La stria ossia i stinqual da l' amur/1

by Gian Maurizio

../

../ IncludiIntestazione 5 ottobre 2015 25% Da definire

Questo testo è incompleto.

Gian Maurizio - La stria ossia i stinqual da l' amur

1

◄

La stria ossia i stinqual da l' amur

La stria ossia i stinqual da l' amur

►

BATISTA, Frär d’Anin, Vicosoprano.
PASTRET, Stampa.
GIAN MUREZI, Vicosoprano.

	ANIN, Vicosoprano CATIN, Vicosoprano MIOT, Vicosoprano SÜSANNA, Vicosoprano MENGA, Stampa STASIA, Vicosoprano TERESA, Stampa		Giuvna da Sur Porta.

MARIA, Mama da Gian Pontisella, Vicosoprano.
AND’URSINA, Stampa.
LA MAMA dal Tumee Stampa, Stampa.
LA MAMA da Menga, Stampa.
CAMERIERA dal Ser Gadenz, Soglio.
ASSUNTA, Fangella dal preir Durig, Soglio.
MAGRETTA, Dona dal cumpär Giacum, Vicosoprano.

	LISETTA PAULIN		i see fang, Vicosoprano.

VASIN da Sur Porta, misti.

Oman, dona, giuvan, giuvna, fang da diversi lög da la Val.

Sclarizi e trun — Vus dal Ceil — Cant da angial,

Lög da l’aziun: Casaccia, Nasarina, Pungell, Visavran, Stampa, Sòi, Nossa - Dona.

[p. 1]

ATTO PRIMO.

SCENA I.

Našarina.

Davant qualchi stala. As sent e müggir e sunär sampòin.

Diversan giuvna cun giöf, sunin, gerl, scua. MIÒT, STASIA e ANIN as trovan sül lög. MENGA, CATIN e SÜSANNA vegnan cantand. Pü tard TUMEE STAMPA, PEDIN SOLDAN, GIAN GIANOTT, GIACUM CANT e GIAN TAMAGN. MENGA, CATIN e SUSANNA cantan:

Corrè, corrè, la mi ciära gent!
Ch’i menan davent
La bela, la brüna dal sampòin d’argent;

Ch’i la menan davent
Giò per Nagiadina,
E ’l tòcca giò dree
Quela da la brunzina ¹
MENGA. Vef cià lan vacca, Miòt e Stasia?
Dree i sampóin al vegn già er lan mia.
MIÒT. E je am manca doma una manzeta;
Quela füg sempar vi per ca d’ Zanfeta.
MENGA. Tü à bel fär, iss ch’è riva a’ l Tumee.
Quel at giüda gügent ei corar dree.
MIOT. Oh, as ve ben chi ca quel panzeir tocca;
[p. 2] Quel ch’è ent al cor, al vegn or dasce la bocca.
At giò mess ent e drizzaa, mat’Anin! …
Ca tü vegn da la stala cul sunin?
ANIN. Giò, je sciün sempar la prüma da tütč;
Ch’i à doma un pair vacheta cun un sciüč.
E giò ch’i à pac crasciun, e ch’i à pac lač,
Je nu sun gnär turmantäda di mač.
STASIA. O per qui mač, ca vegnan doma terz
Per majär giò, l’è mèiar ei vèir perz.
MIÒT. Tu diš inscia; ma, s’al vegn da caccia
Al Giacum Cant, tu fa un’altra faccia.
STASIA. Per quant ei giuvan, i en tütč cumpagn,
Tant al mee Giacum cu ’l tee Gian Tamagn;
Er quel al gniva da spess e’ m truvär,
E’ m tör gio’ l fen, e am giüdär drizär,
E, fagiand fencia da fär e l’amur,
Quel buzarun am licäva la flur.
(Stašia va).
MIÒT. Er je cradèiva c’al fagess dalbun;
Ma giò ’l vegn doma per beivar crašun.

(Tütta van in lan si stala, e’ l reista Anin suleta).

ANIN. Quel c’al vol dir e veir vargot dal see!
As à curagi, e tütči guardan dree,
As sol ben dir, ca raba nu fa l’om;
Ma tüt ca corr indua ca croda i pom

Cas ài da fär? Je sent, e je teš queta,
O dia, dia, ca je sun povreta!
(Pausa. Anin guarda intorn quasi spavantäda).
Dopo ch’ l’è morta la mi ciära mama,
Am pär sempar santir varün ca clama:
Je guard intorn tramland, s’i avdess varün;
[p. 3] Ma mai ca je rivass e avdeir nagiün.
Oh, s’al tornass e ciäsa al me bun frär!
Quel al füss quel, c’am pudess cunsulär,
Da gnir quist’ann al veiva ben prumess;
Ma l’è d’avdeir, s’al temp ai l’à parmess.
(La camina un zig vi’ e ciò).
L’è anch’ chilò una flur da calur šmort!
Je vöi prüvar ei dumandär la šort.
(La tö sü la flur e las mett e trär or lan föia e üna e üna).
Flur, flur San Gian,
Dim emò, s’al vegn quist ann?
Sì, no? šì, no? šì, no?
(Al salta ora al Tumee Stampa senza ca lee as nacorgia, ai picca da dree su la spala, e’ l diš):
Sì.
ANIN. Ah buzarun! tü m’à fatč där un sai!
Ma casa? ma čhi et’? ma čhi sef mai?
STAMPA. Aha, issa je vezz: la giunfr’Anin
Spaciäva’ l Giacum, e l’è gni ’l Martin.
ANIN. Ah! casa vezza mai? L’è’ l ser Tumee!
STAMPA. Al ser? . . . Ma üna volta l’era’ l mee.
ANIN. Fin ca s’è fanč, as va tüt e la buna,
E i gradì nus cagnòš da lan parsuna.
STAMPA. O ciära tü, cum fagia anca da fanč;
Ca tantan volta i àn pü rašun cu ’i granč.
O t’impediš dal fär fors ün impègn
Vers quel ca tü vülea saveir, s’al vegn?
ANIN. Per quel nui è nagót da suspatär,
Je dumandäva s’al gnirà me frär.
[p. 4] STAMPA. Oh quel? är je am fagess ben plašeir,
Dree tantal temp dal pudeir anc avdeir.
E tü e tì mama, in cus’av va e man?

ANIN. Mi mama? . . . La sta ben . . . vi San Cašan.
STAMPA. E inšia tüta suleta tü è rastäda?
ANIN. Je sun našüda ben dašfortunäda.
STAMPA. E ben, infin ca l’è davent te frär,
Sa tu è cuntenta, jè gnirà e ’t truvär.
ANIN. Oh cumpliment! ca vo’ n truvà daspair
Da quelan, ch’en, plü cu je, da vos pair.
(La va un zig dalonč e tör al sunin).
STAMPA. (fra sè) Dabot, dabot, c’am vegn la tremerela.
In verità l’è gnida anca pü bela.
ANIN. (guardand el šbiess)
Chi bel cumpagn! Ma nu s’as po fidär;
Ch’i oman i nu san cu inganär.
STAMPA. Oh! indua vol indär la giunfr’Anin?
ANIN. Je vun chigiò e lavär al sunin.
STAMPA. Ma je nu t’ poss lasciär indär suleta;
Je t’ voi giudär e purtär la frušeta.
(I van insemal e lü ai fà una carezza cu la frušeta).
MENGA. (piz’ora e guardär intorn)
Je guard ben, sa l’Anin è indač’ in giò
Tüta suleta, senz’as spačiar nò?
As sent e gnir! Oho, ca l’è cià i mač!
Je voi fär preist e šünär i me fač.
(Al vegn dòi o tre cacciadur cantand).
CACCIADUR.    Stet su la vita, o bella!
C’al vegn i cacciadur!
Paragià lan scudela
Plena da lač e flur!
[p. 5] (Lan giuvna cantan da dent):
Fagèv pür giò la bocca;
U sè rivaa trop tard,
A num sè mia inši gnocca,
Da dar davent al lard.
(Dòi altar cacciadur rivan cantand):
Giò, giò lan muntanela,
Giò, giò cun i trombun!
C’um väd’ent da lan bela
E beivar al crašun!
(I pogian giò lan arma e du muntanela).

(Lan giuvna vegnan or cantand):
Spargnàf pür la fadiga!
Veivus da gnir evant.
Scüsà c’um av al diga;
Ma l’è šünaa tüt quant.
I CACCIADUR.    Ah buzaradan fia!
LAN GIUVNA.    O cazar cacciadur!
I CACCIADUR.    Num as sgarbüza mia.
LAN GIUVNA.    Um fà guera d’amur!
TÜTČ.                      Num as sgarbüza mia;
Um fà guera d’amur.
SCART.    Iss spass da banda! Ciá un gòt lač, matän!
U num pò plü; um à una sét da cän.
SUSANNA.    Ecco chilò i cupin, bavé da rèit; …
C’u num vol mia c’u vädus cun seit.
CATIN    (d’üna banda e Menga)
L’è cià’ l Tumee c’as degna da l’Anin.
MENGA.    Oh, i fan ceira e tütč i giuvan fin.
CANT e TAMAGN.    Oh’ l Tumee Stampa! Incur et’ rivaa?
(is toccan man’).

[p. 6] SOLDAN e GIANOTT.    Nualtar um as à già salüdaa.

STAMPA.    Je f’quintarà po tütt da capo e fin;

Ma issa šünà ora i vos cupin.
STASIA.    O dgè, nu vev avdü nagòt da nöif?
E ’l propi ent l’ors ent per al plan di böif?
SOLDAN.    Um sè statč ent inciò pei där la caccia;
Ma u num’à ’vdü gni treppa gni buaccia.
GIANOTT.    Doma dalonč um à ’vdü ’n bel camoč,
Ch’è dalunga fugii giò per ün troč.
CANT.    E um à giraa Cašnil e Cacciabela,
Per purtär giò quistan du muntanela.
TAMAGN.    O, je capiva giò quista duman,
Ca per inciò nus ingess ben e man.
Appena in via, ecco l’anda Catin,
Ca vegn cul gerl sü per stretcia d’ Curtin!
Oho, je penz, inciò nu l’è un bun dì:
E prunf al tòcca dree l’and’Analì.
Sa la duman as vè dona per sträda,
Si per quel dì la caccia l’è sbaläda.
(As sent bäsal e sampòin).

ANIN.    Santi lan čiävra, ca la passan giò:
Issa l’è temp c’um as muvent’är nò.
SUSANNA.    C’um riv’e ciäsa intant ch’è anca seira,
Ca iss’issa u num avdess la šgola neira.
(La ton i giòf e scumenzan e indär).
STASIA.    (e mezza vuš e la Miot)
Rivat un zig. C’um vezza mo ’l Tumee,
Intant c’um và, e čhi c’al guarda dree.
SCARTACIN.    Farmév vo ältar, c’um possa santì,
Quel c’al Tumee as à prumess da dì.
SOLDAN.    Ma nu saral un atto da vilan,
Lasciär indär suleta lan matan?

[p. 7] TUMEE.    Scüsà, matan, s’um as ferm’un mument,

        E quintär sü vargota da davent.

CANT.    Ingiet e plan, c’u nu spàndas al lač;
C’um riva giò po tütci brač e brač.
TAMAGN.    Guardà, guardà, incusa ca la van;
U num lan ciapa infin giò Visavran.
GIANOTT.    O lašià pür; infin ca um lan vè,
La fan ben fencia da manär i pè;
Ma pö las ferman e rotär niciola
Giò per Pisnana, o giò per Pranzairola.

SCENA II.
TUMEE STAMPA e i CACCIADUR.

SOLDAN.    Issa Tumee, as quinta sü i te fatč,
Quel ca tü à ’vdü, indua ca tü è statč.
L’è altra vita corrar dree ’l tambur,
Cu indär pei crep, e fär el cacciadur.
Mi mama è veila, e me bap malaa,
Insanò je dalung ingess suldaa.
TAMAGN.    Cun l’arma in man in sül camp da l’unur,
In lan battaglia fär avdeir valur,
E dopo la vittoria triunfär,
L’è ben pü bel, cu indär e sagazär,
Indär e bósc e fär da räša i man,
Fär or la stala, e purtär ladam.
E incur c’as torna indree, c’as è ufizíäl,
Ent al pais, e’ s va dretč cu fà’ n päl,

Cun l’uniforma e’ l püšal sül capel,
Casa mai ai pò essar da pü bel?

[p. 8] SCARTACIN.    E ’l militär tütč quanc’ai fan unur,

        Tütt lan matän al guardan cun amur.

STAMPA.    O lan matan l’en ben är povran gnocca,
Ca ven mascarpa, e cren c’al sea magnocca;
Incusa ca är i altar en minciun,
Ca dal da dent nu san fär distinziun,
E sagònd l’esteriur plü o manc lüšent
I van stimand al merit da la gent,
Pü brüt el mond cas’as po mai avdeir,
Cu fär la guera dòma per masteir?
E ’s fär mazzär, o mazzär altar, senza
Saveir parciee; e vendar la cuscenza?
Infin ch’i viv, je am vargòngiarà,
D’essar indač e m’ingagiär suldaa.
CANT.    Ma casa mai am da santir da tü?
In verità, je nul vess mai cradü.
Qui d’alta šlata solan tütč indär
In la milizia per as avanzär.
STAMPA.    O šì, er je, giuvnet, m’era lasciaa
Gnir al panzeir, c’al füss quasi pacaa,
Passär la vita chiló in quisti böč,
E corar dree ’l bastiam giò per i troč,
Pütost cu in la milizia cun valur
Ciarcär meiar fortüna e’ s fär unur.
Je m’ingagč per la Francia, e in pac meis
E managiär lan arma j’ a giü impreis;
Je’ m sun distint in üna o du bataja,
E tütč am’a tagnìi per òm da vaja.
Di süperiur al cor j’ à gudagnaa,
Da grado in grado j’ em sun avanzaa,
E je cradeiva am pudeir ralegrär
Da la mì sort, e da la maritär.
Sciünaa la guera j’ steiva in la cità,

[p. 9]        Passand la vita in alta società

        Da giuvan nobal e da damigela,

C’al parea ca nu’ i füss vita pü bela.
Ma un zig c’à giù duraa quela cucagna,
Ecco c’um vegn clamaa e la campagna:

«Dree la bandiera, valurus suldaa!
Seius fedeli e quel c’u vè giuraa!
Su, da muštazz, e dafandè ’l vos rè!
Ei see nemič fagiè’ vdeir čhi c’u sè.
Una part dal pais s’e ribeläda,
E pes gnir cuntar as trova per sträda.
Ubidienza el cumando as à da där,
E altar a nus à da dumandär.»
Santii l’apel, ligaa el giürament,
Tütč èn in gamba dalung e davent,
In preš in preša cun marcia sforzäda,
Per di ribelli surprendar l’armäda.
Difati um riva evant cu essar spatciaa,
C’anch’i nemic nu s’eran ordinaa;
Qui tüt d’ün colp es avdeir nò e gnir,
Già scumanzävan e vuleir fugir.
Ma fra i see capi ün giuvan grand e bel,
Cà e la teista steva d’un drapel,
Cerca dai mettr’in òrdan, e dai fär
Ciapàr curagi da evant indär.
«Amic, al sbrač, ragordaf čhi c’u sè,
Ca per la libertà u cumbattè;
Per ca ent al nos pais nu regna plü
Tanta ingiustizia e tanta schiavitü.
Chi ch’è temius, c’al torna pür indree,
Chi c’à curagi, c’am tòcca dree je!»
Ditč quist, quel giuvan curagius s’avanza,
I altar ciapan anim e speranza.

[p. 10]      Inscia as fagèt ün gran cumbatiment,

Ca tancu mòsca al crodäva la gent.

Per lunga pezz’al rastäva dubius,
Chi ca sarà e la fin vítorius.
I nemic cumbatevan tancu liun,
Nò cun pü ordan e pü precisiun.
E la fin al gnit ora ün gran stratemp,
E in nos favur um vet al còrs dal vent,
Ca bütäva lan tampeist’in facia e lur,
Sì ca pac al gioväva al see valur.
In quela confüšiun s’en stramantäda
Lan si du äla, e quasi sparpajäda;

Al centro stäva per fär altartant,
Sa nu ’l vess sustagnii quel giuvan grand,
Ca sfidand la tampeista e cumbatend,
Quasi quasi as fagea fugir davent.
Da part innura di nos süperiur
Al gnit datč ün avis da quist tenur:
«Chi ca porta quel giuvan viv, o mort,
As pudarà vantär da la si šort;
C’al rè propi da rè al premiarà
Chi ca varà salvaa si maiestà.»
Nualtar sempr’evant cun pü ardur,
Ca ognün ciarcäva da veir quel unur;
Ma sot la späda da quel giuvan om
Crodäva gent, tancu fòia d’aton.
Innura är je am sun lašiaa tantär,
Al gran favur dal rè da ’m aquistär.
Je’ m fač evant, e dic e lü, ca’ s renda,
Ch’i see èn pac, c’ l’è inütil ca’ s difenda;
Ma lü ’l raspónd: «Ca’ s renda čhi c’à tort,
Ca je ’m dafandarà fin e la mort!»
«Ebben, evant, l’arma decidarà!»

[p. 11]       E inscia cun lan späda um s’è incuntraa:

Colp cuntar colp, farida per farida;

Magari pür ca la mi fin füss gnida,
Ca jè füs mort innura cul panzeir,
Da veir cumpìi da braf al me duveir.
Ma invece l’à vulü altar la šort,
Ca jè à vangiü, e lü l’è rastaa mort.
Crodaa giò sot, lü al stend ora ün man,
E’ l diš: «Cum as separa da cristian!
Ma dim intant, ma dimal, čhi et tü,
Ca pò vantär l’unur d’am veir vangiü?»
E je’ i raspond: «Je sun d’altra naziun,
D’üna valäda dal pais grišun,
Da la libera Rezia j sun un fì,
Pem fär unur in quist pais sun gnii.»
E santir quist, lü’ l lasc’indär al man,
E’ l diš: «Davent, davent! ca tü è ün vilan!
Al fì d’ün pais libar al pò gnir,
Tancu ün boja vandü, pes fär sufrir?

Nó? i see frär, c’altar num à čarcaa,
Cu da veir tancu lü la libertà?
Va, va, libar Grišun, e t’inchinär
E quel, ca i nos dretč vol calpestär!
Va, va, e büč’ l man el sedütur,
Ca da mi sor à ruvinaa l’unur!
Dii, ca in ti grazia al pò continuär
E calpestär i altar e inganär;
Ca i defensur dal popul en vangiü
In grazia di suldaa libar, vandü.
Riceiv al premi da la ti viltà,
Pei veir giüdaa e’ s tör la libertà!
Dio ’t parduna . . .» ma nu l’a pudü,
Per la fiachezza dir altar da plü;

[p. 12]       L’à steis i brač e datč l’ultim suspir,

Ma’ m guardäva cun oilun ent al murir,

C’anch’issa am pär d’avdeir quelan öiläda,
Ca l’am trafigian tancu saetäda.
Santii quelan parola, j’ sun rastaa
Là tanc’un saš, tüt quant mortificaa;
Je sun crodaa giò sot sün quel òm mort,
Provand pena e vargongia di mee tort
Quant vessa datč per pudeir baratär
Cun la si šort, e la mi vit’ai där!
Ben je spatciäva, ca una man nemiga
Am tuless cun la vita är la fadiga.
Ma i nemig tüt surpreis e spavantaa,
E ’vdeir quel fatč, as eran ritiraa.
I nos gnivan sbragiand: «Unur e gloria
E’ l mustazz, c’à decis da la vitoria!»
E dree ’l nemic, per al perseguitär,
E lan si ciäsa infin per sacagiär.
Dòm’üna part sül camp as planta lò
Per sepelir i mort e fär falò.
Intant al riva un messagier mandaa
Dal rè, e ’m dir, ca quel m’à unuraa,
D’am creär da la corte cavaleir,
E c’al varà gran plašeir d’am avdeir.
E, tulend ora una steila d’unur,
Al diš: «Ecco al premi dal valur!»

Sun quela steila am paret d’avdeir scritč
Lan parola c’al mort am veiva ditč.
Da la vargóngia ’m cunfond al panzeir,
Je büt la steila in facia el messageir,
Je met man e la späda, e — i m’an tagnii,
Insanò, ši per bacco, j ’l vess farii.

CANT. Ma per quel lò pö je nut poss lodär;

[p. 13]      C’al messagier nun era d’insultär.

STAMPA. Tornaa in je, je ai dumand pardun,

Ca la vargòngia am vea töč la rašun;

E pö je ’l preg: «Va e dir el tee rè,
Ca s’am vol far un gran favur e je,
Si c’am üsa la grazia in quist mument,
Da’ m licenziär dal mee ingagiament.
«Je altar premi nu dumand da lü,
Cu, d’essar libar, e nul servir plü.
Tagnì lan vossa steila e i vos bindei!
Je tornarà in la val di ciurcei:
Je tòrnarà e purtär al campàč,
Senza veir da ver onta di mee fač;
Je tòrnarà e mungiar lan mi vacca,
E scüsarà senza lan vossa placca!»
Al messagier stäva cun grand öilun,
Cradend, ch’j vess datč volta e la rašun;
Però l’è indatč, e dalung al dì dree,
Je ricevet al congedo dal re.
I nos intant am guardävan tütč stort,
Cradend ca el nos unur je vess fatč tort,
E apen’apena im vulean guardär
Per see cumpagn, e gnanc ’am saludär.
Je purtäva gügent l’ümiliaziun,
E la tuleiva e quint d’espiaziun.
Dal tort, ch’j veiva fatč e öil saraa
Cuntar i vincul da l’umanità.
Infin ch’i viv, je ben vöi procurär,
Per quant ch’i poss, quel tort da riparär.

GIANOTT. Ma in cus’èl, ca ’l vegn sempar unuraa

I militari, ca s’en avanzaa?

Ca’ s à sempar santii e dir e creir,
Ca la milizia l’è nobal masteir?

[p. 14]       STAMPA. Nobal giamai nu la pò gnir clamäda,

Sa da giüst fin nu l’è nobilitäda.

Al mazär gent nun è giustificaa,
Cu dóma in cas da gran necessità,
Per difendar sè stess, i see, l’unur,
La libertà di man da l’opressur;
La libertà per veir da la cuscenza,
Di popul per salvär l’indipendenza.
Tancu i nos veil, ca pes salvär la tana
Cuntr’i nemìc i formävan un mür;
Tancu e fianc el valurus Fontana
Al me bun barba e’ l Giacum Castelmür
E’ l Giübert Salaš, e bier gent da vaja
D’altar cumün, e är da la Bragaia.
Quel ší, quel ši, ca l’è un fatč d’unur,
Per giüsta causa’ s battar cun valur;
Per la giüstizia, e per l’innocenza
Salvär di man da ingórda violenza:
Ma indär e ’s vendar e rè fulasteir,
Corend dree un fals unur, o per daneir
As esponend el caso da servir
E ingiüsta causa, e är per quel murir,
Nu l’è atto d’unur, ma da viltà,
Per i fii d’un pais da libertà.
Pütost cu essar suldaa mercenari,
Je vuless fär la vita da sumari.

SOLDAN. E’ vdeir dalónc lan raba àn tüt altr’aira,

Cu quel ca l’an e lan avdeir daspaira.

SCARTACIN. Cas’è da fä; al mond sempr’è l’istess,

Ca nul sa giudicä cu dal success:

Al bräf òm, s’ai va mäl, l’è disprezzä,
S’ai va ben el canaja, l’è unurä.
Lan richezza, e’ l favur di guardinsü,

[p. 15]       Ecco là quel ca ognün cerca’ l da plü,

Ecco là quel ca rend guerč la rašun

Da lan aziun in fä la distinziun;
Ecco parchè da spess as vè in ufizi
Gent da nagot, o är plena da vizi,
E invece as vè batä in ün cantun
Chi ca pudess giovä plü el comun.

SOLDAN. Per l’apunto, ben preist as avdarà

S’al fa l’istess quista cumunità;

Ca quista volta ai tocc e lee l’impegn,
Da mettar al pudastà da Morbegn.

TAMAGN. As sa nagot s’i àn varün in caccia

Qui da Caltüra, Stampa e da Casaccia?

GIANOTT. Nus sà nagot; ma giò per Visavran

As scumenz’e santir qualčhi bacan.

CANT. Am è parü d’avdeir varün ca väda

Un zig in banda mazuränd la sträda.

SCARTACIN. I fägiaran la pratca mancumäl,

Alzand al gombad, e sviòdänd bucäl.

GIANOTT. Oh, ca pür trop as fa lan eleziun

E forza da bavranda e majarun!

STAMPA. L’è già una vargòngia senza dübit

D’ün popul libar, tagnir altar südit;

Ma ben pü vargongius l’è anca ’l mäl,
Sa l’unur dii ufizi as rend venäl
Er ca chilò i comün n’agian vargot,
I povar südit an pägan al scott;
E’ l früt da l’ingiüstizia e lung indär
Sü la teist’el colpevul sol crodär.

CANT. Eben, nualtar’um sè tütč d’üna ment,

Ca quisti abusi as à da tör davent;

C’um sea unii al dì da l’eleziun,
E’ s mettar cuntar e la coruziun;

[p. 16]       Per c’al vegn’unuraa da quel impegn

Doma čhi ca per merit an è degn.

SCARTACIN. Al prüm s’à da guardä c’al sea capace,

C’al sea leale, e ca nul sea rapace.

TAMAGN. C’al sea pö sciur, o c’al porta la brenta,

C’al sgnatta rost, o c’al manga pulenta;

C’al sea nobal, o är paisan,
Je per quel lò nu voltass gnanc’un man.

SOLDAN. C’al sea un Sàlaš, o un Castelmür;

Tant ca da ment e cor nul sea trop dür.

STAMPA. C’al sea Pravost, o Stampa, o Spargnapan,

Tant c’al sea giüst, e nul fagia malan.

GIANOTT. C’al sea Gianott, Torriani, o Ruinell;

Chi ch’è da ben, quel je ’i töi giò ’l capel.

(Tütč voltaa vers al püblic, alzand i capei).
Chì ch’è da ben, quel s’i tö giò’ l capel!
(Giò la tenda.)

SCENA III.

Sói. Stüa en la ciäsa dal ser Gadenz.

SER RADÓLF, FANGELETTA, pö SER GADENZ.

RADOLF. O bela giuvna! indu’ è’ l ser cušin?

GIUVNA. L’è un mument ca l’è indatč ent al giardin.

L’era statč un bun pezz chilò e’ l spaciä;

Ma intant c’as comda, ch’ingiarà e’ l clamä.
(la va.)

RADOLF. O lü, o je! Sta volta as tòcc’e nò.

Qui da altran famiglia, qui en giò

Statč, o vicari, o governatur,

[p. 17]       O pudastà — un zig parün l’unur.

O je, o lü: ecco iss la questiun!

Um sarà mess tütč dói e paragun.
Je sun pü veil e à pü esperienza;
Ma lü l’à un zig pü grassa la dispensa,
E quist ültim, pür trop, in quist mument
As à da dir ca l’è un grand argument.
In un cert möd, e vuleir ben panzär,
Je savess ben quel c’al füss bel da fär:
Je vess da dir: «Cušin, je’ t ceid e tü
L’unur per pudastà da gnir cernü;
Ma’ l füss un fär inscì straordinari,
Ca la gent dgess, ca je sun un somari.»
No, ciär cušin, quel lò ’l füss un zig trop,
Giò la camiša vegn evant cu’ l dzop.
Però, però, l’è bun cu’ m as intenda,
Ca iss issa un terz nu ingess cun la marenda.

GADENZ. Oh, benvenuto! cär cušin amä!

L’è già un pezz, ca ge stäv’et spačiä.

Stat sempar ben, cossa fa la ti gent?

RADOLF. Grazia, i en sempar tütč san e cuntent.

E tü nul fa dasbögn d’at dumandär,
C’as vè da la ti ceira al te ben stär.
Tü ’m scüsarà, je sper, s’i nu sun gnii
Precisament el mument stabilii.
Diversi amic per sträda i à incuntraa,
E e cianciär da la patria i s’en farmaa.

GADENZ. Già ’l prüm sogett da la conversaziun

In quest mument al sarà la questiun

Da l’alleanza cu lan du potenza
Ca van e gara, e lan si conseguenza.

RADOLF. I patti cun la Francia i en scadü,

E iss as a d’avdeir, s’as an vol plü

[p. 18]       Conchiüdar da qui nöif, o lasciär stär,

O cun altra potenza as alleär.

Una part ei patč veil as vol tagnir,
Altar vulessan l’Austria preferir.
Chi diš, ca guai e imbrói per evitär,
E tütan du’ as lasčia reclutär,
Ca quant da plü, ch’i en i concorrent
Per ün ogett, tant pü ciär aš al vend.
Altar cren, c’al sea meiar nu dar traa
E lan potenza, e stär senz’alleaa.

GADENZ. Quel ca daspläš in questan occašiun

L’è, ca in partii as divid la naziun,

E ca ent i comün entra perfin
La dišuniun fra parent e vasin.

RADOLF. Pür trop, e innura in tüt la decisiun

C’as à da tör, al naš sempar quistiun.

Per evitär quist mäl, in verità,
Al meiar füss, stär in neutralità
Sempar con tütč’ i Stati, — pür ca’ l vess
Mezz al pais, ca vivar as pudess:
Ma indua ch’en insci scars i camp e i praa,
Da indär or dal see nič as è sforzaa.

GADENZ. Po, sa da quendar i füssun rastä

Sempr’i nos vel, che füssam davantä?

La nobiltà cossa füss dal Grišun
Senza di Stati estar lan pensiun?
Tantci povar pitocc, tantci cavräir,
E mai plü personaggi da nos päir.

RADOLF. Er i nos antenati per l’evant

Cun sustagnir la Francia is an fatč grand;

Però l’è bun c’ai sea disparità,
Per tagnir viva la rivalità;
Ca i dòi partii per l’Impero e la Francia
Ent al Grišun as tegnan la balancia.

[p. 19]       GADENZ. In quella moda ai è sempar da plü

Cu una scäla per passä in sü.

E indä diversi per diversan via,
Pü poc l’ün l’ältar as as fa sumbria.

RADOLF. Ma issa ca e lan quistiun da prüma

E zig e zig as n’à unì anch’üna

Seria e importanta: la diversità
Fra lan credenza in la Cristianità;
Iss l’è dificil ben da stabilir
Cun qual partit c’as abbia da tagnir.
L’Austria, fors är cun buna persuasiun,
Tegn ferm cun quii d’ la veila confessiun;
La Francia, forsa per fär al cuntrari,
Da quela fà un zig ceira ei aversari.
Inscia sünt i partii ent i comün
Influiš biera är la confessiun.
Chi ca tegn cu la Francia è riguardaa
Tancu fär part dal corp di riformaa.
Tagnir cun l’Austria o cun la Santa Sede,
L’è tancu favorir la veila fede.

GADENZ. Issa l’è uscia: ma sül firmament

Politic ben da spess as müd’al vent.

E quel ca pär incö e’ s vulè fidä,
As as pudess facilment ingannä.
Quindi è’ s tagni e la si persuasiun
Tant in politica cu in religiun,
Senza confondar lan du verità,
Al meiar di partì sempar sarà.
Fä quel ch’è giust, c’al vegna quel ca pò;
C’al vent politic tira in su, o in giò.

RADOLF. Sci, ma cagnošar indua c’al giüst stà

Sempr’ogni volta, e la verità

Distinguar claira e senza passiun,

Cà giüstizia e ingiüstizia nun en mai,
Fra da leir separäda cun ün taj
Nett e precis, ca d’üna banda stea
Tüt verità e giüstizia senza dgea;
E da l’altra nui sea altar d’avdeir
Cu illusiun, errur, e mäl panzeir.

GADENZ. Quel l’è la verità; e ge per quant,

Ch’i à rifless, gè nu sun tant evant

Da saver fär precisa diferenza
Qual sea la meiar da lan du credenza,
O da la messa, o da la riforma;
E da quel là dagià ge nu töi norma
Nagiüna ent al votä per l’alleanza
Cal sea cun l’Austria, o cun la Franza.

RADOLF. Je’ m trof precis in l’istess cas är je

Quant e la confessiun: ecco parciée

Je sun pütost un zig indiferent,
E stun guardand indua ca tira ’l vent.
L’an tütan dua rašun, cas fan santir,
E per quel nus sà propi casa dir.
Quala c’à pü aderenti as mossarà
Fra no ent al nominär al pudastà
Da Morbegn, ca quist ann as tocca e no;
E ognün prescegl’i see per quant cal pò.

GADENZ. Ebben, as sa nagot chi ca l’à in ment

Da nominä quist ann la nossa gent?

Ge crec tüttüna ca la differenza
Da confessiun nu avrà grand influenza.

RADOLF. Per quista volta fors är gnanca tant;

Parcée ca ai n’è tantči titubant

Fra l’un’e l’altra, e precis nus sà,
Quala e la fin vittoria purtarà.

[p. 21]       Un altar punt sarà pü decisif,

Pür trop, pür trop, är c’al se’ un mezz catif;

Però, e procedar cun bun’intenziun,
Un mezz catif pò servir e ün fin bun.
Je m’intend quel ch’è gnii issa in moda,
D’ongiar l’ascilt, per fär indär la roda.

GADENZ. L’è ün mezz poc bun; ca chi ca spend daner,

Per nì in carica, al fä cul panzer,

Da san rifä e spesa di sogett,
Però as pò modificä l’ogett,
As proponend cun ferma vuluntà,
Da essar giüst senza parzialità,
E da pütost, pütost giuntä dal see,
Cu ca’ s fa tort ch’i aggian da dì dree.

RADOLF. L’è per quel lò apunto, ca je’ m pär

Ca fra da no um vess da procurär,

Ca nus fugiss or di man quel unur,
E cal gnis datč e gent da manc valur.

GADENZ. Già’ n sarà ältar da famiglian véla,

Ca staran là tagnind güz lan uréla.

RADOLF. Si, ši; ma quelan, ch’en da ben fornida,

Già altran volta en statčia favurida,

E’ l popul sol guardär ent i comün,
Da spartir i unur un zig parün.
Lan altra pö l’en manc rica cu nò
D’un bun zig, ma ambiziusa, e per quel lò,
Sa la spendan chilò, per veir i unur,
I l’an da pagär dòbal i sügur
Dii povar südit. Je per quel cradess,
Ca nualtar concorar um pudess,
Fagend, s’intende, qualchi sacrifizi,
Per veir, o l’ün, o l’altar quel ufizi,
As proponend cun ferma volontà,
D’üsär cui südit sempar equità.

[p. 22]       GADENZ. Sci, e quel patto ge concorr är ge;

Ma tu è pü vel, dagià l’unur è tee.

RADOLF. Nualtr’um à da fär causa comüna,

C’al tocca, o e l’ün, o e l’altar, l’è tüt’üna;

Ma vers i altar um à da guardär,
Or di nos man da nul lasciär indär.

GADENZ. E da fä fenčia, das fä concorrenza

Er, fra da nò, almanc in si presenza.

RADOLF. E das tagnir fra lan du confessiun

In ciò, in lò, sagond lan occasiun.

GADENZ. Ebben, um sè intés, d’essar d’accord,

E fra da no, da nus fä nagiün tort.

RADOLF. Ma fra da no da procurär intant,

Ca iss’issa altar nus vädan evant,

As regoland sagond lan opiniun
Dal pü gran nümar, circa l’eleziun.
Doi altar punt da rifletar as vanza,
Intorn e la riforma e l’aleanza.
Sün tütči doi c’um peisa lan rašun,
Evant cu där un voto per dalbun:
L’èn tütan dua questiun, ca nun èn senza
Bier importanza e grandan cunseguenza.
A Dio, Gadenz! Ve’ em truvär är tü,
Incur ca tü i varà ben rifletü.

GADENZ. Sta ben Dufin, e la ti esperienza

Ge’ m raccumand, e la ti influenza;

Ge cercarà ogni volta da seguì
Al savi esempi ca sol da tü nì.

(Is toccan man, e pö is separan cun granč inchin. Gadenz spasseggia un pò sü e giò e po’ l diš cun ün riar malizius).

O’ l ser cušin, l’è üna vela gollp,

Ca völ ciappä du mosca cun ün colp!

[p. 23]       Ma questa volta ge’ i fagiarà vder,

Ca l’à fatč i see quint senza l’uster.

Non già, non già, ch’il vöja soprafä,
Parchè ca un pò da plü ge poss pagä;
Ma fär in möd, ca lü da la vittoria
Aggia’ l profit, e ge’ m resta la gloria.
Uscia e lü ge’ i cederà la plazza,
E’ i mossara, ca ge nu nég la raza.

SCENA IV.

Stampa. Stüa da l’and’Ursina, ben drizäda cun ordan e economia.

AND’ URSINA e TUMEE STAMPA.

URSINA. Al mee ciär neif, je’ m fa un gran plašeir

Dopo da tantal temp iss da t’avdeir

Grand e robüst e da bela parsuna,
Cul tee öil franc, e la ti ceira buna.
Tu fa avdeir d’indua ca tü è gnii,
Sumiand tee bap ent i see giuvan dì. —
Innura er je, je veiv’ün altra ceira,
Ma la duman l’è altar cu la seira.
(la fa un zig gronzla).

Ma dim parcée nu portat i vastii
D’ufiziäl, e nut tegnat ben pulii,
Incusa ca sol fär chi ch’è tornaa
E ciäsa in grado pü o manc avanzaa?

STAMPA. Ciära dunanda! um fagè gnir e ment

Vargót, vargót, c’am contürbla la ment;

[p. 24]       Parcée e incusa if quintarà pò sü:

Je el servizi estar nu torn plü.

In patria ši, ch’i sun pront e servir,
E s’ l’è dasbögn, är per quela murir.
Sa in sii servizi jem poss avanzär,
La sii divisa i sun pront e purtär.

URSINA. Sa tü resta cun nó, Dio sea lodaa!

Pero, är in quel cas un brav suldaa

Pó fär avdeir, casa cl’è gnii davent;
Almanc per fär plašeir e la si gent.
E pó är un zig — chi ch’è già in età,
E ’l scumenza e panzär e üna mità, —
Per ent i öil fär da plü imprešiun,
E gudagnär dal cor la propenšiun.

STAMPA. O, per quel là, dunanda, lasčiam stär,

Cai’ è anca temp e temp per ai panzär.

E pö je sper truvär, s’al temp è gnii,
Chi c’am vol ben e je, plü cu el vastii.

URSINA. Fin ca la planta à züč e büt’or flur,

L’è temp da fär furtüna är in amur.

Sa inciò è bel temp, ši nu spatčiâr duman:
Ca la furtüna nut’ füg or di man.

STAMPA. Al sta però d’avdeir, s’um va per üna,

Casa ca sea d’intendar per furtüna;

Sa l’è da la čiarcär in ben dal cor,
O in quelan raba, ch’en pütost dador.

URSINA. Al meiar füss, s’as pudess cumbinär,

In tütči doi raport das comodär;

Ma tu nu sa quant ca dificil sea
Truvär castegna, ca nun agian dzea.
D’una mata, ca sa fär cui see man,
Ca lavura la seira e la duman,
E c’ l’à dal see das pudeir ben giüdär;

[p. 25]       Je ’m pär ca s’as pudess ben cuntantär.

Dì mo, s’at pär ch’i agia rašun ó tort,
O incusa penzat tü sün quel raport?

STAMPA. Sün quel je penz tancu d’ lan murtadela,

Cà s’à gügent, ca la sean buna e bela.

URSINA. Ma penza pür, ca doma gió dal bel

Nus tö gió gni cašöl, gni mascarpel.

STAMPA. Sün quela mota da quel bel Rùtič,

O ch’in vöi ’na bela, o ch’i nun vöi brič.

Però je nu bad gnär e la beleza,
Senza buntà da cor e gentileza:
Quistan tre qualità je vöi truvär,
Insanò tüt sulet je sà rastär.

URSINA. Al bel nu düra bier, al bun, quel šì,

Anc plü s’ l’è cumpagnaa dal madascì.

S’al bun mantegn calur nus sà nagót,
Quel c’as vè e c’as tocca l’è vargót.
Er ca mancass vargot sül bun e ’l bel,
In verità, je num torblass per quel.
Incur ca’ i è vargot d’empir al böil;
Po, po, po, po, as pò sarär un öil.

STAMPA. Ma incur c’u erus giuvna, dgem emò,

S’u panzävas inscia propi är vò?

URSINA. Ah ciär Tumee! pür trop tü à rašun!

Innura je cantäva altra canzun:

Je correva dree’ l bel, e’ l bel fugit,
Per mi furtüna, e’ l bun dal tüt nu gnit.
Ma un zig buntà unida e raba e ben,
Fagiet ca i mee veil dì füssan saren.
Per quel je ’t cunsigliass, ca är tü ai penza,
E ca’ t possa giovär la mi’ esperienza.
Sa’ t sügerir in quel là je lascass,
La giunfra Menga je’ t raccumandass.

[p. 26]       Je sà c’ la’ t guard e doss cun öil d’amur.

Quela l’à raba, e l’è da gent d’unur.

STAMPA (imbarazaa)

Ma je nu poss, — je num lasc maridär;

Ch’i à tropa tema . . . pülaš da čiapär.

URSINA. O bela quista! Un òm, ch’è statč in guera,

Lascär gnir čià cun da quistan ratera!

STAMPA. Gueran da sangu ben spess àn fin dalunga,

La guera da la vita è lunga lunga;
Dagià l’è da ciarcär quii element,
Ca la vita dal cor rendan cuntent.
La raba per al corp porta dilet;
Ma l’òm nu viv doma da pan sulet.
La part pü nobla, ch’è ent al see dadent,
Vol l’armonia, ca fa i cor cuntent.

URSINA. Tumee, Tumee! Je vezz e je scumet,

Ca ent al tee cor tu à qualchi sacret,

Ca tü nu lasca dir e la ti gent,
Per tema iss iss, ch’i nu l’agian gugent.

STAMPA. Ciära dunanda, issa l’è temp ch’i väda —

URSINA. As sent varün ca vegn gió per la sträda.

STAMPA (guardand or dal balcun)

In verità! l’è čià la giunfra Menga.

URSINA. Cià, čià’ l me capatüssal da dumenga!

(Las drizza sü la testa i cavei, al fazöl e’ l scusäl e la tö gió d’una clavia un capatüsal e las al mett sü).

STAMPA. Sü per la scäla as la sent e gnir.

URSINA. Tü tremla, tü’ m fa propi gnir da rir.

[p. 27]

SCENA V.

TUMEE STAMPA, URSINA, MENGA e un PASTRET.

MENGA. Oh, buna seira, la mi and’Ursetta!

                    (fagiand fenčia da där un sai).

Ma je cradeiva c’u füssus suletta.

URSINA. O giunfra Menga! l’è giü un bel panzeir,

C’u sè gnid’em truvär, c’am fa plašeir.

(Ve čià Tumee, e fa un bel cumpliment;
Cas veza casa ca tü à impreis davent).

STAMPA. Je’ m cunsul dav avdeir in bela ceira

(ai tocca man provand da fär cumpliment; e’ l diš e l’Ursina):

(Nualtar um as à’ vdü già l’altra seira).

MENGA. Ma je sun forsa gnida e ’v dastürbär?

Je torn indree, s’u vè vargót da fär.

URSINA. No, comodàv, c’um tö per gran favur,

Sa das farmär us vulè fär l’unur.

MENGA. Je am farmass gügent; ma’ m pär d’avdeir,

C’al ser Tumee sea tut in panzeir.

PASTRET. Sura patruna, cas aia da fär?

E tör un bàgial lena aia d’indär?

URSINA. Sì, šì, va pür; e incura ca l’è fatč,

Si vè, ca je’ t darà mascarp’e latč.

Ma incusa at fatč et fär gnir insci sporc?
(ai scudiš gió ’l gaban).
Intant và via cul sunin dal porc,
E guarda s’ la majaa la vaca berta
(al pastret va).
Je fatč per tör davent quel bocc’evèrta.

[p. 28]      MENGA. Tarapatà, lan veila san incusa

As tör davent lan mosca — o maliziusa!

URSINA. Er je sun üna mosca in quist mument;

Però scüsàm, s’i vun un zig davent —

E m’impanzand cus vöjàs cianciär sulet,
Je vun per nu santir i vos sacret.
Ma ’l me panzeir jev al vöi dir bel clair:
In verità c’u füssus un bel pair!

MENGA. Ho, ho, ho, ho! chi panzeir è quel là?

STAMPA, Ciära dunanda, pür cun nò rastà.

URSINA. Chi güst ch’i vess! Cu lan mi gamba freisca

Je vess ben ghezga da fär anc’ na treisca.

(la fa’ l motum, pö la va via daspair al Tumee).
(Ma sü la vita! sa tü’ t vol fär špus,
Nu essar, al mee neif, tant panzarus).
(la va, passand daspair la Menga, e lai diš):
(Scüsam, o ciära Menga, s’i cianč clair:
Je sper, je sper, c’u daventus un pair).
(Ora.)

SCENA VI.

TUMEE STAMPA e MENGA.

STAMPA. La mi dunand’è una legra veileta,

Però scusai, s’ la diš su barzeleta. —

MENGA. Sal lan dgess sü cun ün varün dacord,

Innura pö nu sai pudess där tort.

STAMPA. Ma comodav, e quintam sü vargöta

Dla giuvantüra. Ai è da nöif nagöta?

MENGA. Al nöif e’ l veil i van in quist dacord:

Chi ca nu vol santir l’è’ l peg dii sord.

[p. 29]      STAMPA. Ma chi ca diš quel ca nul sent dadent,

Da chi c’ai crè pò confondar la ment.

MENGA. Pür ca’ s savess, ch’i altar èn sinceir,

Sì nagiün nu zopass i see panzeir.

(cun certan öiläda).

STAMPA. Dopo ch’i sun davent, in verità,

Lan giuvna an aquistaa in sagacità!

MENGA (un zig mortificäda e sdegnäda)

Dagià ca sta davent tant l’and’Ursetta;

Cun vò je nu poss stär da plü suleta.
(la čiüta ent i öil e Tumee).

STAMPA. Je sun un zig un plunz, — je’ v dumand scüsa,

S’i nu sà fär i cumpliment ca’ s üsa;

Però nu cradè mia, ca je dasmenca
Mai i bii merit da la giunfra Menga.

MENGA. Gni je, ch’i sea indiferenta mai

E chi ca e certi cor pò purtär guai.

(Las met tancu per indär, pö las ferma).

STAMPA. Ma intant, intant u vulè già indär;

Quel l’è quasi un afrunt, c’um vulè fär.

MENGA. Anzi je creg pütost ca in quist mument

Al mee indär af renda pü cuntent:

Però, sa’ v comda la mi cumpagnia,
Je’ v spetč un zig in stüa in ciäsa mia.

URSINA (čiüta cu la teista ent da l’üš e la diš):

Chi vol nicciola, šbassa la rama;

Chi vol la fia, dumand’e la mama ².
(pö la va cumpagnand la Menga).

STAMPA (sulet).

Sì, la’ m vol ben! Cas’aia mai da fär?

O l’üna, o l’altra ch’i vess d’inganär?

[p. 30]       L’üna à richeza, e sa’ s vol, är buntà;

L’altr’e ün cor tendar uniš la beltà, —

Raba nu l’à; ma je sun obligaa
El see bap, ca la vita m’à salvaa.
(Al spasegia as toccand al frunt).

E ’n tör’ na povra, as à da rinunziär
E certi unur, da pac das cuntantär:
Ma sa per la richezza as vend l’amur,
Davant la gent as è pü in unur.
(Pausa).
L’è una düra prova! — Je nu sà
La preferenza e chi ca je darà.
(Pausa).
La züca al la penza ent üna moda;
Ma ’l cor am tremla, ca ’l va tüt in broda.
(Al vol indär; ma l’incuntra)

SCENA VII.

si MAMA, l’AND’URSINA e’ l BARB’INTONI.

URSINA. As vè, chi ch’è dusaa dree e’ l tambur

L’è eri är ent al fär e l’amur;

La Menga è indačia tüt sura da lee:
Ma casa ai at mai ditč — dì, chier Tumee?

STAMPA. Al me cor era in dübi, e je nui à

Incusa c’al füss giüst, bel clair ciančiaa:

Ma e voaltar, c’u vulè’ l mee ben,
Je af dgiarà casa ch’i à in sen:
Già fin da fanč je purtäv’affeziun
E üna mateta d’ümla cundiziun,

[p. 31]       E l’Anin fia dii nos fitadin,

Ca e fär spas gniv’ent al nos curtin.

L’affeziun in amur as è cangiäda,
Dree ca plü granda l’era davantäda,
E är in stima, dopo veir avdü,
C’al see cor è ornaa d’alta virtü.

URSINA. No, ei see merit je nu vöi fär tort,

Ma ’l spegul da l’amur fa avdeir stort.

STAMPA. E pö u savè, ca see bap à lascaa

Metar per je la vita, e ’l m’à salvaa,

Incura ca nagiün lascävan plü
S’esponar — quel sulet l’è pür statč lü.
Issa ca bap e mama e lee en mort,
Iss je num poss rasolvar dai fär tort.

D’essar fedele je’ m creg in doveir
E quel, ch’i à per lee, amur sinceir.
Ma evant cu stabilir la noss’uniun,
Da voaltar i’ vuless l’aprovaziun.
MAMA. Nu l’è da ciäsa nobla, per pietà!
STAMPA. Un cor da ben väl plü cu nobiltà.
INTONI. Po, po, po, po! sa la füss almanc rica!
Ma l’è povreta.
URSINA.                           E l’è da la pradica!
STAMPA. Messa o pradica, um as vol ben da cor,
E quel là l’è’ l pü bel abbecedor.
INTONI. Un tal partii cunt üna povra fia
Al füss un dišunur per la famia.
STAMPA. L’essar ingrato nun è mai unur
Gni per un povar òm, gni per un sčiur.
MAMA. Penzai sü ben. Vöt ent i mee veil dì
Am fär rumpar al cor, al mee ciär fì?
STAMPA. No, ciära mama, al vos cor nu pò
An sprezär una buna tancu vo.

[p. 32]       INTONI. Rifletai anca, o neif. Per quist mument

    Je nu poss dir, ca je ’n seia cuntent.

MAMA. Penz’ei te veil, Tumee, e nu macchiär
L’unur da la ti šlatta, al mee fì ciär!
URSINA. Per c’üna ciäsa as mantegn in vigur
Ai vol pan e cašöl plü cu amur.
STAMPA. Ormai je vezz, cu num pò indär inteis,
Je portarà cun je sul cor quist peis;
Sperand intant, ca in ben as mudarà
Al vos panzeir, e inteis um ingiarà.
(Al và).

SCENA VIII.

Quii d’evant senza’ l TUMEE STAMPA.

URSINA. Ba, bi, bo, bu — cui giuvan e lan fia
Je à čiapaa’ l vizi da la poesia;
Ma fra nualtar, c’um sè gent da posa,
Um as po är cuntantär da la prosa.
Vò, c’u sè mama cassa panzaf dal proposit dal vos fì?
MAMA. Je à la teista tüta cunfüsa. Mee fii era sempar
statč un bun cun i see e cun tütč, e um sè sempar indatč

datč d’accord. Quista l’è la prüma contradiziun ch’i à cun lü. Al sforzär e ’n tör üna cuntar vuluntà, quel pö no: ma pussibal, ca nun possa truvär una da gradiment fra lan famia di see paiar? O ciär, giüdam e cunsigliam vö altar.

INTONI. Je à sempar lavuraa e sempar spargniaa per lasčär raba ei mee eredi, ch’i possan sustagnir al decoro da la nossa famia; e [p. 33] issa ch’i vess da saludär per nezza una povra mata, fia d’ün nos fitadin? Al füss ben ün’umiliaziun per ün òm da la mi šort — cun dodaš vacca en la stala, quatordaš sciütč e vinčiaquatar caa müdal (al bóffa).

URSINA. Lasčiam un zig temp dai panzär sü. Fors e je ’m riesc da truvär al rimedi ca’ i vol per al gurir. Già, sün quel cantin lü nun vol santir; ma anzi l’è tastard tancu üna gatta.

INTONI. Je à sempar ditč ca l’è una teista matta.

MAMA. Cum prega la Madóna, cal la scampa,

Da nu dišunurär la ciäsa Stampa.

SCENA IX.

Stüa e la veila, cun taccà sü bria da cavai, brunzina, trignoläda, ecc. Cumpär

GIACUM, MAGRETTA sii dòna, LISETTA e PAULIN see fanč, SER RADOLF. Una plaina.

LISETTA. Cas’è, cas’è? c’as sent giò per la sträda?
PAULIN. Un cert fracaš, c’al pär da trignöläda.
MAGRETTA. O per quel lò, nuv det nagiüna pena;
L’è quii di stab, ca tornan da Clavena.
PAULIN. Oh, l’è ciò’ l bap.
LISETTA.                                    Oh buna seira, bap!
PAULIN. Am da giüdär e mettar ent al stab?
GIACUM. Sì.
PAULIN.         Dì, ciär bap, at ciò vargót da bel?
GIACUM. Per tü una reisga, e per tü ün mulinel.
LISETTA. O dia, dia, je nun sà fär üs;
Ca infin in issa i’ à filaa cul füs!

[p. 34]           PAULIN. O dem la reisga, ca je vöi pruvär,

        Un bel carrin sa je sun bun da fär

LISETTA. O mama! dem la ròcca e la roccäda,
Je vöi pruvär e fär una filäda.
MAGRETTA. Je nun à temp, ca iss’i à da cašär;
L’è lò la flur; ma mia per la liccär.
(As mett e manär la plaina).
GIACUM. Brav, s’u vè vòia tant da lavurär,
Sì doi fic sec i’ à ciò da ’v ragalär.
(Ai dà fic sec).
PAULIN. Oh čhi bun güst! L’è tancu züc d’avdogn!
Am lasciat bap, ch’in de’ ün el mat Togn?
(Al bap, fa segn ca sì, e’ l va cul mat e mettr’ent i cavai).
MAGRETTA (manand la plaina)
Guarda, Liseta, s’al fög è stüzaa
Sot lan castegna; c’as sent da brüšaa.
Incur ch’i altar doi saran chilò,
Sci portan ent ün piat per lur e nò.
Ca innur’är al lagmilac sarà ció,
Intant i tond e ’i šdun paregia giò.
(Lisetta va, e torna preist e mettar giò meisa).
MAGRETTA. As sent giò, che la massa vegn in alt;
Vulef avdeir, ch’i à mess giò trop cald?
Quela copa da zin met chilò sott,
C’um vezza s’al lagmilac vegn dabot.
Tö or quela clavia — lascia pür
Gnir ora, ca je’ m par, c’al sea giò dür.

[p. 35]               Issa stoppa sü ferm, ca ben al tegna,

        Met in meisa la copa e lan castegna.

(Lisetta à fatč dree man quel cai cumandäva la mama).
MAGRETTA. Va e clamär al bap e al tee frär,
E santav giò, e scumanzà e mangär.
(Al vegn al bap cui fanč e i’ s mettan e meisa).
LISETTA. As sent e gnir varün sott al balcun.
MAGRETTA. Am pär, c’al sea i zap dal sciur patrun
Ma parciè mai gniral quel e ’s truvär;
Ca nu l’è temp anch’i fitč da pagär.
GIACUM. Dabot, ca je scumet parciee c’al vegn.
MAGRETTA. Fors’al vess vöia d’indär e Morbegn?

GIACUM. Sì, šì, l’è quel; šì, je’ l capišc benissim,
Oh benvenuto, ser patrun lüstrissim!
RADOLF. Chilò je vezz, c’u se tütš in faccenda,
Chi e cašär, e čhi e fär marenda.
MAGRETTA. O ser patrun! giò ca l’è giusta gnii,
As volal unurär, rastand servii?
RADOLF. O parciè no. Je ben gügient l’accett;
E je ’m sent giò daspair quisti fanciet.
(Al careza i fanč).
MAGRETTA (d’una banda vers Giacum)
Oh, čhi modestia, o čhi degnaziun!
GIACUM (vers l’ureila da Magretta)
I en sempr’inscia evant lan eleziun.
RADOLF. Al mee fioč al vegn evant dabot.
Al pär ca l’agia giü ün bun büjot.
MAGRETTA. In quanto el büi, per quel, grazi’ el Signur!
I nus pon lamantär; e’ ii fan unur.

[p. 36]          RADOLF. Ma, a propo, vef santii la novella,

        Ca l’è rivaa al dutur Pontisella?

MAGRETTA. Sì, l’è rivaa; ma l’è giò passaa ent,
Ent a Pungell, e truvär la si gent,
PAULIN. S’il vess savü, je füss córs ent dabot,
E ’n purtär e si mama al potinbrot.
LISETTA. E inscia cun quattar salt e dù parola
Tü vess ciapaa’ na gajoffa ’d nicciola.
GIACUM. Cas è’ l gnii e fär quel cazar Gian Planeta?
As sent e dir, c’ l’à voltà la bareta.
MAGRETTA. Lašciand al Vescuf: o quel macarun,
Al sarà giò gnii stüf dii bun bacun:
O ca l’à fatč lega cun quel dii corn.
Per negär la si fede, e an fär scorn.
RADOLF. La riforma va evant; e i toccan dree
Fra nò i Pravost e altar cul Tumee
Maturo, propagand lan nöiva idea,
Ca e la licenza zeran la purteja.
Quel, ca sül camin veil tegn anca dür,
L’è al Vicari Bortal Castelmür.
Ma ai n’è altar da quela famia.
Ca giò scumenzan e šlargär la bria.

E är fra i Salaš qualchi àn propensiun
Per lan idea nöiva in religiun.

MAGRETTA. Ma la Madona s’ela drumantäda;

S’ la lašcia ca la fede in aria väda?

RADOLF. Sün quel lan part àn diversi panzeir;

Cà ognün la fede vera crè da veir.

GIACUM. Issa quela quistiun matem davent,

Vo, dòna, e fanč, ritirav ün mument;

Ingiet e tör sü ’l peng in la dispensa,
Ca nò ’m possa tagnir ’na conferenza.
(Dòna e fanč van cun la plaina).

[p. 37]       Casa cumandal, ser patrun lüstrissim?

C’am vol ciančiär je à capii benissim.

RADOLF. O je vuleiva dòma’ v dumandär,

Sa forsa, forsa u’ vè santii e ciančiar,

Chi ca’ l nos popul agia vuluntà
Da metar da Morbegn per pudastà.

GIACUM. Je creg, ca dübi nui possa rastär;

Sa’ l šciur patrun al la vol acettär.

RADOLF. Sa’ s trata’ l nos comün tör d’ün impegn,

Giò ca e lü ’i tocca metar da Morbegn

Quist’an al pudastà, je num ritir;
Ca l’è un doveir al comün da servir.

GIACUM. Da parte mia, je nu mancarà,

Dal racumandär lü per pudastà.

No, i see merit i nu pon sfugir
El popul, e ognün l’à da capir.

RADOLF. Ma una part àn al cervel pü fin,

S’i scaldan la rašun cun ün got vin;

Per quel je ’v dun in man quisti daneir,
(Ai dà un borsa).
E vò dai impiegär fagiè’ l plašeir.
E sa ’v riešc da fär quel ch’i’ v à ditč,
1040 Sci je’ v lasč giò är la mità dal fitč:
Vers al comün pö je nu mancarà
Da essar grato per la sii buntà.
Ma secondär s’u nu vulè i me fin,
Je truvarà ben altar fitadin.
U vè capii: issa stet ben, cumpär,

Scusà, sa je sun gnii ev incomodär.

GIACUM. Anzi, je’ l tegn per un ben gran favur,

Sa das fidär in je am fa l’unur.

Je sarà sempar sempar l’ümilissim

[p. 38]      Famei devoto dal padrun lüstrissim.

(Al la cumpagna cun granč inchini e pö ’l torna).

Al ser patrun l’à gran capacità,
Ca l’è ben degn d’essar mess pudastà.
Ma dal ciarcär per forza e per daneir,
L’è üna moda, ca num vol plašeir.
No, nu l’è bel: l’è una coruziun
Cuntraria e la giüstizia, e la rašun.
Però är čhi c’à merit, è sforzaa
Dal fär, per nu essar d’altar surpassaa.
Ecco parciee — cuntar al me vuleir;
Da fär quel ca l’à ditč, je’ m lašč plašeir.
Sa je nu fatč ca quela raba väda,
Quel can dal diaval am tö la fitčäda!

SCENA X.

Stüeta e la reila ma pulita. Ent ün cantun ün mulinel e ün caragn cun lana o lin. Sünt üna caruna qualchi scüdela e šdun da len. Sün üna caruneta ent al cantun tre o quatar libar. ANIN santäda giò cun ün libar davant, dopo TUMEE STAMPA.

ANIN. Quist libar, ca is an lašciaa i nos,

L’è un gran confort: dagiò incur ch’i poss.

Je’ l töi per man, e je’ n leg qualchi föi.
Pazia ch’i leg eplan; però je vöi
Am där fadiga da m’esercitär
E ’l legiar, e anc plü e ’l meditär.
Da tüt al cor je ringrazi ’al Signur,
Cas à tratč or dal camin da l’erur,

[p. 39]      Cas à cuncess da legiar i see ditč

In nos linguag, e tal qual, ch’i en scritč.

Pür c’um fagiess quel c’al Signur prescriv,
E c’al nos cor nu füss insci cativ.
Sì fra da no um as pudess giüdär,
E vivar tancu angiul, da bun frär.

STAMPA (ch’era rivaa un zig evant senz essar avdü da lee)
Ma dal nos cor lan ingorda pašiun
As impediščan spess da essar bun,
O’ l mee ciär angial, e s’amär da cor,
E vivar tancu tantci frär e sor.
ANIN. Aha! um vè tadläda, ser Tumee!
U sarassus gnii ent da l’üšč da dree,
Ca je nuv à santii nagot. O ciär
As comodà, giò c’u sè gnii e ’m truvär.
STAMPA (tira cià la si scabela daspair quela da l’Anin)
Sent, ciär’Anin! Am forsa da pruvär,
Fra nò da essar plü cu sor e frär?
ANIN. Ma je quel c’u panzà nu capišc mia.
STAMPA. Je at dumand, sa tü vol essar mia.
ANIN. Je nu poss creir, ca vo fagias dal bun,
Parciee c’u füssus ben un gran minchiun.
STAMPA. Je un minchiun, parciee ch’i cerc da veir
La perla dal me cor, dii mee panzeir?
ANIN. I voss nun vöian üna dla pradica.
STAMPA. Ma sat parciee?
ANIN. Parciee ca nu l’è rica.
STAMPA. Ecco ’l motif! Cret tü propi dalbun.
Ca per quel là i agian lur rašun?
ANIN. (In düra prova al mee cor è mess:
Da fär e l’avocat cuntar sè stess).
Sent, ciär Tumee! Dagiò ca t’è plašü,
D’am vuleir ben, ši je ’t darà dal tü.

[p. 40]              Issa in quist mument at pär tüt üna,

        Da essar ricc o povar per edüna:

Ma Dio sà, sa ent i temp e gnir
Tu nun agia motif da t’an pantir? …
Dio sà, sa je vess pö tanta virtü,
Da’ t cumpensär dal tüt di ben perdü?
STAMPA. Tü dà e lan richeza trop valur:
Cret c’ la rendan cuntent plü cu l’amur?
ANIN. Sa tü è ricc, tütč at fan scapaläda,
Sa tü e provar, tütč at dan paiäda;
Sa tü è ricc, sci tütci at sbragian dree:
«Bun dì, o riverito, ser Tumee!»

Sa tü è povar, i nut badan gnanca
Tant, ca tü füss al picòi d’üna banca.
STAMPA. Ma, ciär’Anin, ma je nu capišc mia,
Parciee ca giüsta tü am tenta inscia.
ANIN. Sa tü à raba, tü davantará
Ben preist cadsanč, masträl, o pudastà;
Sa tü’ m tö je, ch’i sun insci povreta,
Tü pudess gnir e scütčär la careta.
STAMPA. (Je nu poss creir, ca la fagia dalbun; …
Da l’and’Ursina l’è giüst lan rašun).
Ma dì, Anin, ma dì, ciančiat da senn?
ANIN. Je nu sà incusa fär, pet vuleir ben.
STAMPA (mortificaa e un zig sdegnaa)
E ben, Anin, sa tü num vol ben tü;
Je vun davent, e je nu torn mai plü!
(Al va in prešša).
ANIN (ai sbrač dree)
Sì, ch’it vöi ben . . . o ciär! . . . nu indär davent!
(Tumee torn indree in furia).
ANIN. Ma, ben inteis, cun l’anel ent al dent!
(Giò la tenda).

[p. 41]

ATTO SECONDO.

SCENA I.

Pangel. Ciüsa d’üna banda libra. Ün riület passa daspair. I’n banchet da len darant.

MARIA e GIAN PONTISELLA, pö GIACUM TÖNN.

MARIA (regn ora e plan e plan cu la si calceta in man)
Iss je starà chilò tüta suleta,
Per am scaldär, fagiand un zig calceta
In quist bun sul, e’l’è la pigna dii veil,
In l’aria püra, e sot quist bel ceil.
(Las senta giò e planin sül banchet).
Je sun ben fiacca; ma cas’è da fär?
Indree in la vita nus po plü tornär;
E sa tornär indree är as pudess,

1. Decurtis, Rätoromanische chrestomathie, II. Bd. S. 341, 79
2. 1) Decurtins, Rätor. Chrestomathie Bd. X, 1.