Novellen

Da Wikisource.
romancio

Autori vari 1901 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, II.djvu Novellen Intestazione 8 febbraio 2016 25% Da definire

Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. II
[p. 129 modifica]

Novellen.

1. Igl eremit.

Ina gada fuv' en ina ustria ina fetg bialla giuvna fumitgasa. Quella ha parturiu in stupent mat. Savent ella aber bucca salvar leu en l' ustria igl affon, ha ella mess quel en ina scatla cun trei tschien renschs e sia atgna fotografia leutier, ha ligiau giu bein la scatla e pli mess quella en in dutg, che mava encunter in mulin. L' aua ha menau la scatla cun igl affon tochen tier il mulin. Tut en ina gada ei la roda dil mulin stada eri et il muline ei ius ora per mirar, tgei ch' ei seigi; el ha enflau quella scatla, che fuva menada ora encunter la roda dil mulin. El ha priu la scatla e portau en stiva, ha aviert si quella et enflau lien il taffer e bi pop. Il muline fuva tut stuorns cun quei affon, schegie ch' el sez haveva tschun affons; sia dunna ha aber gleiti murmigniau sin el et ha detg: Schavas quei scazi, nua ch' el fuva! Nus havein avunda buobanaglia.“ Denton han ei intercuretg pli bein la scatla et han eunc enflau ils trei tschien renschs e la fotografia. Cura che la dunna ha viu ils daners, sch' eis ella stada cuntenza de salvar igl affon, entochen ch' el seigi empau pli gronds, ch' el sapi ir a fadiar siu paun. Quels mulines han tratg si igl affon, entochen ch' el ei staus in grond buob. Lura ha el voliu ira egl jester. Il muline ei era staus contens de schar ira et el ha dau al giuven, avon che schar ira, quella fotografia, che fuva en la scatla. Suenter haver dau pietigott al muline et alla mulinera, ils quals il giuven carteva, ch' ei fussien siu bab e sia mumma, eis el ius pli lunsch e vegnius en in marcau; leu ha el surviu plirs onns, sco taffer schuldau.

Mintga sera envidava il giuven si duos candeilas, metteva quella fotografia enamiez e figieva oraziun enschanuglias avon quella per vegnir sisu, tgi quei seigi. Cura ch' el ei staus in grond e bi giuven, ha el era eunc voliu visitar il muline. Sin via eis el vegnius en ina ustria et ei staus leu in per dis. Cheu fuva ina fetg bialla fumitgasa; quella ha plaschiu al giuven et el ha domondau ella per spusa. La fumitgasa ei stada da 30 quei fetg contenza et in per dis suenter han ei giu legras nozas. Il spus sesarrava aber mintga di en sia combra tut persuls. La spusa ei ina gada ida suenter, ha mirau tras la rusna della clav, tgei el fetschi et ha viu, ch' el veva envidau si duos candeillas, haveva in maletg enamiez e figieva cheu oraziun. Cura ch' el ei lura staus giuado, eis ella ida en combra per [p. 130 modifica]mirar, tgei maletg quei seigi et ella ha enconoschiu, che quei fuva sia atgna fotografia e sefatg en, ch' il spus seigi siu fegl, igl qual ella haveva mess en l' aua. Ella ei cuninaga vegnida fetg tresta. Il spus ha gleiti encorschiu quei et ha damondau, tgei ella hagi, ch' ella seigi aschi tresta; mo ella leva nuotta dir. Lura ha el detg, sch' ella ditgi quei buc, sche mondi el daven, ch' ella mana vezi el pli. Finalmein ha la spusa detg, ella seigi sia mumma e bucca mo sia spusa; pertgei quella fotografia, la quala el possedi, seigi la sia. Il fegl ha lura mirau sin sia spusa e sin il maletg et ha era enconoschiu, che quei fuva il maletg de sia mumma e spusa. Sin quei ha el bandunau sia spusa, ei ius sin ina ensla tier dus eremits et ha detg à quels, sch' els savessien bucca dir ad el, nua ch' ei fussi in liug, che nagin enflassi el. Ils eremits han detg, bein, gliez veglien ei schon dir; cheu seigi damaneivel in casti, nua che nagin habiteschi e cheu anfli franc nagin el. El ei lura ius en quei casti et ha commondau als eremits, els duessien, cura ch' el seigi en, serrar la porta e better la claf en l' aua. Ils eremits han fatg, sco ei era commondau, et el ha de lura naven menau veta sontga. En quei temps ei il papa morts. Cura ch' ei eran serimnai per metter papa, sche voleva la tuba setschentar nagliu et ei han udiu ina vusch, che ha detg, sin tala e tala ensla seigi quel, 20 ch' ei dueigien metter papa. Ils cardinals ein lura ira vi sin l' ensla; mo els han enflau negin et ein bein gleiti turnai anavos. Puspei serimnai per mirar, nua la tuba setschenti, eis ei iu il madem et ei han puspei udiu quella vusch, che ha detg, els deigien ira sin quella ensla et encurir papa. Dus auters cardinals ein ira sin l' ensla, ein vegni en la hetta de quels dus eremits et han domondau quels, nua in tal seigi, che duei vegnir papa. Ils dus eremits han studiau et han detg, in tal seigi schon avon siat onns ius en quei casti vegl cheu; mo quel seigi guess schon da ditg morts e pli podessi ins gnanc en; pertgei la claf seigi gie bessa en la mar. Ils dus cardinals han stoviu star leu sur notg tier ils eremits e quels ein ira a pigliar peschs de dar tscheina à lur gasts. Cura ch' els han fendiu si ils peschs per schubergiar, han ei enflau en in pesch la claf dil casti et han saviu, che quel en il casti stopi eunc esser vivs. Els ein ira et han aviert il casti et enflau igl umm. Lura han ils cardinals fatg vegnir el cun els et ei ein ira à Roma en baselgia, nua che tuts il cardinals fuvan seredonai per mirar il papa niev. Aschi gleiti sco igl umm, il qual fuva staus en il casti, ei arrivaus en baselgia, ei la tuba setschentada sil tgau de quel et el ei vegnius papa. La mumma de quei papa haveva suenter sia pertenza nagin ruaus pli; ella bargieva e plirava di e notg. Ina gada eis ella ida tier in prer et ha confessau, co ei eri iu cun ella; mo quel ha detg, el possi bucca absolver ella; ella stopi ira à Roma tier il papa. Ella ei ida à Roma. Cura ch' il papa ha viu la penitenta, ha el enconoschiu quella; mo ella ha bucca enconoschiu il papa. Ella ha confessau al papa; mo lez ha detg, el possi bucca absolver ella, entochen ch' ella hagi bucc' enflau dutgs, che [p. 131 modifica]mondien ensi. La mumma ei ida pertut anavon per encurir, mo enflava nuot; lura eis ella turnada tier il papa e quel ha detg, ella deigi eunc ira ina ga; mo lezza gada eis ella ida en ina baselgia et ha bargiu sgarscheivel. Il papa, il qual fuva ius suenter a mirar, nua ella mondi, ei lura ius en tier ella et ha detg, ussa hagi ella enflau dutgs de larmas, che mondien 5 ensi; ussa vegli el absolver ella. Il papa ha absolviu ella et ha era sedau d' enconoscher, ch' el seigi siu fegl.

2. La bialla Luisa.

Inaga ha la dunna dil retg de Fronscha partureu dus mats en inaga. La hebamma ha tier la naschienscha de quels dus cussegliau al retg de 10 trer si quels tutt de lur persei, sinaquei ch' ei vegnien preservai dil mal. Il retg ha suondau quei cussegl; per bucca schar vegnir quels dus prenzis en meuns jasters, ha el sez dau scola ad els. Mo els ein tonaton vegni ualti da buna fei. Cura ch' els ein stai carschi si, ei in maridaus cun la bialla Luisa. In gi ha il retg getg als prenzis, ch' el havessi de far tala 15 e tala fitschenta en la Terchia; el seigi aber vegls e perquei laschi el ira pli bugien els en la Terchia1. Bien, ils prenzis ein stai cuntenzs da quei, ein sembarcai et ii sur mar vi en la Terchia. Mo leu eis ei eu mal cun els. Il retg della Terchia enconuscha els, sco Franzos e fa metter omisdus en perschun. La bialla Luisa saveva nuotta tgei tertgar, ch' ils prenzis 20 devan neginas novas e semetta sezza sin via. Sper il port de mar, lai ella anavos carrotscha, cavalls e servitutt e sembarca. Sin l' aua setrai ella en de pelegrin, va aschia tier il retg della Terchia et entscheiva cheu a sunar seu instrument avon quel. Il retg ha snueivel plascher giud quellas biallas melodias e fa star el en la cuort. Suenter otg gis ha il pelegrin 25 entschiet in gi a sunar melodias snueivel trulias. Quei plischeva buc al retg, el damonda, pertgei el suni oz aschi trest. Mo il pelegrin gi, el hagi udeu, ch' il retg tracteschi aschi mal ses sclavs e prischuniers; quei fetschi aschi mal ad el. „O, sch' ei gliei mo quei“, rispunda il retg, „sche vi jeu schon dar meglier uorden da cheu denvi als sclavs!“ Ussa ha il pelegrin 30 puspei entschiet a sunar legramein, aschi otg dis. Lura ha el lautraga fatg sias melodias trulias. Il retg damonda, tgei ch' ei meunchi, ch' el suni aschi trest. Il pelegrin rispunda, ch' el volessi bugien ver sez ils sclavs e prischuniers; el creigi nuot, mo per gir, ch' ei hagien lur ruglament. „Mo, sche quei sas ti mirar!“ gi il retg sisu e meina el tras tuttas sias perschuns. 35 … En tuttas er' ei nuotta schi mal uorden, preu ora en la pli giudem. Leu sesanflaven ils dus prenzis, ils quals il pelegrin ha cuninaga enconoscheu. A quels dev' il retg miserabel tractament. Otg gis sisu suna puspei il pelegrin legramein; tutt eninaga fa el si per la tiarza ga miedis tutt trests. Il retg haveva pign tschaffen da quei e damonda il pelegrin, pertgei el2 40 suni puspei talas melodias. Quel dat per risposta, ch' el vegli gnanc gir [p. 132 modifica]ora, pertgei ch' il retg fetschi tonaton bucca quei, ch' el giavischassi. Sinquei … taluna il retg de far gir et empermetta de far quei, ch' el vegli, seigi ei, tgei ch' ei seigi. Ussa gi il pelegrin, ch' el giavischassi nuot auter, ch' il retg dessi à quels dus prenzis franzos en perschun la libertat. Da quei 5 vuleva il retg saver nuot igl emprem; mo tonaton ha el nuotta saveu far auter, demai ch' ei era empermess, da dar la libertat à ses dus pli gronds inimitgs. Quels ein spert sembarcai e turnai anavos en la Fronscha. Leu han ei tarmess ora sin tutts meuns pots, per schar encurir si la bialla Luisa; ei cartevan che lezza massi a schluenzergiont pil mund entuorn. Denton era quella eunc adina sco pelegrin tier il retg en la Terchia e studigiava, 10 co vegnir libra; per saver mitschar en Fronscha. In gi supplichescha ella il retg per la lubienscha d' astgar ira in toc si cun la servitutt à spass. Quei ha il retg schau tier. Cura ch' il pelegrin ei staus sin tal e tal plaz, sche gi el als auters, ch' el hagi de far en ina casa fatschentas; el mondi pia in moment naven, mo tuorni silsuenter puspei. Cheu va il pelegrin 15 tutt sin in auter meun, tochen tier il port de mar. Leu sembarchesch' el, trai ora la vestgadira de pelegrin e trai en il vestgiu de princessa. Sco ch' ella ei arrivada sin territori franzos, ha ins enconoschiu ella, sco la princessa Luisa. Spert eis ella vegnida pegliada e messa en perschun. Quei ei lura vegneu ad ureglia al prenzi, il qual ha pagau ina gronda 20 dotta à quel, che haveva pigliau si la bialla Luisa. Quella lai seu prenzi commodeivlamein star en prischun e pagar giu sia malfideivladat. Ina figliola aber della princessa vegneva mintga gi sper la finastra della prischun e domondava sia madretscha, tgei ella deigi purtar ad ella. Quella commondava bauld quei e bauld tschei. In gi porta la figliola las novas, 25 ch' ella vegni messa vi suenter treis gis; il prenzi hagi schon dau la sentenzia de mort. Ella fa lura eunc la damonda, sch' ei seigi bucca pusseivel de liberar ella della mort. Sinquei gi la madretscha: „Mo bein, gliez eis ei schon; ti stos mo ir en mia combra e portar à mi tal e tal instrument! Sche ti vegnas cun quel, sche vi jeu schon vegnir libra!“ — „O, quel vi 30 jeu schon mirar de survegnir!“ ei stau la risposta. La figliola va tier il prenzi e gi, ch' ella massi bugien si en combra della prinzessa, ella havessi de prender ora enzatgei. Il prenzi gi, ch' el laschi nuotta haver ina mattatscha … sco ella marveglias en la combra de sia dunna. Mo la mattatscha lai bucca suenter de rugar, tochen ch' ella ha survegneu la lubienscha 35 d' ira en combra. Spert va ella en e va cun tal e tal instrument. Il prenzi cura che el ha viu, ch' ella mava mai cun quella suna; ha getg nuot lundergiu. La figliola va cun igl instrument e dat quel à sia madretscha. Gl' auter gi ei quella vegnida manada ora sin in plaz alla mort. Cheu supplichescha ella il prenzi, per la grazia de puder viver eunc in per moments. Da quei 40 ei il prenzi staus cuntenz. Ussa pren ella ora seu instrument e sunna las mademas melodias, sco toch' ella mava per las prischuns entuorn en la Terchia. Udent quei ils prenzis, han ei mirau in sin lauter e saveu, tgei [p. 133 modifica]pelegrin quel en la Terchia fuva. Spert ei la princessa stada libra e vegnida … manada si cun tutta pumpa en il casti.

3. La feglia dil retg.

Inaga er' ei in retg, che haveva mo ina feglia. Cura che quella ei stada carschida, sche era quei gronda e bialla matta. Mo ella saveva e, 5 ch' ella fuss bialla. Inaga damonda il retg ella, sche nagins de quels prenzis, … ch' ella hagi schon veu, plischessien ad ella. Et ella gi: „Na!“ Sinquei … lai il retg scriver ora, ch' ils prenzis, che veglien maridar sia feglia, stoppien tarmetter ad el ils conterfes. Bien, cheu eis ei vegneu en in gi in' entira banda. Il retg e la feglia han mirau tutts atras senza tschintschar 10 … in plaid in cun l' auter. Silsuenter gi lura il retg alla prinzessa, sch' in da quels prenzis plischessi ad ella. Ella rispunda: „Na!“ veramein in bi eis ei bucca denter.“ — Mo, tal e tal seigi bucca aschi mal, rispunda il retg. — Gie quel, gi la feglia, hagi era plascheu ad ella il meglier. Aber en comparaziun cun ella, fussi era quel bucca vengonz de ligiar si ad 15 ella las curegias calzers. — Ussa han ei stueu dar à mintgin ina risposta e turnentar anavos ils conterfes. Ei han giu de scriver in bienton. A quei prenzi, che haveva plischeu il meglier ad els, han ei scret, ch' el fussi in ualti tschec de statura, aber tonaton seigi el gnanc vengonz de ligiar si las curegias calzer della prinzessa. Legent quei, ei il bab de quei prenzi 20 vegneus aschi vilaus, ch' el havess gratt declarau ujarra encunter il bab della prinzessa. Mo il fegl ha manegiau, ch' el sappi far in pli grond affrunt al retg et alla prinzessa, che cun far ujarra. Il bab ha lura getg, che daners leutier vegli el schon dar e peda deigi el prender. Ussa va il prenzi en il marcau e cumpra giu de mintga toc matergia ina scrotta. 25 Ord quellas fa el far ina mondura de herlachin, de hofnarr. Lura pren el siu clarinett, trai en la mondura de scrottas e metta lura eunc en sac treis biallas, biallas pedras e va encunter il casti della prinzessa. La sera arriv' el leu e damonda il retg, sch' el vulessi bucca prender el sco hofnarr. Il retg gi, ch' el deigi star leu sur notg, alluscha sappien ins mirar l' autra 30 dameun, tgei manövers, ch' el fetschi. Sche quels plagien à sia feglia, sche sappi el star leu; pertgei tschei hofnarr seigi eus cun la brocca. El ei pia maneus leu. L' autra dameun eis el eus ora egl hof et ha fatg leu ses stöclis e sias comedias. Quellas han plischeu fetg bein alla prinzessa, aschia ch' el ha saveu star leu sco hofnarr. 35

Il zemmer de durmir della prinzessa era sper quel dil hofnarr; aschia che quella stueva ira cun sias duos kammerjunfras mintga sera sper il zemmer dil hofnarr vi, per ir à letg. Ina sera haveva quel ina dellas pedras sin meisa, che fageva ina stupenta splendur per tut la stanza entuorn. Il hofnarr seseva speras e sunava stupent clarinett. Ussa va la prinzessa cun 40 sias duos Kammerjunfras sper il zemmer vi. Udent a sunont, sche ein ellas stadas eri et han taclau. Ussa cattan ellas adagur la splendur en il [p. 134 modifica]zemmer e savevan bucca capir, danunder quella vegni. Ditg e leung cuchegian ellas della ruosna della clav en. Finalmein vegnen ellas perina de spluntar et ira en. Ina kammerjunfra dat egl esch; sinquei clomma il herlachin: „Gie!“ e tuttas treis van en. Ei pudevan bucca sesmervigliar 5 avunda sur della bialla pedra sin meisa e la prinzessa voleva cumprar giu ella. Mo il hofnarr gi, ch' el tratgi de haver daners per seu diever e vendi bucca quella per daners. Sch' ina ded ellas vegli aber maner leu cun el quella notg, sche sappi quella haver la dameun la pedra. Ina kammerjunfra … ha seschau en et ei stada leu à durmir. L' autra dameun ha ella 10 giu la pedra. Spert va ella tier tschellas duos e quellas eran plein merveglias, … co ei fussi eu cun ella la notg vargada. Ella lauda si stupent il hofnarr, ch' ei seigi in aschi pulit schani. La sera suenter metta il hofnarr ora la secunda pedra sin meisa, ch' era eunc pli bialla e terlischonta, che quella della sera avon. Puspei pren el ora seu clarinett e sunna cheu 15 legramein.

Vonzei va la prinzessa cun sias kammerjunfras speras vi et ellas auden puspei la musica e vezan tras la ruosna della clav ina bialla splendur. … Ei spluntan egl esch et il hofnarr gi: „Gie!“ Tuttas treis van en e savevan bucca sesmervigliar avunda sur della bialla pedra sin meisa. La 20 prinzessa vul cumprar giu ella. Mo il hofnarr gi, che per daners seigi ella bucca venala, sch' ina ded ellas vegli aber dormir quella notg cun el, sche sappi quella haver lautra dameun quella pedra. Demai che la kammerjunfra … della notg avon haveva ludau il hofnarr, sche ha lautra kammerjunfra … seschau en cuninaga de maner leu quella notg. Tschellas duos van 25 à letg. L' autra dameun dat il hofnarr à quella la pedra e quella va dabot tier las autras duos e discuorra, co ei fuva eu. Ella era e bein cuntenza cun il hofnarr. Quel ha lura sminau, che la tiarza sera vegni la prinzessa sezza a star, per survegnir tschella pedra e va perquei quei di en il marcau … e cumpra ensemen de tuttas sorts spezerias, maglia lura giuaden quellas 30 per saver far la notg ina brava tufaria. La sera metta el ora sin meisa la tiarza et e la pli bialla pedra, che fageva ina magnifica splendur pertutt … la combra. Puspei suna el dasperas taffer sia clarinetta. La prinzessa cun sias kammerjunfras vegnen sper quella combra et audan puspei à sunont e vezan ina snueivla terlischur en il zemmer. Ellas spluntan et 35 udent schent: „Gie!“ il prenzi, van tuttas treis en. Quella pedra era bialla de narr, aschia che la prinzessa ha voleu cumprar giu ella. Mo il hofnarr gi, che per daners detti el bucc ella; sche la prinzessa vegli aber vegnir à letg cun el quella notg, sche seigi la pedra sia. Demai ch' ei era eu pulit cun las kammerjunfras las notgs avon, sche ei la prinzessa stada 40 cuntenza de dormir cul hofnarr. Mo cun quella eis ei eu mender. L' autra dameun, bein marvegl ha ella clomau las kammerjunfras, de portar ella ord quei stravagant tuffien, en sia combra; ella seigi malseuna e possi bucca levar. Quei ei vegneu fatg et ella ei stada quei di en letg. Suenter entgin [p. 135 modifica]temps ha lura la prinzessa getg al hofnarr, ch' ella seigi bucca bein, ei seigi aschia et aschia et ella astgi bucca gir quei à seu bab. Sinquei ha il hofnarr getg, ch' el vegli schon trer vi ella, el seigi in moler; sch' ella vegli fugir cun el en in auter marcau. Da quei eis ella stada bein cuntenza … et omisdus ein fugi tutt discus en il marcau, danunder ch' il hofnarr 5 era. Leu ha quel preu si ina casa e schau star leu la prinzessa. El figeva fentas d' ir il gi suenter seu mistregn; mo el mava mintgaga tier seu bab en il casti e la sera mava el tier sia dunna. Aschia eis ei eu vi enzaconts … gis. Ina sera selamenta la prinzessa, co ei semegli aschi snueivel leung; ella possi bucca viver; sch' ella havessi mo enzatgei de far, lura 10 massi ei schon megler. „Bien!“ ha igl umm getg: „Jeu vi metter si ina stiziun de peun; ti sas lura vender ora peun et è gudognar aschia enzaconts … raps!“ — „Quei vi jeu schon far!“ gi sinquei la dunna. Cuninaga ei la stiziun de peun stada cheu et ella menava vi il temps cun vender peun e scheva bucca semegliar pli aschi leung. In gi camonda il prenzi à 15 sia schuldada, d' ir ora en tala e tala stizun de peun e schubergiar si tutt il peun, aber bucca pagar el. Quei han ei fatg, aschia che la dunna era bialla e leda, de haver saveu vender tutt. La sera, cura ch' igl um ei vegneus à casa, sche ha ella getg, ch' ei seigi eu oz stupent bein; la schuldada dil retg seigi tutta vegnida per peun tier ella; aschia ch' ella 20 hagi bucc in pli. „Han ei lura pagau?“ damonda igl umm. „Na, gliez!“ rispunda ella, „tier meu bab pagaven els è mo mintga ton temps; quels vegnan a pagar pli tard.“ „Oscha lura has ti fatg bein; bucca crei, ti survegnas bucca rap da quels!“ gi sin quei igl umm, Ussa entscheiva ella a selamentar, e voleva bucca vender peun pli; ella vulessi far enzatgei auter. 25 „Moscha! sche ti manegias, gi igl umm, sche vi jeu metter si ina stizun de vischalla, porzellanas, miollas e tiarra cotga!“ „Quei vi jeu pli bugien far, che vender peun.“, rispunda la dunna. Cuninaga ei la stizun de vischalla stada cheu et ella handliava mintga di. Ina sera gi igl umm ad ella, che dameun seigi fiera et ella deigi metter ora avon esch, sin duos entochen treis meisas 30 plein vischalla e far stan. Aschia ha ella fatg gl' auter gi. Ussa camonda il prenzi à sia schuldada, d' ira de tala gassa stretga giu e fierer entuorn quellas meisas cun tutt quei, che seigi sisu. Spert ein els ii giu encunter quella vischalla. La dunna ha veu a vegnent las truppas; mo quellas vegnevan aschi dabot, ch' ella ha bucca saveu dostar la vischalla. Gie, 35 ella sezza ha strusch podeu fugir davos igl esch. Ussa vegn quella schuldada … giu, fiera entuorn las meisas e manezza si tutt. La sera damonda igl umm, co ei seigi eu cugl stan. Ella gi, mo ei seigi eu mal; la truppa dil retg seigi vegnida aschi schuen della gassa giu, ch' ella hagi bucca podeu dostar la vischalla e tutt hagi quella rut si. Pli bugien, che handligiar 40 … pli, vegli ella ir fumitgasa e far las pli tschuffas lavurs. „Bien! sche ti has tschaffen d' ir sut survetsch, sche vi jeu dameun mirar, sche ti survegnessas … ina plazza el casti!“ rispunda igl3 umm. Senza bregia natural ha [p. 136 modifica]il retg preu si ella, sco fumitgasa de schar lavar giu en cuschina. Ina sera han ils offiziers teneu ball en il casti. Cheu camonda il prenzi ad in litinent, … ch' el deigi ir on cuschina e far vegnir en la fumitgasa, che lavi giu, a saltar. Quella hagi in sitgiet vid ella cun da tuttas sorts buccadas e 5 vanzadiras, ch' ella prendi giu dals tegliers e tegni ensemen. Cura el hagi saltau treis cun ella, sche deigi el dar uorden, che quei setgiet detti giun pleun; sinaquei che la tocca vegni ora et ella stoppi seturpegiar. Aschia eis ei daventau. Quei litinent ei vegneus ora quella sera de ball en … cuschina et ha envidau en la fumitgasa, che lavava giu, tier in sault. Mo 10 quella ha sedostau et ha nuotta voleu vegnir en. Il litinent aber lai bucca suenter e trai en ella en sala. Avon che calar si de saltar, dat igl offizier uorden, ch' il sitgiet cun buccadas ei vegneus libers e daus giun pleun. In toc ligiongia rucclava de cheu vi, in auter de leu vi; basta sin tutts meuns era ei plein tocca. La fumitgasa ha seturpigiau sgarscheivel, et ei ida à 15 casa sia, tochen che las saltunzas rieven sin schloppar. La sera damonda igl umm ella, co ei seigi eu oz. Ella gi tutt tresta, mo aschi miserablamein seigi ei eunc mai eu cun ella; tal e tal litinent hagi tratg en ella sin il ball e cheu seigi lura il sitgiet cun tocca vegneus libers e daus giun pleun, aschia ch' ina buccada seigi seglida envi et ina enneu et ei hagi dau ora 20 ina sgarscheivla risada. Ella vegli far, tgei ch' ei seigi; aber el casti mondi ella bucca pli. „Moscha! sche ti manegias, sche vi jeu cumprar barschuns e wichs; e ti sas ir ora sper la caserna a schubergiar ils calzers alla schuldada! Cun quei mistregn gudognas ti è enqual rap.“, gi ilg umm. La dunna ei da quei bein cuntenza. Cuninaga ei igl uorden de schubergiar 25 calzers staus cheu et ella mav' ora mintga di e deva il wichsen, à tgi che vuleva.

Bein gleiti eis ei curdau en ina fiasta. Sin quei gi teneva baul in e baul l' auter si ils calzers de schar schubergiar ella. Mo tutts havevan schnuau giu las curegias e commondaven perquei ad ella, d' era grad nuar 30 si las curegias.

Ella ha nuotta saveu far auter, che nuar si ils calzers. Seu umm vegn en mondura de prenzi è tier ella cun calzers schnuai giu, per schar far il putzen e lura nuar si sias curegias. Quei ha ella fatg senza mirar, à tgi ella surveschi. Ussa gi il prenzi ad ella: „Mira empau sin mei! Mira, tgi 35 jeu sun!“ Ussa enconuscha ella el. „Sas eunc, gi il prenzi, che ti has scret a mi, ch' jeu seigi bucca vengonz de ligiar si à ti las curegias de calzers! Per quei affrunt has ti stueu ligiar si à mi et ad auters sin meu cammond ils calzers. Neu ussa el casti cun mei! Ti dueis haver dacheudenvi … ina autra vetta!“ Ussa han ei fatg stupentas nozas et ein stai daleudenvi 40 en il casti.

4. Il condemnau.

Ina gada er' ei in giuven, il qual, cura ch' el enderscheva, ch' ei vegni teniu enzanua bialla stiva mirava adina ded esser leu. Ina gada eis el ius, [p. 137 modifica]nua ch' ei era bucca ditg avon vegniu mez vid la fuortga in; grad maneivel fuva bialla stiva. Cheu pren quei giuven in glas cun vin, arva ina fanestra e di: „Viva! Sanadat à ti, condemnau cheuvi!“ Udent quei ils auters han ei sevilau sin el e detg: „Uarda! Sche quei condemnau vegniess ussa e garegiass da tei de viver e sanadat, tgei volessas ti alura far?“ Quei 5 giuven, il qual era empau caprizius, ha giu spert, ei passaus giuadora et ius à casa sia. Cura ch' el ei arivaus à casa et ei staus semez à ruaus, sche vegn ei tut en ina gada aviert si tut l' escha de sia casa et in umm, circumdaus cun fiuc e flomma, vegn en sia combra sper siu letg e garegia ussa de viver e sanadat; perquei ch' el hagi giavischau quei ad el. Tgei 10 sgarschur et anguoscha; tgei volev' ussa il giuven pegliar a mauns. Il condemnau garegiav' aber de viver e sanadat e fagieva sgarschur ad el schent, sch' el detti bucca en termin de treis dis ad el de viver e sanadat, sche fetschi el el, che las gaglinas sapien magliar si el. Cun stermentar giu aschia il giuven, ei il condemnau staus entochen tuccar de stizar. Allura 15 eis el ius et ha detg, ch' el tuorni il di suondont. Cura ch' ei ha catschau dis, sche ei il giuven levaus et ius tier ils spirituals et ha domondau per cussegl, co el savessi vegni libers da quei condemnau; mo nagin saveva gidar el. Allura han ei cussegliau, ch' el deigi ir en ina claustra lau demaneivel; … sch' ei sapien bucca gidar lau el, sche bucca tgiunsch, ch' ei seigi 20 enzatgi auter, che possi gidar el. Il giuven ei ius lauter di et ei vegnius ventireivlamein en la claustra. Vegnent el menaus tier igl Avat raquent' il giuven agl Avat la historia, sco ei era schabiau. Allura fa igl Avat vegnir ensemen tuts ils paders en in zemmer. Mo denter quels era ei bucc' in, che saveva gidar el. Alura eis el ius à casa e semez a ruaus. Sinquei 25 ei il condemnau puspei vegnius, ha gariau de viver e sanadat et ha fatg cun el sgarscheivlas caussas. Avon ch' ir naven, di il condemnau: „Oz ei la davosa sera e damaun tuornel jeu.“ Cheu entschaveva il giuven a far calenders. Lauter di, cura ch' ei pareva l' alva dil di, va el tut sin in auter maun, per vegnir tier auters spirituals. Cheu vegn el puspei entruidaus 30 en ina autra claustra. El va e vegn tier la claustra. El vegn cheu menaus tier igl Avat. Quel ha scurlau il tgau, cura ch' el ha udiu a raquintont quella historia et ha detg: „Bucca tgiunsch, ch' jeu hai denter mes conventuals … in tal, il qual sapi gidar tei.“ El fa vegnir ensemen quels e raquenta la historia avon tuts. Cheu er' ei bucc in, che saveva gidar el. Mo in 35 giuven, il qual fuva bucca daditg vegnius prius si en quella claustra pader, di ad el: „Bucca dalunsch da cheu sesanfl' ei in eremit, il qual meina ina veta sontga e habitescha en ina hetta sut tratsch; sche quel sa bucca gidar tei, sch' eis ti piars. Aber ti stos mirar ded esser lau, avon ch' il solegl mondi giu! Schiglioc naven della rendida entochen tier la levada dil solegl 40 vegn el a schar intrar nagin en sia hetta.“ Alura dat il pader d' entellir, nua la heta sesanfli e co el hagi de far per vegnir vitier. Ei fuva tard et il giuven ei ius et ius ton dabot, che cura el ei staus sin esch della hetta [p. 138 modifica]digl eremit, sch' eis el daus dal plaun vi. Igl eremit aulza si el, frestgenta el e fa oraziun per el. Denton eis el finalmein vegnius neunavon et ha entschiet a raschunar la historia. Igl eremit fuva trests e scurlava il tgau. Cura ch' il giuven4 ha giu raquintau, sch' empiara igl eremit quel, sch' el 5 hagi era figliols ne figliolas. Il giuven di: „Gie! Jeu hai in figliol.“ Igl eremit empiara puspei, sch' el hagi spindrau quel ent' il baten e dau à quel zitgei e sche quel seigi morts. Il giuven di: „Gie! Jeu hai dau per siat bluzchers paun et el ei morts.“ Allura commonda igl eremit, ch' el deigi ir à casa e semetter à letg. Cura ch' el seigi semez a ruaus, sche vegni siu figliol a vegnir 10 cun quei paun tier el e vegni a far sgarscheivel not de far prender quei paun; aber el deigi absolutamein bucca prender il paun. Alura ha il giuven5 detg: „Sch' ei gliei mo quei, sche quei vegn jeu bein ad esser en stand de far!“ El va e vegn à casa per tard e semeta a ruaus. Tut en in gada vez' el a vegnent ina splendur et ei vegn in stupent bi aungel en tutta 15 splendur cun in paun enta maun. Quel vegn tier el e fa sgarscheivel not de far prender quei paun, aber el ha bucca priu. Denton ei il condemnau vegnius. Allura ha igl aungel mez lau speras giu il paun, ha cargau en il condemnau e fatg de sedumigniar, entochen ch' ei vegneva bunamein clar. Finalmein domognia igl aungel il condemnau, betta quel or dad esch e di: 20 „Va danunder che ti eis vegnius e neu mai pli!“ Sinquei ha igl aungel sedau d' enconuscher à siu padrin et ha detg, sch' el havessi giu priu giu da maun quei paun ad el, sche havessi el giu nagina obligaziun de gidar el. El ha aunc allura admoniu el de sepertgirar da tut mal. Suenter ei igl aungel stulius. Dacheu denvi ha ins bucca viu pli il giuven à bialla 25 stiva. Mo el ei muort la tema et anguoscha tonaton bucca vivius ditg pli.

5. La grova et igl ustier.

Ei era dus vegls geniturs, che havevan ina feglietta sco sulet affon. Ils gieniturs eran paupers, mo buns e pietus e figievan ir la feglia mintga di à Messa. Quella feglia mava en il marcau à dis e fadigiava aschia ton, 30 ch' ella saveva trer via ses vegls geniturs, che savevan bucca luvrar pli bia. Gleiti in suenter lauter ein ses geniturs morts e la feglia mava vinavon en il marcau a fadigiar. In di mav' ella bein marvegl sper ina baselgia ora per ira en il marcau à dis, ch' ei tuccava giest da Messa. Ella tratga encunter seseza: „Mes geniturs han commondau à mi, ded ira, 35 sche pusseivel, à Messa; et jeu hai aunc temps avunda per vegnir à la lavur!“ Ella assista alla Sontga Messa e suenter cuorr' ella, ton sco ella po, ent' il marcau. Mo ell' ei vegnida memia tard. Tuts luvres eran schon pladii. Cheu bargiev' e plirav' ella, pertgei ella haveva bucca paun e bucca lavur. La feglia steva avon ina gronda ustria e bargieva ded ault 40 ora. Cau vegn igl ustier ora sin porta et empiara, pertgei ella bragi. Ella rispunda: „Jeu sun stada à Messa e sun vegnida memia tard et ussa hai bucca lavur e nuot de magliar.“ Essent che la giuvna plai fetg bein [p. 139 modifica]agl ustier, di quel ad ella, ch' ella duessi spitgar empau. El va en e di à sia dunna: „Cheu ora eis ei ina paupra giuvna, che ha ne paun ne lavur. Quei para aber ina brava giuvna. Nus havein nagins affons e pudessan prender si quella sco nies affon, essent che nus havein rauba avunda! Sia dunna ei da quei contenta; la giuvna vegn prida si. Ei vegn fatg ina 5 scartira, nua ch' ella empermetta de star adina cun els; persuenter duev' ella daventar l' artavla de lur gronda rauba. Els han schau ira quella giuvna, cun il num Maria à scola e quella ei carschida siadora ina gronda, bialla e perdertissima giuvna; aschia ch' ell' era lur legerment e consolaziun.

In quart ura daven da quei marcau steva in grond e bi casti. Quel 10 era habitaus d' ina grova cun siu solet fegl, in giuven e brav grov. Biaras gadas haveva la grova intimau siu fegl de maridar; mo quel fagieva plaunsiu. … Mintga di visitav' il giuven grov l' ustria, nua che Maria era. Plaun a plaun ha el pegliau per la giuvna Maria affecziun et el ha concludiu de domondar quella per sia spusa. Essent el lau in di, vegn el en cuschinal 15 tier Maria e domonda quella, sch' ella volessi bucca maridar cun el. Quella aber rispunda: „Pertgei fan Els beffas cun mei? Sai jeu bein, ch' jeu, ina paupra matta, sai bucca daventar dunna d' in grov!“ El aber sinzerescha, … ch' ei seigi ad el datschiert et el seigi sedecidius de prender ella per dunna. Cheu declar' ella al grov, ch' ella fussi zvar disponida de 20 daventar sia consorta; quei sapi aber bucca tgiunsch daventar, havent empermess … agl ustier e sia dunna en scret de star aschi ditg, sco els vivian, cun els. Seigian aber quels cuntents, sche vegli ella da cor bugien daventar sia consorta. Ella va tier igl ustier e sia dunna e raquenta il fatg, sco el stetti. Quels ein stai de quei fetg contents e dian: „Ti has zvar 25 empermess à nus de star adina tier nus; mo ad ina semeglionta ventira volein nus bucca far encunter e dein nies consentiment.“ Cun legerment relatescha Maria al giuven6 grov la risposta digl ustier e quel dat ad ella sin la letg sia atgna cadeina d' aur e siu ani, ch' el haveva en det schent: „Quellas duos caussas dueian mai vegnir separadas da tei; e quellas conserva 30 … per adina sco ils dus pli gronds scazis!“ Gleiti suenter ein las nozas vegnidas celebradas pompusamein. Maria ei setratga en il casti de siu mariu e viveva cun quel en compleina ventira. Il giuven grov visitava vinavon mintga di l' ustria dils benefacturs de Maria. Quels empraven savens, co ei mondi; et il grov respondeva adina cun la medema consolaziun, 35 ch' ei mondi stupent e che Maria seigi in' excellenta consorta. Quella ventira dils dus consorts ha finalmein leventau el cor digl ustier gretta e scuidonza et el ha entschiet a dir al grov: „Bucca secugliuna, o grov; pertgei Maria ei bucc aschi brava, sco ti manegias! Ella ei faulsa e cugliuna tei.“ Il grov aber voleva quei nuota crer e sincerava, che nagin hagi ina pli brava 40 e fideivla consorta, ch' el e ch' el volessi metter paga il siu tgau, che quei, ch' el creigi, seigi ver. Il plidar leischen digl ustier haveva tonaton saviu metter el cor dil giuven grov il sem della disfidonza enconter sia giuvna [p. 140 modifica]consorta. Savens sedespitaven els sur quella caussa e finalmein eis ei vigniu aschi lunsch, ch' els han mess paga sur la fideivladat della grova in à lauter l' entira facultat. Igl ustier ha numnadamein detg al grov: „Ti stos ira e star in meins daven! Et en quei temps vi jeu survegnir dad ella la cadeina 5 d' aur et igl ani, che ti has dau ad ella sin la letg.“ Survegnieva igl ustier igl ani e la cadeina, sch' era l' entira facultat dil grov sia; survegnev' el buc, sche daventava igl ustier in pauper umm. Quei contract ei vegnius screts e suttascrets. Da buna veglia sco adina arriva il giuven grov à casa tier sia consorta e di à quella: „Damaun marvegl mondel jeu daven e stoi 10 star muort fatschentas in entir meins egl jester. Duront mia absenza mira bein de schar vegnir nagin en il casti e la sera bault mira, che tuttas portas dil casti seigien seradas; per auter seigias brava, sco tochen encheu!“ Igl auter di ei il grov semess sin viadi. Igl ustier ha ussa empruau cun tuts pusseivels inschins de vegnir en posses dils dus effects; mo adumbaten; 15 schon eran treis jamnas spiradas. El era en plein tema de piarder sia facultat. Finalmein dat il demuni en ad el in niev pertratg. El va tier duos fumitgiasas de Maria et empermetta ad ellas ina gronda summa daners et in bi vestgiu seida per ina, sch' ellas laschien vegnir en el dascus en il casti e zupian el en ina scafa della combra della grova. Las fumitgasas 20 han bugien fatg quei et el ei vegnius zupaus en la scafa, senza che la grova encorschi zitgei. All' ura fixa va la grova a letg; ella vegn en sia combra, fa ina ferventa oraziun, pren ora la cadeina d' aur ord culiez et igl ani ord det, metta quels sin7 la meisa e semetta gleiti à ruaus. En paucas minutas dormev' ella stagn e bein. Cheu seslueta igl ustier ord la 25 scafa, pren la cadeina et igl ani e va, senza che la grova audi, ord combra et à casa. La damaun leva la grova, sco il solit. Essent stada setratg' en, vul ella prender igl ani e la cadeina; mo ei muncaven. Ella peglia ina stermentusa tema. Tut la glieut dil casti han stoviu8 vegnir neunavon et encurir quels dus effects; mo nagin ha anflau, ne saviu dar novas ded els 30 e la grova era tresta e mirava cun tema encunter l' arivada de siu mariu. Essent il meins staus spiraus, arriv' il grov. El serenda igl emprem tier igl ustier e di: „Neve, che ti has piars il pag e bucca survegniu la cadeina et ani de mia dunna?“ „Buca selegra memia spert!“ rispunda igl ustier: „Mira cheu la cadeina et igl ani, ch' jeu hai survegniu da tia dunna!“ Il 35 grov ei vegnius alvs, sco in spert et ha saviu plidar bucca plaid. El haveva … piars tut. Senza plidar pli bia serend' el en siu casti e di à sia consorta … cun vusch stermentusa: „Tilla en il pli bi vestgiu, che ti has e neu cun mei!“ La grova surstat udent a plidont siu mariu en tala maniera; pertgei adina plidav' el cun ella migieivel e carin sco in tschut. Ella obedescha 40 e va suenter el. Uras ora fan els viadi ensemen senza plidar in plaid. El mava ordavon et ella vegneva suenter a bargient. Essent els stai dalunsch, enamiez in uaul, sevolva il grov entuorn e di cun vusch stermentusa: „Ti femna malfideivla! Ti eis la caschun de mia sventira; [p. 141 modifica]ti eis mia disgrazia! Compara mai pli avon mes egls! El casti sas ti mai pli turnar anavos, pertgei ord quel essen nus bandischai.“ El pren ina buorsa cun enzaconts daners lien ord sac, betta quella avon ils peis de sia consorta e di: „Quei ei tut quei, ch' jeu hai; quei vi jeu aunc9 dar à ti.“ La grova croda à tiara senza schientscha et el va daven e surlai 5 sia consorta à seseza. Plaunsiu revegn ella, pren si ils daners e va plein tristezia vinavon. Ella vegn en in marcau. Ella haveva tonts daners, ch' ella ha saviu cumprar in vestgiu d' in giuven. Allura ha ella fatg tagliar giu ils cavegls et ei s' engaschada, sco schuldau. Tras sia bellezia e migieivladat vegnev' ella gleiti carezada da tut la schuldada. Ella ei 10 s' avanzada, vegnida corporal, wachtmeister, fourier e gleiti capitani. Havent sedistinguiu en ina battaglia tras bravura eis ella vegnida major e gleiti sisu oberst. In di sesev' ella cun plirs officiers en ina ustria e bueva. Cheu mira ella ord fanestra e veza siu umm, il grov, en qualitat de simpel schuldau, che fagieva wacht. Ella commonda ad in auter schuldau ded ira, 15 liberar giu quei wacht e far vegnir quel tier el. Quel vegn plein tema avon igl oberst, tertgont, ch' el hagi forsa fatg enzatgei bucc endretg en siu survetsch. Igl Oberst aber semuossa migieivels e carins e demonda sch' el volessi bucca far siu survitur. Quel rispunda: „Mo bein! Sch' jeu sun ad Els d' engrau!“ Pertgei el enconuscheva bucca, ch' igl oberst fuss 20 sia dunna. El ei staus in per onns survitur tier igl oberst, magliava à sia meisa e vegneva tractaus bucca sco survient, bein aber sco far et amitg. Ina gada di igl Oberst à siu survitur: „Jeu sun intenzionaus, de far in viadi an tal e tal marcau „nua ch' il chisti dil grov era.“ Vul bucc era vegnir cun mei?“ … Il survitur vegn alvs sco in spert e rispunda: „Jeu 25 mondel, nua ch' Els comonden!“ Els vegnen en quei marcau e prenden albiert tier quei ustier, che haveva enganau els e laien preparar in stupent gientar. Duront il gientar di igl Oberst agl ustier: „Cheu haveis vus ina stupent' ustria.“ Quel rispunda: „Gie! mia posiziun ei fetg bialla.“ Miront ord da fanestra domonda igl Oberst: „Tgi ha quei casti, ch' ins veza cheu 30 vi?“ Igl ustier risponda: „Quei casti era de tal e tal grov; ussa eis el mes.“ Igl Oberst empiara: „Haveis pia cumprau quel?“ „Na!“ rispunda igl ustier e raquenta agl Oberst, co el seigi vegnius en posses de quel. Igl Oberst semuossa, sco sch' el fuss fetg contents cun quella historia e di: „Vus esses in malizius umm; in umm aschi perdert anfl' ins negliu! 35 Damaun pinei in stupent gientar! Jeu vegnel cun auters Officiers; alura stueis Vus raquintar da vossa malezia à quels; els vegnen era a selegrar vidlunder.“ La sera serend' el tier l' uatgia e fa de saver à quella il cass. Gliauter di vegn l' entira uatgia en vestgiadira d' officiers, circa quronta, à gientar tier igl ustier. El survescha si à quels cun in stupent gientar. 40 Tuts semussaven de bien humor, priu ora il survitur digl Oberst. Suenter la gastaria di igl Oberst agl ustier: „Ussa stos ti raquintar à quels Signurs, … tgei malezia ti has giu e co ti eis daventaus aschi rehs!“ Cun grond [p. 142 modifica]legerment ha igl ustier raquintau tut, co el hagi igl emprem priu la Maria tier sesez; co quella seigi daventada dunna dil giuven grov de quei casti, co el hagi semnau en disfidonza en il cor dil giuven mariu e co el finalmein seigi tras inschin et enganament vegnius en il posses dil stupent casti. 5 Tuts presents acclamaven ad el. Il survitur steva cheu alvs sco in spert; pertgei per ussa era el vegnius sisu, co la caussa era ida. Era igl Oberst saveva per ussa, co igl entir fatg stess. Sin in' enzena digl Oberst vegn la sala emplenida da schuldada, cha peglian igl ustier e ligian quel en cadeinas. Cheu leva igl Oberst sin peis e di: „Miu survient cheu ei il grov; jeu sun la grova, sia dunna!“ Et ella ha era mussau si, ch' ella seigi ina femna e la dunna de siu survient, il qual steva cheu tut surstaus. Tuts presents sesmervegliaven zun fetg. Cura ch' il retg ei vegnius sisu quei, eis el mademamein staus surstaus e sesmervegliava, co ina femna hagi saviu s' avanzar aschi lunsch e far aschi grondas ovras. El ha termess à la dunna, igl Oberst immaginau, grondas summas daners e custeivels schanghetgs. Igl Ustier e sia dunna ein vegni vid la fuortga. Il grov e la grova han survegniu anavos lur casti e tutta lur facultat, els ein da leu denvi vivi ventireivels et han giu ina numerusa e bialla figlialonza.


Sagen.

1. La filunza e la scavunza si Crapner.

Dadens Crapner sur Siath, vegn ei raquintau, seigi ei duas femnas, ina fili e lautra scavi. Cu quella, che scavi, fetschi ir il scav sil pli ault grad, tragi il favugn e quel porti plevia. Cu la filunza fili sil pli ault, sche tragi ei in suffel, che porti garnialla.

2. Las femnas, che fagievan camischas en Strem.

Ina gada er' ei enta Strem in buob, che partgirava thiers et ei era il di de Sontgilchrist. Aber quei buob saveva buc, ch' ei fuss Sontgilchrist. … Allura ha el viu duas femnas, che fagevan camischas. El ha enconuschiu ellas et ha dau ad ellas de sia marenda. Aber ellas han magliau mo caschiel. Avon ch' ira naven, han ellas detg ad el: Mira, che ti hagies oz tes thiers ensemen; pertgei ei vegn eunc oz ina burascla!“ E bein gleiti eis ei vegniu10 ina tribla malaura cun neiv.

3. La femna, che fagieva dar garnialla si Surcrapp.

In onn vevan ils de Siath in starle de Ruschein11 en lur alp. Quel rabitschava ina sera si „Surcrapp“ ils stiarls. Cheu ves' el mond ina femna da leu si encunter il crap de Tschagugliuns. El crei, che quella seigi sepiarsa e damonda, nua ella vegli ira. Mo ella dat negina risposta e va

  1. ed. Terschia
  2. ed. il
  3. ed. igt
  4. ed. giuveu
  5. ed. giuveu
  6. ed. giuveu
  7. ed. siu
  8. ed. stovui
  9. ed. auuc
  10. ed. vegnin
  11. ed. Ruscheiu