. davo sün lur buns pleds s’ha rendü, fo manà a Feldkirch, & es tramiss inavo cun laud è bun attestats.

Intant dvanten, sper Costanz a Svaderloch plüs Scaramütschas: 800. da Bern, Lucern è Soloturn, gnin a s’ trar cun ün’armada da las Elsas, han battü 600. ils auters fügin, la nott da palmas bod davo gni quà a Batagla à 11. April. Il Graf Fürstenberg vain cun 8000. ala mattina assalta 3. vichs, chi hvevan 400. in guarnischun, mazen 73. h. piglen 2. Chanuns, sfen davent [p. 59] cun plü butin, ma ’l Svizers clamen all’arma, s’ raspen 1500. h. ils sursaglin la saira, turnond sainza tema vers Costanz, qua ha pers l’inimi 2500 & tuot lur butin, blers stenschen in il Rhein. [p. 354 modifica]

Dij 20. Apr. riven ils Grischuns pro ’l legier dil inimi, bain schanzià a Valgeu, Il Capit. Volleb da Uri va sün ün munt spera cun 2000. Svizers, la nott mettaman 1500. Knabs, chi eiran ils meglers Sodats, ils sterna fin 200. quals in la mütscha fun gratiads in maun dils auters Svizers, è fon mazats, las schonzas vegnen rutas aint, & il inimi vitt in 2. troppas, siond chi hvevan chanuns, schi cur ils sbarevan, s’inclinevan quests gio sün la terra, è nun han da quels quatras patí donn, blers per desperatiun s’ bütten in il flüm Il, è riven sün l’agua Feldkirch, ingio sunen ils sains per alegria, ma gnond plü strusch, han cognoschü chi sia dils lur, müdá lur jüvlöz in ürlar, sunond darcheu per ils sepolir, mazats fon in tuot 3000. stits in l’agua da 14. in 1500. han butina 5. banderas, è 5 pezas grossas, da quellas han donà 2. al Baron da Hohensax per seis merit, mort es cun gloria il Capit. Volleb, qual ha in principi con sia asta fat rottüra in il inimi, è cun pac plüs es mort.

Ils Grischuns gien eir a Danuder sot il Cap Henric Aman, tut aint è butina, é dat fö, mazà 6. dils lur morts 2. bain quai riven ils Austriers, dimana turnen inavo, quà meritet grond laud Hercules Paul da Coira, chi dürond l’incendi, dad’ man üna bandera, cun l’aglia cotschna incorunada, è la porta pro als seis.

[p. 60]. Batagla da Chalavaina.

CAlven, casa venæ, ün lö tanter Tuer è Cluorn, ingio avant temp il mineral dils munts prossems gniv’ars è purgà.

Gnond l’Imperadur da Brisgeu, fen ils Tirolers grond fracasch è nova spranza, s’ fortifichen sün 15000. tschernüds, è riven a Lad, bütten sü qua üna ferma Schonza d’ün munt al’auter, con laina serren sü il pass, sün quai fan scorerias fin Punt ata, mazen chi ’s mettev’incunter, ils auters mainen perschun, serrevan aint sainza mangiar, butinen tots 10. Comüns, taxevan tant danær, nun podiont paiar dalunga, ardèvan las chiasas, manen davent 33. sco süartads a Maran, ün da quels Thomas Planta da Luin, tras cossailg d’ün seis nêf, in Nauders sfa amalà, acio chia cur ils Ingadiners sa svindicaran, el nun haia da sgüdair, è tuorn’usche inavo, qua stuven jürar sot darcheu, & ils tgnev’avant ün Jon Schuoler da Tava, stat Castlan a Castels in Partens, ma hossa lur Capitani.

Ils auters d’Ingadina d’ sot, s’ retren in ladsura, quals turnond cun succuors d. 11. Mai, han battü cul inimi a fuldera, mazà 27. h. dils lur pers 7. s’han raspats insembel als 20. Mai 4000. in la Vall, l’inimi s’ laschond sün lur schonza, fan spass da lur afgnüda, Il sulet de Brandis Ritmeister, quel di la Cinquasma onscha las osas, gnond dmandá perche, diss l’haia vis lur bravüra sül Steig, ingio sian stats in üna sanguinosa [p. 355 modifica] traisca, a chi las onscha l’auter di, vöglen mantgnair in vitta [p. 61] sonscha & osas per ingotta, la not davo s’ha salvà cun la fügia. Il mardi sequent vain fatt cossailg da guer’in Tuer, s’ cossaglen cun la part gronda d’ir sur schlinga, & ils tachiar dador il foss, hviond quella nott cun gronda fadia superâ il munt, inquai ch’alchüns s’inerrond in il schür, turnen l’auter di a Scuol, han als lur, chi eiran in vista dil inimi, dat seng sco eira accordâ, con invüder üna tabladiva, è rasar ün linzöl alb, Sün il mercordi d. 22. Mai circ’il mezdi, cun grond anim tiren gio dil munt, batten inavo il prüm ils Reiters, fin chi vennen pro ’ls peduns luguats gio in 3. trops, qua ils fo contrastà fich, cruden blers dils lur, tgnond pro cun anim ils han mütschantá, mo scuntren il segond tröp, é davo vitt quel, eir il terz, ingio hven il plü blær da far, siond els stanglantads, & ils inimis blers, dan dimana part darcheu als lur, chi eiran amo avant la schonza, lur bsöng, fin lhura ils hveva tgnüds sü il Colonell Freuler da Glaris, dschond chi sa stova spettar ün auter seng da tachiar, per il qual Ama Filip con sia Asta sanguanada il vol büttar da chiavá, s’ha però deportà bain in la Batagla, s’ partind gio diman’in 3. trops cun presch’& anim, metten eir man, ch’alchüns passond il flüm gien aint fin ils Flancs, è davo 5. huras combatta, han tut aint la Schonza, scuranten üna part tras Cluorn fin a Schludern, l’atra part vers la punt da Lad; quala els hvevan viavant resgià gio, per najantar ils noss. sun crudats blers in l’agua, auters trond vers Danuder sun mazats ò perits in l’agua sun restads in tuot 4000. & dils noss 50 & 70 plajats, [p. 62] dils quals alchüns eir morin, hven prais 8. pezas grossas, la Bandera gronda dil Tirol cun 7. autras, é bler Butin, han conjüstà tots grond laud, ma oravant Conrad Marmels da Rezins cun 2. filgs, Dumeng Funtana d’Oberhalbstain, qual superond la Schonza fo plejà, tgneva cun ün man la bögla, cun l’auter combatteval clamond, da bun anim frars, non sa stramantarai per meis càs, hoz poderat aquistar la Libertà, oder perdond portarat lur Juff vo & la posterita a saimper. Siond Marmels sagettà, es in seis pê gnü Thomas Planta Bandiral, item sdeporten bain Lombareno, Guler cun 500. Partensers, Thomas Planta cun 2. frars, l’ün Jacob ha portà via üna Bandera, chi es pro sia descendentia in Coira, dil inimi il Trap stat principal Authur dalla guera fo valent. Il inimi mütschond dmonda ils 33. tuts per süjartà à Maran, nun voliond dar, imnatschan dils arder, quels lura giavüschen da s’ podair preparar alla mort, & morir cun lur armas in man, ma nun pudet esser, gnin manats ora è surdats, dus d’els Jon schimun barbletta da Luin, Baltisar cla da bülg da Susch, den d’ man halambarts ordman dils prossems, è sdusten bain löng, magnin tots taglats in tocs, ils noss dont davo butinen & arden per vendetta ils Comüns da Vnuost, è bain chargiat cun Butin, els & alchünas donans sequitas davo, turnen a chiasa. [p. 356 modifica]

Inclegiond l’Imperadur il success, vain da Brisgeu con blera Cavalaria d. 8. Jun in Engadina, dormit la nott in Cernez in Tuor, sdrüa tot Comüns darcheu fin fontana merla, alchüns gien fin Sanmureza, quels [p. 63] da Scanf è Zoz veziond lur rabia, han sotterà lur mobels, & ars svess ils lous, lhura trats sur Alba, Il Conte da Sonenberg eira lur colonel, surgni eir ajüd da Milan dil Prinzi Ludovic. Moro. In St. Maria requintet ün, d’havair vis 2. donans veglas, manond ora minchiadi 40. uffants sün la prada, a s’ vîvantar cun l’herba sco ’l muvel, sün quai regnet la fom & la glonda in Engadina, quels chi morin da peste, gnin cufortads d’ingratiar Dieu, chi fa usche bod fin cu(r)[n] els, ne han da perir in lunga tras fom è miseria.

L’hura ’l traditûr Jon Schuoler da Tava ordinà a sdrür Partens, gnond süls confins diss, hossa guardai bain frars, la strada d’ir in Partens s’ha mussâ, ma per turnar inavo s’impais minchün, stüdgiond ün pa sün quai sun tornads, certs da Clastra ils spetteven gnond, é hvevan pinâ vittualia, ün d’els taglet in tocs la Schocca cotschna dalla donna, purtand sün ün’asta per seng al animi, qual fo davo quai dil inimi remunerà.

Ils Svizers siond clamads in agüd venen cun bler pövel, Turi, Friburg è Lucern con il plü, gnond in Engadina, den lö ils Todaischs, passen diman’in Vnuost fin Castelbel sdrüond tuot, ils da Maran sporschen 50. m. fl. per comprar gio il spuglar & arder, ma non lenn aceptar per gronda dolur da lur patimaints, gnond novas in tant ch’il inimi sia trat sur l’Arlenberg per rumperaint sül Steig, vulen turnar inavo, ma haviond chiattà l’inimi il pövel raspà lá, sun tschessats inavo, manà pero davent da plü lous bler muvel.

[p. 64]. Il Duca da Milan veziond ch’ils fats nun ruschessan, sollicitesch’á pasch, & usche eir Lud. XII. Raig da Francia, il qual hveva condüt a Soloturn munitiun a güdar las Lias, il Imperadur credentà dils Strolers con spranza da sgüra vittoria tegna pac quint, é vegnen 500. d’els chi eiran a Fond in garnischun, tras samagnun in Tschlin d. 18. Jul. be ch’il pövel eir’in Baselgia, siond moriven blers, üna spia ven in chiasa dil mort, chiatta ün[a] vegla pro las avnas, dmonda per chi sia quai perdert, ella diss, per ils Grischuns è Svizers chi vegnen ad ajüd, ils clama sün quai or d’ Baselgia, quals piglond il Crucifix per bandera, ils dan davo per la Vall aint, mazen 47. è cun quels chi sun smers quel di eiran plü da 100. alchüns fon prais, dils lur nun perden ingün, il medem dess eira üna dona da Cernez, chi feva füm per la bragina, hvair respus ad üna spia, sün quai ha quel tornentâ seis compoings, chi gniven a pirantar darcheu la Vall.

Ils Svizers vegnen in quai miss man sper Soloturn dil Graf de [p. 357 modifica]berg cun 15000. il plü Reiters da Burgundia, Ils Svizers vegnen nan pro per liberar ün chastê assedià sün aguets, sün Capit. d’Ulm avis’il Graf, da non laschar ir seis pövel a spass sainza guardias, el responda, chi s’ tema, tir’aint il guarett, ils Svizers han da far ils mans plains utrò, pustüt in Svaderloch, ingio el fo in Secret informà d’ün Burgermeister da Basel svess, ch’els vegnen attachats dils Imperials, nun possa brich naiver Svizers per tuot, è combain el diss dils hvair vis in il guat, nun mattet [p. 65] a pett, sün quai gnin assaltats da quels in il guat, crajond chi sia mois tanter ils lur, nun s’ mov’ingün, fin chi fo tant avanzada la batagla, chi nun puden ils tgnair ora plü, stoven mütschar é laschar tuot. davo resten 3000. con il General & plüs Baruns, dils Svizers resten sur cient, il butin fo fich grond.

Questa fo l’ottava batagla vittoriusa in ün mez on üna vota sper Costanz sten fügir, ma quel di ils mettond man darcheu han tgnü vittoria, La 1. s. l. Staig d. 11. Feb. la 2. l’auter di a Treira, 3. à Hard 20. F. c. 4. in il guat dils frars d. 24. Mart. 5. a Svaderlöch 11. Apr. 6. Frastanz a 25. April. 7. a Chalavaina 22. Mai, l’ultima 8. sper quest chiastè Dornach a 22. Jun. Ils Confederats han pers in tuot 800. h. ils Imperials 25. milli. è plü. Qua hvet l’Imperadur plü covaida da pasch, quala fo quel on. Ano. 499. fatta in Basel a 22, Sept. ch’els salven tot quai ch’ ls han tut dal’Austria hoss’ê peravant. Questa guerra fo manada tras agüd è gratia visibla da Dieu con blera vittoria, é manà pro tant’üna a noss Ingadina bler’affictiun, fon sdrüts è butinats plüs votas, han pati fom, guerra é botla, con bler ponscher è cridar, Il Segner defenda la jüsta causa dils seis, cunter lur crudels inimis, à haja compassiun da seis pitschen angoschià trop, peramur da J. Christi.

Ano. 1518. Combain nun eira finida la Lia ha volgü quel prus Imperadur siond bain velg, per recomendar la pasch als successurs, renovar la Lia in vitta sia alvà via tras Comissaris las gravanzas dils d’Engadina [p. 66] & impromiss da paiar 200. fl. per lia annualmaing. Cun Venetia s’ha eir salvá buna vicinantia, pass è comerci liber, renovà plüs votas la Lia, Ano 1579. in Venetia, davo Ano 603. in Tvaà Tavà à 10 ons, s’oblien a mincha Lia 1200. dichats, è 60. muschets anualmaing.

Ano. 1531. Alvantet sü ün Medices, da bassa nascita, ma famus per sia astutia è saschinamaints, grond tumults sper Com in Clavena è Vutlina, correspondond cun el plüs votas traditûrs dil pajais istess, ch’ l con ajüd dils Svizers con blera fadia é cuost, stover gnir scatschà dil Chasté da Muses è Clavena, ils Chiastês fon sbalmats cun paich, chi ma nun vegnen in quels coffins restaurats.

[p. 358 modifica]

L’Historia dalla Reforma.

PLü Miraculosa, co effet da possanz’humana es statta la Reformatiun da tantas Baselgias, quant a la Cretta è Culta Divin redüttas alla prüma purità Apostolica, na tras las armas sco Mahomed, ne tras faus miraculs diabolics, sco ’ls Pajans, dimpersai tras la spada dil Spiert, la predgia dil pür plæd da Dieu, In quai chia, hviond da 700. ons innan dürà l’Idolatria é superstitiun Papala, in möd ch’ils Papas è Cleresia manèvan il pövel cun stupûr ad erramaints, Dieu or d’ tanta compassiun da tanta milièra d’Ormas straviadas, ha la pro forni con anim heroic é Spiert Divin, clamá tras sia interna virtü, à resister à la Tirania üsada sur las conscientias, & confonder la scelerada vitta [p. 67] da la Clerisia. Doct. Ulr. Zvinglio da Turi, & Doct. Mart. Lutero stat á Vittenberg in Sachsen Muoinch Augustianer, homens d’acut ingeni, gronda Doctrina, buna vitta è nascita, & quai cun tala occasiun:

Il Papa Leo X. ün Epicureer & Atheist, chi vers il Cardinal Bembo aschiet nomnar il Evangeli, üna fabla davart Christo (horrenda blastema!) per satisfar a sia sour Magdalena ün gross Capital dad ella imprastà oura, & impondü a sia vitta dissoluta, l’ha cedüda tuot il daner chi s’ podera raspar in Germania con las chiartas d’ perdun, a qual fin fon elets è tramiss duos Agents sainza tuorp ne honestà, In Sviz ün Milanes Samsom, il qual hviond sün las plazes drizà sü seis Theatro, vendeva sc’ün Comediant las chiartas da perdun, eir dils puchiats chi gnissen a far in l’avegnir, per daner, üna Compagnia da certs han eir comprà per tots puchiats chi hvessen da far, & tornond l’han sün la strada tut gio cun forza la gronda part da seis thesari raspà, dil qual non aschond far bler plonts, es turna con gronda dolur inavo, el soleiva büttar floma da penas in aut, cun dir chia uschè svolerà las ormas or dil purgatori: In Turi hvetel il main credit, gni avisà da tornar inavo bambod per sia sgüreza.

L’auter Joh. Tezel ün Muoinch Dominicaner rivet fin in Saxèn, Ano. 1517. clamond per tuot sainz’horûr, eir sch’ün podess storpchiar la B. Vergine, ch’ l haia possanza da perdonar tuot, & subit ch’il daner clingia in tabla, las ormas svoleran or d’ purgatori in Cel, a 31. Oct. ha Lutherus in il 34. on da sia erà tachiá sü [p. 68] certas theses da dispitta publica cunter questa Simonia vergognusa dil Tezel, il qual in lö da responder sü sura, las ha fattas arder in Frankfurt, Luther provocescha quella votta al jüdici dil Papa è Concilio, Ano 518. comparet in Augspurg avant il Card. Cajetano tramiss dil papa, al qual el s’offerit da revocar, sch’inchün il poderâ convenscher, autramaing na, non podiond ingün il resister, fon a Cöllen, & davo a Roma Ano 520 ars seis scrits publicamaing, dimana ha l’eir el usche ars in Vittenberg la bulla Papala, dschond, sco els han fat [p. 359 modifica] a mai, fetsch eir eug ad els, permur tü has perturbâ il Soinch da Dieu, dess perturbar a tai il Deis d’Israel; sün quai fo cità a la Dietta da Vorms Ano 521. è cumbain gni disvas da nun ir, per tema chi nun il vegna salvà il salv condütt jürà, sco fo fatt a Joan Huss è Jeronimo da Praga in Costanz, chi dschett el, ch’ l vögla sainza tema qua comparair, sün spranza da la defaisa Divina, eir scha touts ils Ziegels da la citta fossen dimunis, è Carolo V. incità d’ün scelerâ Cardinal, da rumper la fai jürada, respondet segond il ditt d’ün velg Raig Joanne da Francia, Cur è nun s’ chiattess fai é vardà in tuot il mond, schi stovess quell’esser pro ün Imperadur Christian, Ano 530 fo in plaina Dietta dils Princis dil Imperi in Augspurg, let gio la confessiun da sia cretta, con vusch ferma chi s’udiva in ün Palazi vicin, & a Car. V. crudetten las larmas, il articel chi tratteva davart la S. Tschaina, fo Ano 531 cun tal plæds declarà, cun il pan & il vin vain datt il Corp da Christi, a quels chi mangian [p. 69] (ciò degnamaing) in la S. Tschaina, & usche vain per tuot la Germania amo hoz in di, tant da Reformats co Lutherans Ducturs crett é mussà, l’es mort Lutherus d. 18. Febr Ano 546. in sia Patria in età da 63. ans lom è beadamaing.

Zvinglius, siond instradà dil Doct. Vittenbach in Basel, in il 29. an da sia ætà Ano 1516. ün on ant co Luthero, ha cumenzà a mossar a Glarona publicamaing, co ’l benefici da nossa spendranza proceda sulamaing da la satisfactiun da J. Christi, sainza merit human, & quai chi vain mussà davart la Messa, purgatori, Chiartas da perdun, sia tras inventiun humana è na or dil Pled da Dieu, il medem hal mussâ l’on sequent 517. ch’el es clamâ in Einsidlen, ingio l’Abbat, Conrad á Reichenberg, cur il leiven far leier Messa, sa scüseiva uschè, scha Christus es in l’hostia vairamaing presaint, sun eug indeng dil vair & amo plü, dil offerir é mangiar, è scha ’l nun es, væ a mai, chi presaint al pövel pan, a far adorar per ün Dieu, sün quai fol clamà in Turi, in Ano, 519. 1. Jan. sün qual di el fo Ano 487. nad, predgià con aplaschair general l’istessa dottrina & cun scriver, dispittar, quella defais, quatras l’es rasad’our in blers lous dala Christantà, fin ch’ l Ano. 531. d. 11. Oct. in la guerra tanter ils Tiguriners è Cantuns Papists, ingio ch’ l per Offici stoveiv’esser presaint, sper Cappel restet mort. Ils Articels da sia Doctrina sot nom dala Confessiun Helvetica fon publicats An 1566 & da tots ils Reformats da Sviz è Rhetia con lur confoderats, sco eir l’on sequent 567. da las Baselgias da Scotia, Polonia, [p. 70] Hungaria è plüs totalmaing approbà.

Siond id’oura la fama in la Rhetia vicina, co chia Zvinglio scoverna or dil Plæd da Dieu, chi eira lura incontschaint, tant errurs da la Baselgia Romana introdüts cunter quel, bramêvan blers plü clera informatiun da [p. 360 modifica] questa saludaivla Doctrina, chi vain mossada dech or da la S. Scrittüra, & uschê dvainta tras Providentia Divina, chi vain al’improvista in Flesch, ün Comün dala Signoria da Mejefeld, ün Tiguriner Joh. Jacob Bürkli, hom da blera Dottrina è pietá, é volv’aint pro Christli Anhorn il suprastant da quel lö, al qual el l’ha il prüm bain informà in la Religiun, è süsura giavüschà ch’il Comün il conceda da salvar üna predgia in Baselgia.

Quella Baselgia sco filiala non hvess tgnü authorità da conceder sainza licentia dils superiurs a Mejefeld, però per prevegnir mær confusiun quatras, l’han els permiss, me ch’el s’ perchüra da tot plæds injurius, è nun predgia auter co il pur plæd da Dieu, siond questa fama id’oura in ils Comüns vicins, es sün la domengia sequente gnüd’insembel üna incredibla quantità da pövel gronds è pitschens, è quant plü pövel chi s’ raspet, tant plü animus è zelant ch’el s’ha demonstrà in quest’ovra dil Segner.

In quel di dimana es quest serviaint da Dieu it aint avant l’ Vtær, ingio chi sa soleiva lura predgiar, è gnit quà defais cun man inarmî, da quest Anhorn è plüs, cunter quels, chi leivan impedir il fatt. El ha tut per seis Text a declarar il ditt da Pauli 1 Cor. 11. v. [p. 71] 23. & sequents Perche eug n’hai dil Segner recevü, quai ch’eug s’hai eir datt. & c.

Or dils quals plæds l’ha declarà, co ch’ils S. Apostels, in fats dala cretta, chi van pro a la conscien(r)[t]ia è salüd dall’orma, s’hajen usche stret salvats pro la Reigla dil Plæd da Dieu, ch’ ls ordvart quell nun hajen ingotta fatt ne mussà, Act. 20. 27. & 26, 22. Es. 8. 20. & landrora hal formà, à bain provà sü questa Doctrina: Ch’in fats da la Vaira Cretta è dil salüd dall’orma, stov’ün vair Christian, tschantar tot seis fundamaint, sün la S. Scrittüra, da Dieu svess inspirada, in tantas persecutiuns dils infidels ordvart tantas scrittüras humanas persas, müravglusamaing conservada, & da Dieu a no laschada davo, per esser nossa guida sün la via dil Cel, è cuffort da nossas ormas, & tuot quai chi nun s’ concorda cun quel, dess gnir sco faus & contrari rebüttà. Ps. 119. 97 — 99. 105. Ps. 19. 8 — 12. 2 Tim. 3. 16, 17. Ioh. 5. 39. Hviond quai provà sü, hal applicà sün il möd da dovrar la S. Scrittüra indret è con früt, ná chi stetta in authorità humana, da chi chi sia Spiritual ò secular, dalla scomendar, zopantar via Mat. 5. 15. Ioh. 5. 39. 2 Pet. 1. 19. sot che pretext chi sia Ioh. 3. 19 — 21, 2 Cot. 4. 3. 4. ne da lair la storscher a lur plaschair, dimpersai la stova gnir declarada or da sai svess é tras sai svess, q. a. segond la conformità dalla Cretta, segond auters artichels, & auters lous dalla Scrittüra S. è suainter il scopo dil Spiert S. in quella, il qual es sulet infallibel 1 Cor. 2. 10. 2 Pet. 1, 20, 21.

Chi nun s’ dess laschar surmanar tras quel pompus [p. 72] mà ingianaivel pretext, chia la Baselgia sia infallibla, chi sa stov’obedir é crair [p. 361 modifica] a quella plü co a la Scrittüra S. ma chia quai sia il seng d’üna fausa Baselgia, chi cerchia da s’ retrar dil plæd da Dieu, Deut. 13. Es. 8. 20. & 34. 16. Mat. 24. 23. 26. 2 Thes. 2, 2 — 15 é tala sia la Baselgia Romana presainta, chi es crudada in grevs erruors dalla Cretta & Jdolatria, tuot contraria al plæd da Dieu, è smüdà dalla purità Apostolica, sco la Baselgia in Israel sot quels empis Profets è Raigs, sco predit Deut. 32. Es. 1. 21. & 29. 10 — 14, sco la Judaica dil temp da Christi Mat. 21. 13 — 19, 28 — 46. & las florentas Baselgias dalla Grecia, hossa sott il Tüerc Apoc. 2. 5, 20. ma chia la vaira Baselgia, proceda svess or dil plæd da Dieu Rom. 10. 14 — 17. Act. 2. 37 — 42. & 10. 32 — 44. sa sottametta al plæd da Dieu, s’allegra da quel, vegna mossada è manada alla vitt’Eterna Ioh. 8, 31, 32, 43, 45, 51. & 10. 25 — 28. 1 Pet. 1. 22, 23. & 2 Pet. 1. 19.

Sco eir la Baselgia nun consista in ün Papa è pompusa Cleresia jürada sot el, chi domineschan sur las conscientias dalla lgieut, a forma da principat mundan, è viven in delitias è slaschong Luc. 22. 24 — 30. 1 Pet. 5. 1 — 4. Ap. 17. & 18. dimpersai in la quantitá dils crettaivels è fidels uffants da Dieu, ingio chi sian in il mond ch’il temen & hondran. Ioh. 10. 27. Mat. 11. 25. 1 Cor. 1. 26 — 29. dech sot ün cheu, JEsu Christo solet. Mat. 16. 16 — 18. 1 Cor. 3. 18. 1 Pet. 2. 2, 8, Ap. 5. 9. ch’il Spiert S. haja usche clær predit in la scrittüra S. l’Apostasia horenda dalla cretta, sco da ls Israeliters, Deut. 32. Es. 1, Hos. 2, 2, usche eir dals Christians. Mat. 24. 23. 26. [p. 73] 2 Thes. 2. 3 — 12. 1 Tim. 4. 1 — 3. 1 Ioh. 4. 1 — 3. Il Gubern cun quai chi dess esser in üna Baselgia, dech per conservatiun dil bun orden extern, segond il Plæd da Dieu 1 Cor. 14. 32, 40. per disciplina é correctiun in chiartà Mat. 16. 19. & 18. 15 — 18. 1 Cor. 5. 2 Cor. 2. 4 — 11. sia müdá in domini Absolut è Monarchic, Ap. 13. 11 — 18.

Sia cun quai necessari, a chi chi vol conservar sia orma, da sa separar dala Sodoma è Babilon, Chi ha fin hossa spons il sang da tant serviaints da Dieu, & inchantà il mond cun sia splendûr mundana Ap. 11. 3 — 11. Ap. 17. tot. é s’ retrar da sia comuniun, sto Gen. 19. 17. Act. 2. 37 — 42. Ap. 18. 4. Hviond defais l’authorità dil Plæd da Dieu, & mossà la corruptiun dala Baselgia Romana, prov ’l plü inavant, co quella ha tuot s’ falsià é müdá, la celebratiun é Doctrina dala S. Tschaina, ün Principal mysteri tuot differentamaing institui in seis Text dil S. Apostel Paulo, trattond landrora chi l’haja instituida, co & a che fin.

L’Authur sia Christu sco noss sulet Mediatur 1 Tim. 2. 3. chi sulet ha aquistà, é po dispensar la Gratia & il salüd, ingün crastian dimana possa ordinar auters Sacramaints co quels duos, ch’ l svess ha comenda Joh. 3. [p. 362 modifica] 11 Gal. 1. 9, 10. in la nott, permur chi eira sia Ultima actiun be ant sia passiun, Mat. 26. 20, 26. 6.

2. Circ’il möd, na pro l’utær sco sacrifici da Messa, ma pro la maisa sco ün Sacramaint e tschaina dil Segner 1 Cor. 11. 20. non siond auter utær ne sacrificis sot il N. Test. co [s]pirituals, Heb. 9. 9 — 14. 22. & 13. 10. spet. 2. 5. [p. 74] chia plü co vanas sun tantas ceremonias da gests da Comedia, da vestas dils jüdeus a dis honur dala Religiun Christiana impraisas, cunter la Doctrina dil medem Paulo Heb. 9. & 10. & magica es la virtü a sabgüda d’els svess chi fan, fausamaing attribuida als plæds, da trar gio da Cel il corp incorruptibel dil salvader perfettamaing glorifichià, sainz’ingün seng visibel da vitta ne movimaint ne apparentia, ne exaimpel, ne impromissiun Divina, ne necessirà, ne possibiltà d’ün’actiun usche stupenda, da mangiar charnalmaing ün Dieu viv invisibelmaing Ioh. 6. 60, 63.

3. Vsche eir il scopo non eira d’ordinar üna nov’offerta charnala sot il N. Test. in remissiun dils puchiats, ne da müdar il pan è vin ch ’l hvev’in seis mans, in seis corp é sang quà presaint, & amo viv, da gnir mangiá charnalmaing, chiausa inhumana, horibla & impossibla! Ioh. 6. 60, 63. dimpersai dech sot quests sengs dalla plü vigorusa vivonda corporala, tras seis S. plæd consecrads Mat. 26. 36. 1 Tim. 4. 5. representar la virtü dall’offerta da seis corp, il salüdaivel früt da sia instante mort, a satisfactiun per tuot puchià dils elets Mat. 26. 28. & a nodriar lur ormas pro la vitt’Eterna Ioh. 6. 53 — 58.

Quant gronda sia conquai la differentia dalla Messa, quant a seis nom 25 & seis maniamaint, tuot incontschaint a la Scrittüra S. é löng davo, quala es ün’offerta visibla dil corp da Christi ün, invisibel, glorifichià, è chi es è resta tant’üna saimper in Cel, sot apparentia da pan è vin saimper l’istessa, [p. 75] il qual però, tras forza da 5. plæds sot vusch pronunciads, millièra da votas, iminchiadi è saimper sainza fall, è sainz’ingün seng visibel, dess esser müdà üna vair’offerta per daner vendüda, à chi chi cumpra, per remissiun da tuot puchiâ, per spendrar ormas or d’ purgatori, per buna sort in mercantia, viadis & qualunque auter perpost, per malatias da lgieut è s. h. muvel, dess havair sia virtü pro chi spenda, scha bain nun es quà, ne sà, ne incleja inguotta da quai, & da quella ha seis Nom, & in quella consista tuot l’essentia da la Religiun Romana Ap. 13. 16., 17. Christus l’incontra saja il sulet da Dieu tramiss grond Sacerdot Ps. 110. 4. Heb. 6. 1 — 21. il qual s’ha tras seis Spiert üna sula vota sül lain dala crusch offert, per sufficianta sprendranza, da chi chi craj’ in el sulet Joh. 3. 16 — 18, 36. Heb. 7. 22 — 27. & 9. 11 — 28. & 10. 10 — 18. Tras 40 qual’offerta tuottas sun finidas, è lair sacrifichar plüs, fuos perder è snejargiò [p. 363 modifica] la virtü da quella sullet perfettisma, Heb. 7. 25. & 10. 1 — 3, 18 — 27. siond chia Christus sot ingün pretext verisimil, po gnir ditt da la sacrifichar plü in terra, sainza blasmar sia perfetta spendranza Heb. 1. 3. & 726. 28. & 9. 11, 15, 25, 26, 28. & 10. 12. & sch’ün s’ vol numnar in la Messa Sacerdot a sacrifichar Christum, blastem ’l cunter sia Majestà Heb. 7. 7. Mat. 23. 19.

Una tal transmüdada d’ün corp in ün auter tuot different, sia cunter la natüra istess, cunter il sentimaint estern, cunter il san inclet, cunter la natüra dils autras Sacramaints tuots, cumbain vegné dovrats simil plæds [p. 76] dad’institutiun Gen. 17. 10. Ez. 12. 11. schi cunter la scrittüra istessa Mat. 24. 23 — 27. Joh. 6. 31 — 63. Heb. 9. 28. & cunter la pura Antiquità, siond quest pür stabilî, sott ils Papas dil 11. & 12. Seculo, con contradictiun continua é martuoiri da tant Docturs, da quel é sequaint temp.

Dimpersai quai ch’il Salvader nomnâ seis corp, il pan chi es dech Sacramaint é figüra da seis corp, sco tals sun ils plæds da Tertuliano & Augustino, dvainta in maniera tant üsada in la Scrittüra e Sacramaints, per quai tgnond el il pan in seis man, disch davart quel nà quest dvainta o s’ müda, dimpersai quest es, cio in maniera Sacramentala, meis corp, ün’algordenscha da meis corp usche sgür datt in la mort per vossa spendranza, dala quala vo dvantaivet persnavels tras la vaira cretta, sco vo vezaivet rumpond il dan, & godaivet quel corporalmaing Joh. 6. 35, 63. 1 Cor. 10. 3, 4. Co pudeis uschlo dvantar quai in sia memoria Luc. 22. 19. sch ’l foss preschaint, co po il pan esser la comuniun, cio il mez da dvantar persnavels dil früt da seis corp per no mort, 1 Cor. 10. 16. sch ’l foss il corp istess, & usche chi mangia ciò degamaing il pan dvainta ün nember dil corp da Christi, ê persnavel da sia gratia v. 17, sco quel chi mangia dall’offerta, davainta persnavel dal uter ê duns dil uter, nun mangia pero brich il utær svess v. 18, be usche vain dit il Casch d’esser il Non Test. sco signal ê peng da quel, & il spelm esser Christus cio figüra sun el 1 Cor. 10, 4.

Quest es il vair maniamaint segond la Scrittüra dils [p. 77] plæds da Christi, na sco els perverteschen quels, cure metten pro perche, quel fat quai storschen sün sacrifichar, 1 Cor. 11. 24, è contravegnen cun formals pleds in la 23. Sess. dil Conc. da Trient, & 13, dil Conc, da Costanz Ano 1414. als plæds dil salvader davart il caltsch Mat. 26, 27. 1 Cor. 11. 26 — 29. dovran l’utær in lö da maisa 1 Cor. 10, 21, fan Messa in lö dalla S. Tschaina 1 Cor. 11, 20, fan adurar in lö da mangiar ê baiver, 1 Cor. 11, 24 — 26.

Quella raschun usche triviala, seng da mancanza d’autras provas [p. 364 modifica] sufficiaintas, ciò chia Dieu per sia possanza possa far chia uschê dvainta, nun ha ingüna virtü, perche nun pon provar chia Dieu vöglia eir far usche Ps. 115, 3. permur chi es contrari a sia natüra humana Luc. 24. 39. Heb. z. 14. 17. alla ascenssiun, Joh. 16. 28. & alla gloria dil Corp da, Christi in Cel, ne s’ veza inclur ün exaimpel dün fat simil usche stupend, ma plü indret s’ po dovrar quella raschun fermamaing cunter els, chia Dieu tras sia pussanza possa far, chia no tras vaira cretta giauden, à cuffort è salüd da nossas ormas, il früt da sia salüdaivla passiun, con rezaiver conpenitentia è vaira devotiun ils seng da Christo svess a qual fin è scopo înstituits, sainza ch’il Corp natüral da Christi stova minchia vota gnir gio da Cel Joh. 6. 63. 63. per gnir mangiâ eir dils plü empis dil mond chiarnal è natüralmaing, ma chia Dieu la pro vöglia eir quai, appara or da la facilitá d’inclêr usche ils plæds Mat. 26. 28. 29. segond eir pro ’ls auters Sacramaints üsâ, da la conformità dal’intéra Doctrina dil Evangeli, & per l’honur dil Corp da Christi istess, chi nun haja da gnir cossümà [p. 78] dala puolvra in las scatlas, chi vain salvada sü l’hostia, ne mangia dils empis, ne rûs dallas mürs, dals verms, travus dils chians sco es dvantà con l’hostia, surdovrà da mala lgieut pro magia, è s. h. vomità dil prêr dala nott precedenta inavrià, sco stoven a vergogna lûr, proveder a tal càs in lur ordens da Baselgia, o stupenda Efficacia dil Errûr!

Questa sia conquai plü decente, Christiana è cuffortusa Dottrina dall’omnipotentia da Dieu, fundada eir sün sia voluntà, chia no qui in terra, tras seis Spiert datt da Cel, & tras vaira Cretta operada da quel in no, vegnen spiritualmaing units cun Christo, è vairamaing persnavels dalla virtü da seis corp crucifichià, per nossa spendranza, 1 Cor. 12. 13, é perquai nun sia d’adorar üna splümgia da pan, chi vain ditta esser Christus Mat. 24. 23. dimpersai con devotiun Spirituala Joh. 4. 23, 24. cerchond Christum in Cel Col. 3. 1. Act. 3. 21. ’n ’s algordond da seis corp datt in la mort per no Luc. 22, 19. 1 Cor. 11. 26. bramond d’esser paschantads da sia Gratia Ps. 42. 2. & 63. 2. Es. 55. 1. Ap. 22. 17. & perseverond in ovras da pietà è vaira chiarità Act. 2. 38, 42. & 4. 32.

Questa es la substantia da la prüma predgia da quest seriaint da Dieu quala ha tgnü ün effet da Dieu benedi, sco la prüma predgia da Petri in Jerusalem Act. 2. la gronda part dils da Flesch, han tut abomini da la Messa, e bramà la celebratiun dala S. Tschaina, segond la Dottrina da Christo è seis Apostels, fich blers Prêrs gnüds da sargans, Vaduz & d’utro nan pro al udir, [p. 79] sun imütids, ils auters turnen in lur Comüns, rasond ora las ovras stupendas da Dieu, è conservond in gronda stimma & amur la predgia dil Evangeli, alchüns fon eir, chi tant preoccopats dala splendur externa dala Roma Anti Christiana, & dalla pumpa dil sacrifici dalla Messa [p. 365 modifica] non podiond rebatter sia Dottrina con raschuns è vardá, l’infamèvan sco ün Doctur nov, il predgiar dil qual tenda voc sün seditiun & surmanamaint, qual’eira la chüsa datta cunter Christo è seis Apostal Paulo Luc. 23. 2. Act. 24. 5, 6.

Veziond ils Prêrs a Meiefeld il grond success dil Evangeli in ün dindet, han romurâ sü il pövel vicin, per impedir l’ouvra da Dieu, fan sunar stuorn, in furia s’ metten in viadi vers Flesch, per prender & manar via il Bürkli, ma Dieu maina ch’il super Anhorn eira pro la lavur dador la chiasa, & udind sunond ad uras insolitas, sospetta dalunga ch’il pövel vegna clamá insembel con stuorn ad offender al Minister, tuorna diman’a chiasa sia currind, & maina il Minister in seis schlær, & il zoppa in üna chiavolla fora da ravas sott ils Butschins, sco Rahab las spias da Josua, Jos. 2. 6. & l’autra duona, ils mess da Husai pro David 2 Sam. 17. 19. bê ch’ l riva or dil schlær, vain sia chiasa circumdatta cun lgieut inarmida, è cerchian oura in tuot chantuns, giaudens è chiaistas, ma per ingotta. Il Segner l’ha zupà in il zoppel da sia vista, ch’ l sia sgür dil truz ê superbia dalla lgieut. Ps. 31. 21. & 27. 5. nun il chiattond dimana, crajenn ch’ l sia trat davent, é sun turnads.

[p. 80] Ils suprastants da Majenfeld fen tuot lur pudair a suprimer il Evangeli a Flesch, ma quanta forza chi ma dovrenn, schi ha ’l Comün intêr bandunà la superstitiun da Messa, & ha tut sü il S. Evangeli. E s’ ha observá sco chiausa miraculosa, co quai sia success, la prüma predgia fo fatta in üna Baselgia filiala, sainza licentia dils superiurs, in presentia da tanta blerüra da pövel, è Prêrs svess, in ün pajais & lö da Messa, sainza tumult ingün, gnond cerchià al manar davent, fol müravglusamaing zopantà, è pro tuot la forza dovrada davo cunter quel lö, fo ’l però intêr bainbod convertí. Sco intant da Turi la lgüm dil Evangeli es id oura in plüs lous da Schvitz, usche es eir da Flesch quella in plüs lous propagada; quels da Malans, chi pertegnan pro la Signoria da Majefeld, udind tant laud da quest Bürkli è da seis predgiar, han giavüschà instantamaing ch’ l vegna pro els a salvar üna predgia, quel l’ha impromiss dils gratifichar, è fo dils Fleschers inarmits quà compagnà, Il Land - Vogt Imperial a Castels, subit inclet quai, es gnü a Malans, & ha prova in ögni möd d’impedir il fatt, ma nun pudet, siond tuot la Baselgiada per üna, per il qual el grondamaing adirà, es eir it a Baselgia, ma avant comandà scharfamaing a sia servitü, chia cur el ils tschögnarà, dessen sainza temma prender é liar il predicatur, per il manar a Castels, & dala il trametter al Archiduca ad Insprug, ma la forza da seis predgiar fo tant penetrante, chia quatras fon ils Cors da sia servitü tocs è lamiads, chia cur el in mez sia predgia rebatteiva potentamaing [p. 81] l’invocatiun dils Soinchs, adoratiun da las imagnas è tuott’Jdolatria Romana, è mosseva chi stova gnir clamá in ajüd [p. 366 modifica] il sulet æte(m)[rn] Dieu in il Nom da JEsu Christi; & il Land - Vogt il prüm cun tschognar, & davo dadaut cun bler imnatschar, comandeva da metter in effet seis comond, schi seis serviaints, chi peravant s’haveivan proferts d’ vögla dil metter man, huossa s’ declaran dal volair cun lur propria vitta il defender, chi nun hajen ma udi alchün auter, da vart il fatt dil salüd è servezen da Dieu, usche belg è bain discuorrer, questa Historia s’ confà, con quai chi es scontrà a quels serviaints tramiss a prender Christum, ils quals gnond dils Fariseers reprais da nun hvair miss man al salvader, responden, chi ma nun haja tschantschà ün Crastian sco quest. Tal fo eir il testimoni datt a Hus da quels chi ’l maneva a la mort.

Siond quest dvantà a Malans, sequi grond brunquel dils vaschins, ils quals blasmevan & ödievan la reforma, sco üna Dottrina nova, ma gnond informats esser tuot usche bain fundà in la Scrittüra S. & chia lur Baselgia Romana eira cul temp usche sviada da lur Clerisia dala puritá dalla cretta, é crudada in tant errûrs inspiads da lur Prêrs circ’il servezen Divin, & introdüts cunter il Plæd da Dieu han bod sequità il Exaimpel da Flesch è Malans, & tut sü cun algretia è devotiun la predgia dil Evangeli.

Ano 524. Ha in Partens cumanzà la Reform’il prüm in la Vall da S. Anthöni, als quals sun gnüds davo la gronda part da partens, rebüttond da Messa fatta cun [p. 82] tanta pumpa è parada, per tgnair il pover ignorant pövel in ün’orba devotiun, sainza nüz ne informatiun ingüna da quel, ê consista in gests parada & atts usche vans ê ridiculus, chi sun plü conveniaints a Comediants pro ats da nardà, co in fat da servezen Divin à surmanar quatras in tant stupenda Idolatria, qua gniv’il pövel mussà ad öl, ch’ingün fastizi da Messa, ingüna da sias ceremonias s’ chiatta in l’institutiun prüma, & comand datt da far usche per saimper la S. Tschaina, da Christo é seis Apostels Luc. 22. 19, 20. 1 Cor. 11, 23 — 26. è gnond scoverna l’impietà da quest mysteri inspià, ê fatt in ün möd usche surmanaivel, chia seculars nun possen observar, schi croda tot il Papismo in üna vota, tot la Majesta dil Papa, l’obedientia dils comandamaints dalla Baselgia, las grossas intradas da la Clerisia, la stima da quels sco Sacerdots dil corp da Christi, l’adoratiun dil Venerabile & dallas imagnas, ingün nun spenda plü seis daner, a cumprar la remissiun dils puchiats, dispensas, ornamaints dal Utær, imagnas religiusas, mantegner lgieut laschantiva in las Clastras, a spendrar ormas dil Purgatori & inviar in Cel, ma resta la pura predgia è declaranza dil plæd da Dieu, è celebratiun dalla S. Tschaina, sco fo in principi, sainza pumpa, & a mussar usche & reformar las Baselgias, fon blers Prêrs istess, chi lejevan viavant la Messa, & han abominà lur errûrs.

Ano 525. & 526. Sequin davo, la Drettüra da Tavà è da Clastra, ingio eira pro la Baselgia da St. Jacob üna Clastra da Præmonstratensers, [p. 367 modifica] il Prevost dalla [p. 83] quala Bartolomé Pilger, siond gnü dil Evangli es turnà in sia Patria a Coira, è sha maridà è vivü là, & ils auters Muoinchs tuots sun ids or d’ Clastra Item a Majefeld: Ils ultims fon Seviss é Tschiersch, sün quai es l’Evangeli predgià in l’intêra vall da Schanvek, & vall da Curvalden, gnond convertids ün pa a la votta, cun gronda zelosia & blera lavur dil prædit Bürkli da Turi, item Jacob Spreiter da Muntafun, Andrea Fabriz da Tavà, Casper Schuoler, Smid, Sigfrid, stats Prejers da buna Doctrina, homens da grondas qualitads, & excellents, ün da quels Samuel Frey ò Frik ha con tuotta forza impedi il cuors dil Evangeli, é nun podiond, ha per grond zeli bandunà sia prevenda a Majefeld, it a Roma a plonscher è dmandar succuors pro ’l Papa istess, co s’ pudess con forza stenschantar la Reforma, ma subit rivà là, sco in ün lö da spüra Santità, haviond quá vis la pumpa, schlaschöng, crudeltà & viver abominabel dalla Cità, & il plü dalla cuort Romana, es dvantà tuot smarì & attonit, considerond ch’il sez pretendü dil Vicari da Christi, sia il thrun dalla Bestia dall’Apocalipse, ün puoz da tuotta sort da mal far ingio nun regna Christus cun sia gratia ne seis S. Pled, or d’ün persecutur dvaint’ün confessur devot dala Religiun, ha procurà con auter tant zelo é vigur la promotiun da quella, in sia patria in Mejenfeld, dschont saimper, ch’ l a Roma sia dvantà Evangelic.

Un Abbat hossa converti testificha, esser chiattada in la sala dil Papa questa inscriptiun sot l’effigie da Christo chi geiva à Cel, Exulat hîc pietas, venduntur omnia [p. 84] jura, conscendo Celum ne quoque vendar Ego.

Dalla Rhetia ingiò, s’ha eir rasà our’il Evangeli, Ragaz è plüs lous vicins l’han tut sü cun algretia, è s’ fortificheva grondamaing, ma davo la perdita dils Tiguriners a Caplen, han ils Chantuns da Messa lur superiurs cun forza reprimì, & nun podiond ingün ils succuorrer, fo la Messa darcheu quá introdütta.

In la Clastra Pfeffers eira l’Abbat Jacob Russinger, per s’ declarar dil Evangeli, má l’Ovaisc, il Nuncio, & tout Principals Papists cun l’imprometter il Capell da Cardinal, è che ch’ l podeiva bramar, l’han tgnü inavo & fat simular da Messa.

In quel istess temp Ano. 526. ha in Coira cun gronda forza propagà il Evangeli, privat- è publicamaing, il grond serviaint da Dieu Jon Comander, & seis conlavuraint Jon Blasius, qual hveva blera correspondentia cun il Antistite da Turi da gronda Dottrina é pietà, Bullinger, è lur lavur fo da Dieu fich benedida, siond lur gronda scientia accompagnada d’üna vita prusa & exemplara, Igis fo converti da lur prèr Giog Marmels, & Scharans da Ulric Marmels ün stüdent.

In Engadina, fo il prüm predgia l’Evangeli in la Bassa a Luvin, [p. 368 modifica] Guarda, Scuol è Remosch tras Lüzi Straz il Comenzader, It. Leun Bisaz, Peider Flura, Caspar Dietegen, Gulfin da Purtein, in Ardez ha comenzà ün Prér Juven Filippo Galliciô o Saluz, nad Ano 504., il qual in Doctrina ingeni, capacità in tuot fats, avanzeva blèr, tuot seis Collegas, in Luvin è Guarda hal el smiss la Messa sco eir in Susch, Cernez, Zoz è [p. 85] Samada, l’ha stovü patir grevas persecutiuns, mangel, bando e confiscatiun dil sieu, ma tuot con patientia e cun gronda fermeza d’anim, in seis Predgiar pareva ch’ l squitschess aint il cor la forza dil Plæd da Dieu, il Rev. Campel scriva, co ch’ l amo Juven, siond Capellan in Chamovasc patria da sia mama, haja in üna predgia massa ludà il merit da Christi in don dala Baselgia Romana, qual s’inacorschond ils Plavans vicins, sial subit da Joan Bursella, Decan dall’intêr’Engadina cità a Zoz, e da quel & plüs Prêrs sc’ün surmanadur achüsa, ingio ch ’l sia per sententia 526. a 7. Mart. bandi da tuot l’Engadina, per ün heretic, e chi ’l da dech ün haller, o buccada, dess gnir chiastia per 100. fl. & l’incontra protesta avant il jüdisch, chi ’l vegna fatt tort, sia promt da provar sia Dottrina or da S. Scrittüra, è veglas Biblas Papalas, ê podiond gnir convit, vögla desister, tot guarda sül prêr quà presaint ch’il taschainta, ma el sascüsa da non volair intrar in dispitta cun el.

In quai chi s’ guardevan l’ün l’auter, per la gronda confidentia dill Saluz, ün seis paraint da Camovasc Martin Adam, Papal & hom animus, diss in presentia dil jüdisch, eug nha amo 6. crüz. in buorsa, völg dar quels al Coluoster, chi sun’ils Sains per l’orma dalla jüstia, all’aparentia tuot morta, siond vain qui usche scharf procedü con ün hom, chi vol star ala prova da sia raschun, & ingün sfida dil convenscher, sün quai pigl’il Magistrat danöv la causa per mans, & 18. dits davo fo añulada la santentia prüma fatta mass’imprescha, ad instantia dils Prêrs, & il hom reclamá, [p. 86] l’ha predgià davo quai in Engadina Bassa, in Coira & utrò, con grond frütt, è stat ora bler contrast, è superà.

In quel temp gni contschaint il Evangeli eir in Bragalia, a Savran fo predicatur Bartolomeo Maturo, Prior a Cremona, chi ha bandunà il Papat per occasiun da blers miracels ingianaivels fints pro las statuas dalla V. Maria, per tgnair il pövel in surbantüm, in Sta Maria ha reformà Jacob Montatsch, stat peravant Prêr in Sent, converti e dil super Saluz, haviond eir reformà Sent in lunga: In la Lia dsura han rebütta la Messa, Ilanz, Flem Scha’ ms, & in la Tomliasca, lur Predicaturs chi’ ls servivan, eiran ün Christian Hartman, Brunner, Mathias, Bischof, Ieklin è plüs, ils quals cun grond profit han promovü la Religiun, nun obstond tant impedimaints fats dils Adversaris, quel Hartman s’ha rendü d’ vöglia in miseria, bandunà sia raba a Sagogna, per ir a predgiar l’Evangeli. [p. 369 modifica]

Veziond cun tanta mala vogla il progress dil Evangeli, han dovra tuot mez ils Papists ad inpedir pertuot Ano 525. sün üna dietta generala in Coira a la faira da S. Thomas, Compara avant l’intèra sessiun in nom dil Ovaisc Paul Ziegler, il Abbat dala Clastra S. Luzi, Theodor Schlegel, cun l’inter Stift, e portan avant grevissem plonts, conter Joan Comander da Coira, & tuots ils Ministers dala Rhetia in nomber da 41. ils achüsond da Heresia, seditiun, sacrilegi, profanatiun dils Sacramaints e la Messa inovatiun dala Creta, perversiun dala Scritüra S. & c. qual tuot nun podiond els cun painas Eclesiasticas reprimer, giavüschen chia la [p. 87] Republica dovra lur Authorità, sco Rebels cunter la Baselgia, dils condanar tuots a paina da mort, è chi vegnen Chiastiats sco rebels dala Majestá Regala.

Vain conquai subit Cità avant la Sessiun intêra, Jon Comander stat avant in Flesch, & huossa Minister in Coira, e cun el seis compong Joan Blasio, la prudainta e buna condütta dils quals eira viavant manifesta, ils vegnen declarats ils puoinchs da greva chüsa imbüttads, è concess da podair süsura responder.

Il Comãder dimana respond’uschê, ch ’l cun blera confidentia compar’avant il suprem Tribunal dala Patria, a render quint da sia vitta è Dottrina, è defender in nom seis & d’amo 40. Ministers dala Rhetia, lur innocentia, ch ’ls nun hajen mussâ ün sul puoinch, chi nun possen provar or dil istess plæd da Dieu, & quai suainter l’express mandat publichâ da las 3. Lias da nun mussar contrari, ils Articuls l’incontra dils Papists contraris a quai, sian tras inventiun da Crastians, & nà suainter la Scritüra S. introdüts in la Baselgia, lur offici fetschen els quietamaing in pasch, é chiartà, é nun procuran auter co conservar quella, schabain ils vegnen fats pertuot bler insults dala contrapart, e per comprovar quest, sian promts da salvar conferentia in lur presentia con ils adversaris, & our dala Scrittüra S. vöglen discourrer davart lur Religiun, podiond gnir convits, sian promts da sequitar a chi mossa melg, ma non podiond, giavüschen da gnir defais sco inculpabels, cunter tals insolents, è sian resolts per la jüsta causa da patir eir la mort svess. Sün quai fo ordinà, [p. 88] ch’ambas parts s’ presainten ad Ilanz sül 13. Jan. Ano 1526. a podair il di sequent comenzar ün’amicabla dispitta davart la Religiun.

Cur il Vicari dal Ovaisc ha intravgni il Decret dala Dieta, s’hal grondamaing almantà, da stovair dispittar per la cretta, chi haja dürà tant löng pro els, chia quai hvess nom da s’ dubitar da quella, per el sial sgür, ma Comander il responda, chia bê per quai sia hoss’il debat, scha sia cretta sia bun’o nà, dimana sa stovet eir el s’ contentar da gnir alla prova. Il Comander ha da lunga conferì con seis Collegis, pustüt cun il inclegentaivel Saluz, & han in compagnia miss gio 18. puoinchs da dispitta, [p. 370 modifica] circa la Scrittüra S. la Baselgia, il Papa, purgatori, la Messa, imagnas, Celibat, immunità dils prers, confessiun, il Mediatur pro, Dieu, Christo sulet nà Angels ne Soinchs, fatt stampar. acio chia tuot possa quels a temp lejer & considerar.

Sün di ordinà s’ presainten las parts: Dils Evangelics fon ils Principals Ion Comander, Filip Saluz, è Jon Pontisella J. V. D. fon eir presaints ün Ama da Turi, & Hofmaister da St. Gallen, il qual ha descrit la dispitta, dils Papists fon Theodor Schlegel Abbat da St. Luzi, Vicari dal Ovaisc, hom acut, Bartol. Castelmur Protonotari Papal è blers plüs. Alchüns seculars chi stovevan diriger la dispitta, stenn ora, ils auters chi eiran quà, nun leiven comenzar sainza quels, quà s’incorschet chi eira cosglà da far uschè, per impedir la dispitta, ma Comander insta chi ’s dess dar principi, in presenza da quels chi sun quà.

[p. 89] Il di sequent s’ venn in Baselgia, è qua fo üna quantita da pövel gnü nan pro, il Abbat dimana pretenda chia ordvart ils Disputants, & ils seculars Deputats la pro, ingün nun dess esser presaint, è comonda chia tuot auters gien oura, ma ingün nu ’l obedit, veziond chi nun s’ possa far dar dö al pövel, comanz ’l à far ün lung discuors cun ils Ministers, co ch’il Ovaisc giavüscha, chia tuot Spirituals sian d’üna Religiun, ê s’ conformen in tuots fats a la Baselgia Romana, in mancanza vegna la Patria ad ir in ruvina, chi nun sia bsöng da dispittar dala cretta, è dar scandel o scrupel al pövel saimpel, chi gnarà salva bod ün Concilio, à declarar che la Baselgia vöglia chi’ s dess craier ò nà. Ma il Comander insta ch’il Vicari dess huossa provar la chüsas dattas aint a la Dietta cunter els, & ch’ils Sigrs seculars nun dessen trar plü in lunga, ma laschar principiar la dispitta.

Nun podiond eir usche surtrar, schi comanzen ils Papists, chi sia fat agiá spaisas grondas, é cun dispittar s’ farà amo mæras, ch’ ls vöglen dar süjartà da 8. in 10. milli fl. Il medem dessen far eir ils Reformatas, é chi perda la causa, dess pajar, lur’eir chi nun permetten chia quels homens stüdgiads tramiss da Turi sian presaints, ma dech ils Patriots.

Comander l’incontra sta sü, é requinta il prüm puoinch, chia la Baselgia sia genuid’or dil plæd da Dieu, prova quai cun bunas raschuns, é recerchia sia contrapart, ch’ella dess rebarter quai cun la Scrittür, il Abbat hviond dovra ailch stortas cun plæds, citescha [p. 90] Mat. 16. 18. Tü esch Petrus & c. è disch, ch’ l dess declerar quai, hviond Comander fat quai suainter la Scrittüra, sun seis adversaris bain bod immutids. Un pà davo imbütta l’Abbat 3 Thes. 2. 15. salvai & c. ma Comander respondet, chi sia l’istessa Dottrina da Paulo predgiada è scritta, è nà quellas ordinatiuns dils Papas inspiadas, da qua vain l’ sül pugatori, é la Messa, [p. 371 modifica] dschond quai fal la chrusch, è diss, co ’l displascha da stovair qua dispitar davart ün usche Soinch Artichel, dürond la dispitta, fen gnir ün scharlatan tanter il pövel, chi storschess bocc & öls, e fess guardar sün el é rijer il pövel, & ils Papists alvanten sü tumult, sco da volair volver sot sura la maisa è ’ls bancs, Ils Deputats seculars veziond chi strüzevan a responder, hven giavüsch da finir la dispitta, L’Abbat veziond ch ’l po gnir larg, procura da tschantschar al davo adün’el, per chi paress als saimpels, ch’ l hvess l’avantaig, ma tuot seis romurar nun ha profitta ingotta, subit in quai s’han convertits sett Prêrs, ils Deputats han rasà oura per tuot la fama dil grond avantaig dils Reformats, é fo ordinà la libertà d’ambas Religiuns per tuot injüriar tanter pær, è da nun mussar auter, co quai chi ha seis fundamaint in la Scrittüra S. è la prosma dietta sequente d’ l Ano. 526. sun miss pro plüs Articels, descrits pag. 52. è dils Comüns unidamaing confirmats.

In Turi fo eir dils superiurs ordinà üna publica dispitta, in presentia lur sün la chiasa da Cossailg, ma il Priur Augustin, sül principi replichet, ch’ l nun possa [p. 91] cunter Zvinglio profittar ingott’or dala Scrittüra S. ma or dils decrets da Gratiano (ün Doctur Papist) ch’ l nun sia Theologo ma Canonista, é cun quell’occasiun stovet esser interlaschà, dala usche scarsa cognitiun da las Scrittüras, nun es da ’s müravglar, perche pac ant in ün Capitel in Turi, fon dech trais d’els, chi hven lett il N. Test. é gnond avisà minchün, da s’ proveder cun la Bibla, fa s’ chüs’il Prêr d’ün Comün Schlier, chia sia intrada sia massa scarsa, da s’ proveder cun ün Cudesch usche rar; Fabrr Vicari dil Ovaisc da Costanz qua presaint diss a Zvinglio, chi ’s podess viver bain avonda, eir schi nun foss ingün Evangeli in il mond, & c. Luther scriv’eir davart sai svess, pür cur l’es gnü in il Convent dils Augustiners, haj ’l qua chiattà üna Bibla intêra, ma viavant visa.

Sün quel decret da Comünas terras publichà Ano. 526. davart libertà d’amas Religiuns, fo l’Ovaisc Paul Ziegler usche adirà, ch’ l bandunet Coira è retret in Fürstenburg, ingio ch ’l cun cossailg da seis Vicari, il Abbat Schlegel, hven contrattà con il Medichin, Castlan a Müs, inimi capital da Grischuns, da ceder a seis frar il Ovaisciv, in cambi d’ün auter comod post, & 500. fl. l’on intrada annuala, aciò chia quels duos frars hajen occasiun da podair sottomettar il pajais tuot cun ils subgiets, sün quai vain quel auter per tot possess dil Ovaisciv, per ch’ingün s’inacorscha, sot pretext da compagnar sia sour üna spusa, è s’ far portar in üna sbara sco amala, è volv’aint pro l’Abbat da S. Luzi il Schlegel, gio da quai piglen ils Superiurs suspett da [p. 92] quelche complot da tradimaint, siond quel Prêr hom maling è turbulent; è davo quai gni Papa sot nom da [p. 372 modifica] Pio IV. Ano 1060 piglen damana preschun il Schlegel, il examinen, torturen in Coira scharfamaing, è quel cuffesset d’havair ordina sü saschinamaint dil Pajais, con quels duos frars Mediceers d’alch temp innan, d’havair manà davent ils ornamaints dala Clastra, pro ’l Medichin à far landrora il daner, a manar la gurra cunter las Lias, d’havair persvas il Ovaisc Zigler da ceder l’Ovasciv cunter drets dil pajais, ad ün forestêr, & inimi dalla Terra, per podair ragischar ora la Religiun dil pajais, il metter in subjectiun, fo dimana con process bain lung condaná l’Abbat a la mort sco traditur, & Ano 529. d. 22. Jan. decapità, l’eira da Tava; fon diman’eir ün Beli da Tavà, cumbain Governandur da Vutlina, paraint dil Schlegel, & ün Capol, manats a Zoz, è torturats fich, stond sü sura da nun havair part da quai, fon liberats, Il medem fo eir tut per mans con ün Colonel Salis, ma chiattá innozaint.

L’on sequent 530. fo accordà cul Ovaisc, chi nun eira concuors con sia part in la greva guerra cunter il Medichin, ch’ l renuncia in cambi ils drets ch’ l hveva d’Ano 514 iñan, da metter svess ogni quant Governadur, ch ’l vegna datt ogni dus ons or dil zoll da Clavena, per intrada 573. fl. 24. cr. & usche esamo.

Ano 531. Trametten las Lias 1000. h. sot 3. Capitanis in agüd als Tiguriners, ils quals hven datt guerra als 5. Chantuns da Messa, per hvair confiscà il lur, & fat morir alchüns chi eiran gnüds dil Evangeli usche [p. 93] crudelmaing, Ils da Messa hviond intravgni il succuors tramiss, trametten incunter ün Bott lur, il qual hveiv’aint la vesta d’ün bott da Turi, ch’ ls hven cun bler plüs da Turi mazá a Caplen bè avant, ils haviond la nott al’impro(m)[v]ista sursaglits, é cun quel deñ eir chiartas sco scrittas da Turi, chi ’s dess turnar cul pövel, siond bé in quella à fàr là pàsch, mà l’ingion fo bod scopert, gnond tramiss danöv imprescha pal succuors, turnen dimana a vall, s’ conjonschen culs Togenburgers, è spèr Meilen 3. huras sur Turi, traversen il Lai a rivar pro ’l inimi, & in quai fo fatta la pasch tanter Turi & ils Chantuns, cun grond prejudici dils da Turi d. 17. Nov. Ano. 531.

Ano 532. Tant ch’il Saluz d’Ardez feiv’il Minister in Luvin, ha Andrea Tus da Ftan, hom prudent & da buna letra, tut dad el bler’informatiun, è turnond dispitèva cul prer suvent in presentia da tuot, nun pudiond il prêr contrastar, s’ gritantet il pövel, ch’ l per gronda tema piglet la mütscha, aint per la chiasa da Mrl. Baltramè Pazeller in plaza, sigla gio sur ün sulêr, è mütsch’a Tarasp, d’ingionder nun es turnâ plü, la Messa fo alvada via, & dil Capitel all Tus concess da predgiar, & fo ordiná lur Minister, qual l’ha fatt 39. ons, ha eir converti ün auter prèr; ad’ell 40 succeda Sr. Jac. Antoni Vuolp seis dschender per ons 32, davo quel dus [p. 373 modifica] seis filgs davo lgauter, l’ün Sr. Jachen fo per ons 12. fond eir il Minister in Scuol ingio ch ’l chiasèva eir, a quel es succedü seis filg Sr. Jac. Vuolp Ano. 563. Cur l’ha bandunà Scuol, per laschar [p. 94] lö a seis dschender Sr. Jac. Dorta, fo tanter el & Sr. Andrea Saluz bler contrast, gni salvà plüs voutas Colloqui per quel fatt, é clamà Mess d’autras Comüns a tor sü las vuschs, recurrü eir sün la Lia, fon fats cuosts a las parts in 250. fl. & davo s’ covgnin insembel, tal chia resalv. 11. ons chi fon auters, dessen esser stats saimper da quella Linea Masculina dils Vuolps, dil Schender dil Tus il prüm Reformatur nan fin l’ultim Sr. Jac. Vuolp, stat eir Preses dil Colloqui fin Ano. 1706.

A Reformar la Baselgia da Samada ha il plü concorrü il Nobil è bain stüdgia Friderico Salis, stat a Tabla, è bain profittâ pro Simone Gryneo Professur a Basel, cun il qual l’es it a Friburg, a s’aboccar cun l’Erasmo da Rotterdam, davo turnà a chiasa, ha blers intraguidà in la Religiun, fo eir Comissari a Clavena.