Prüm cudasch da scoula

Da Wikisource.
romancio

1833 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Prüm cudasch da scoula per ils infaunts nel chantun Grischun Intestazione 20 marzo 2021 75% Da definire

Representanza fatta d'un baur Inscripziuns in Engiadina
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
[p. 85 modifica]

PRÜM CUDASCH DA SCOULA.

Per ils infaunts nel chantun Grischun. Cuoira, Stampo tres S. Benedict. 1833.


L’origine dellas trais eternas lias nella Rhätia e l’aliaunza a Vazerol.

(Dal 1330 — 1471.)

     [p. 208] Zieva cha ils baruns da Vaz füttan morts our, dvantettan ils chastlauns et ils cavaliers da rapina darcho pü temeraris e pü violents invers il pövel, et ils cunts da Sargans condüjaivan lur sudits nellas guerras e battaglias, cha ils düchas d’Austria interprendaivan cunter las citeds et ils pajais della confederaziun Schvizera. Que nun avess admiss Donat da Vaz; ma el pussaiva gia dalöng inno suot sia grand’e greiva platta sepulcrela, sper il convent da Curvalda.

In quaistas guerras restettan ils conferedos dapertuot victorius. Ils Bernais battettan la nöblia sper Laupen, 1339, ils Zürigais sper Tätvyl 1351, las Forestas il dücha Leopold sper Sempach, 1386, ils Glarunais üna numerusa armeda sper Näfels, 1388. Dürante quistas guerras eran quels dellas las trais Forestas, Uri, Schviz et Untervalda, tres lur concordia e valorusited dapertuot ils prüms et ils pü rispettos, güdand a tuots ils oters ad acquister e mantegner la liberted. Quaist commovet las otras citeds e pajais a’ s allier cun las trais Forestas, vzand, cha concordia renda ferm. Usche intrettan nell’eterna lia: Luzern, Zürig, Glaruna, Zug e Berna; e quista uniun formaiva la lia dels oach velgs chantuns.

Il pövel dell’Appenzell eran da que temp suot il domini del abate da St. Gallen. Ün da quists abates era ün dür signiur, chi opprimaiva quaist pövel muntagnard et ils guvernaturs del quel vulaivan tratter quel [p. 209] auncha pü arbitrariamaing o crudelmaing. Co s’impissettan ils Appenzellais: „Perche vulains nus ans lascher tratter sco sclefs; tres concordia essans eir nus ferms.“— Usche fettan tuots ils homens nel pajais d’Appenzell üna secreta alliaunza, schiatschettan ils governaturs our da lur chastels e [p. 86 modifica] demolittan las fortezzas dels chastlauns. Perque vulaiva l’abate, cun agüd del dücha d’Austria, opprimer cun la foarza ils Appenzellais et ils fer darcho plajer süot il greiv giuf del velg domini; ma ils homens del pajais d’Appenzell battettan las armedas del abate e del dücha nels ans 1403 e 1405, nellas battaglias al Speicher, al Stess e sper Wolfshalden, e restettan libers.

In püssas da quistas guerras cunter ils confederos combattettan, suot las banderas da lur patruns, eir ils sudits rhätics dels cunts da Werdenberg e del uvaisch, ils quels ordinariamaing tgniaivan cun l’Austria; ultra quels pero eir bgers oters Rhätiers, condüts d’ambizius cavaliers. Els stuaivan spander lur saung o metter lur vitas in prievel, abanduner il cratsch e lur scoassas, per ün eister interess; quaist als paraiva dür et ingüst. Ma in quistas guerras imprendettane bgeras chosas nüzaivlas; els vzettan, co cha las superbas armedas dels cavaliers gnivan tres la speda dels libers confederos distaisas a terra, sco l’erva tres la fotsch, e co cha concordia e curaschi viril daun foarza e liberted. Acco s’impessettan eir els in lur cours: Ebain, eir nus essans homens et avains curaschi e ferma bratscha; scha eir nus ans colliains cunter l’arbitrio dels signiurs, inallura ne els, ne lur chastlauns ans tgniaron pü in sclavitüt.

[p. 210] Da co davent survgnittan ils Rhätiers granda inclinaziun per alliaunzas traunter peer, e püss dels bainintenzionos signiurs s’unittan cul pövel. La prüma alliaunza formettan ils Tschalovers (Oberländers) cun il barun Ulric da Rhäzüns, nel an 1395, ad Ilanz, inua els s’impromettettan, da s’ schirmager vicendevolmaing cun vita e roba, e da decider tuotas cuntaisas traunter els tres compromissaris. Cur cha l’uvaisch da Coira et il cunt da Werdenberg - Sargans vzettan a nascher telas alliaunzas, e s’ innacordschettan, cha eir lur pövels mussaivan inclinaziun lotiers, schi dschettane traunter peer: ad ais ura, cha nus ans collieschans cun ils sudits, uschigliö s’allian els cunter nus; per que saja alliaunza cunter alliaunza! e dalum fettan quaists duos signiuors cun lur pövels in Surset, Schams, Tumgiaischia, Obervaz, Evras e Bravuong, nel an 1396, üna lia, tres la quela sviettan il pövel d’otras alliaunzas.

Alchüns ans zieva, gia nel meg 1400, intrettan ils signiuors della Partsura, cioe l’abate Johann da Disentis, il barun Ulric Brun da Rhäzüns, ils signiurs da Sax cun lur pövels, sco eir las communiteds libras della Partsura, in üna alliaunza cun il pövel liber da Glaruna. Els s’ impromettettan vicendevolmaing: „da deffender e protegger pajais e pövel dadains ils terms da lur confins e d’esser fidels confederos infin cha’ l muond düra.“

Quaistas alliaunzas füttan las precursuras d’otras alliaunzas per la deffaisa della liberted e della güstia cunter l’arbitrio e la tirania; ma [p. 87 modifica]rania; ma ellas nun violettan üngüns drets, statuind, cha daja gnir do e conservo ad ogniün, taunt signiuors, co sudits, que ch’ad el da güsta radschun pertuocha.

[p. 211] Ma in que temp eran auncha crudels guvernaturs, chi vzaivan invidas, cha il pövel dvantess liber; per que il vulaivane avilir e tratter cun beffa e spretsch. Sün il chaste da Bärenburg, in Schams, era ün guvernatur del cunt da Werdenberg - Sargans, chi dess avair sforzo il pövel da manger our dal istess bülg cun ils püerchs. Dal chastlaun sün Fardün, sper Donat, in Schams, vain requinto la seguainta istoria: Quaist chastlaun era la terrur della val da Schams, meltrattand el il pövel e nun rispettand ne bains, ne güstia. Cur ils ers e pros del agricultur eran il pü belg chargios da spias et erva, stuaivane servir da paschiüra a sia muaglia et a sieus chavals. Pover quel, chi avess agieu l’ardimaint da chatscher davent la muaglia del guvernatur. E pür, ün hom da quels contuorns, Johann Caldar, fet que taunt; el curtellet duos chavals del guvernatur in sieu er, l’ira cunter üna tela tirania aviand tiers el piglio il suramaun. Perque il fet il chastlaun clapper et il bütter per lung temp in praschun, infin ch’el cun arövs e daners reconquistet sia liberted. Il chastlaun savaiva, cha quist hom purtaiva nel cour ün ödi inestinguibel cunter el, per tel motif il vulaiva el metter sülla prova ed allura ümilier. Veziand el ün di Johann Caldar sper sia poarta, s’invidet el a gianter tiers el, e s’aviand miss a maisa, spüdet el cun beffa e spretsch nella spaisa e vulaiva allura sforzer l’hom et ils sieus da manger la spaisa usche pastrüglieda. Ma Caldar saglit sü, clapet il chastlaun per la gula, et il sforzet uossa da manger el svess sü il gianter plain d’ sbevas, exclamand: „Usche maglia uossa il pastrülg cha tü hest condieu.“— Allura curtellet el il chastlaun, clamet spert insemmel il pövel, [p. 212] et in pochas uras füttan ils chastels da Fardün e Bärenburg conquistos e demolieus, ils famalgs schiatschos et las violenzias vindichedas.

Ün’otra istoria requinta eguelas sceleratezzas dal chastlaun da Guardaval, sper Madulein, in Engiadina ota. Il guvernatur da que chaste vzet üna vouta a Chiamuesg la bella figlia d’ün contadin, e vulaiva sforzer il bap, d’al mner quella sün sieu chaste. Il bap stuet ceder alla foarza et impromettet da mner la giuvna dalum ch’ella füss pü bain vestida. Intaunt radunet el ils pü bravs homens dellas proasmas vschinaunchas, chi da löng inno eran sazzis della tirania da quist chastlaun. Quels as pustettan nel god sper il chaste, et il bap condüjet la figlia gio per ils pros. Ils veziand il chastlaun a gnir, currit el incunter alla giuvna e la vulaiva abratscher; co tret il bap sia speda e la passet tres il cour del scelerat. Ils homens zuppos accurrittan our dal god, penetrettan aint per [p. 88 modifica]la poarta avierta del chaste, mettettan in fügia ils satellits e demolittan il chaste. Quaist sun requints, chi s’haun conservos da velg inno nella buocha del pövel, ma ün nun po dir, quaunt inavaunt cha saien vardaivels o be inventos; nus avains motifs da dübiter della perfetta realted da medems.

Nus laschains dvart telas anecdotas, per requinter ora dall’origine dellas eternas trais Lias.

Origine della Lia Sur o Grischa.

Nella Partsura, na dalöntsch dalla vschinauncha da Truns, as vezza üna pitschna chapella, nomneda St. Anna. Sper la medema ais ün fich velg bösch d’ascher, [p. 213] vi del quel sun auncha be alchüns rams ornos cun föglia; el ais pü della mited martsch, e bod crudaro quaist venerabel ascher in puolvra. Suot quaist bösch gnit avaunt pü da quattertschient ans güreda la Lia Grischa.

Las violenzias da püss signiurs occasionettan quaista Lia. Els e lur guvernaturs chalchaivan il pövel et admettaivan, cha tuots sclerats agissan suainter las vilas paschiuns da lur cours. Perque nun era suenz üngün sgür ne in sia chesa, ne sün la via; avaunt il güdisch l’innozaint nun chattaiva güstia, ne il melfattur chastih. Co s’ radunettan ils soprastants dellas vschinaunchas, homens velgs cun chavels grischs e barbas lungias, secretamaing e suenz durante la noat, in ün god sper Truns, per as consulter, co vulessan as guandager da taunta ingüstia, insolenzia e violenzia. Zieva madür refless introdüjettane in lur reuniuns saimper püss onests e fidels homens, e pigliettan la savia resoluziun, da consulter sopra lur propost eir il venerabel abate da Disentis, Peter da Pontaningen, il quel tuots honoraivan et amaivan.

L’abate appruvet lur resoluziun, e sün sieu cussalg tramatettane lur ils pü risguardos et ansiauns homens tiers ils baruns e cunts del pajais, et als fettan declarer, cha scha els nun avessan chüra, cha tuotas ingüstias e violenzias gnissan banidas our dal pajais, schi cha il cumön pövel nun suppartaro pü löng l’avierta sfrenatezza; cha il pövel vöglia in tuotas chosas onestas e güstas obedir als signiurs et adempir sieus dovairs vers quels, ma eir schiatscher foarza cun foarza. Eir il venerabel abate da Disentis saja in quist reguard del medem parair.

[p. 214] In allura l’abate da Disentis avaiva nella Partsura bgers drets e signiorias; nonostante era la vschinauncha da Disentis quasi independente dad el et avaiva gia sieu egen mastrel.

Ils frars Hans, Heinrich et Ulric Brun, baruns da Rhäzüns, eran signiurs sur ils cumöns da Safien, Tenna et Obersaxen. Il cunt Hans da [p. 89 modifica]Sax possedaiva qualche drets sur la cited d’Ilanz et era signiur sur il cumön della Foppa, da Vals, Flem e Lugnezza.

Il cunt Hugo da Werdenberg - Heiligenberg regniaiva sur las vschinaunchas da Trin e Tamins.

Al cunt Heinrich da Werdenberg - Sargans appartgnaiva Schams e Val - Reno, Leuenberg e Schleuis, Tusauna, Heinzenberg e Tschappina.

Da velg inno libers eran ils abitants sur il god da Flem, que ais in Lax; e quels in Val - Reno s’avaivan reservo lur veglias liberteds e drets, cur 1277 eran intros suot la protecziun da Walther da Vaz.

Ils sudets signiurs informos dall’uniun e ferma resoluziun del pövel, et udind, cha l’abate da Disentis appruvaiva lur dumandas, as declarettan eir els pronts tiers tuot que chi füss güst et apussaivel. Be il cunt Heinrich da Werdenberg - Sargans nun vulaiva savair novas da quist’intenziun del pövel, e scomandet a sia glieud da pigler part a quella. Quels da Tusauna, Tschappina e Heinzenberg obedittan, ma quels da Val - Reno e Schams intrettan nella lia.

Nella mited del mais Marz, mamvalg, al alver del sulalg, eran radunos sper la chapella da St. Anna ils baruns e cunts cun lur cavaliers e nöbels, ils soprastants et ansiauns della glieud libra e dels sudits, et intuorn els, in ün circul, ils melgders et ils pü curagius [p. 215] homens our dal pövel. Cul cho scuvert urettan els a Dieu, intrettan in discussiun sopra il contenut da lur lia, gnittan d’accord, elevettan lur mauns e gürettan il seramaint, sco cha l’abate da Disentis als dschet avaunt. Tres quel impromettettane:

„D’esser e rester buns e fidels amihs e chers confederos, infin
„cha muond düra; da s’assister vicendevolmaing cun roba, pajais
„e glieud, in deffaisa della güstia, della pesch, dellas stredas e
„del liber traffic;“

„Da mantegner e deffender ogni signiur, taunt ecclesiastic, co
„laic, innöbel e nöbel, pover e rich, e tuots ils members della
„lia nel giodimaint da lur drets e possessiuns:“

„Da s’assister vicendevolmaing in guerra et in pesch, da
„tschercher güstia tiers il güdisch, e na cun la foarza; dad impedir
„tuota violenzia, e da chastier ils disobediaints, chi nun vulessan
„rispetter las decisiuns del güdisch.“

Quaist et oter statuittan els, corroborettan il tuot tres ün solen güramaint, e munittan la charta della lia cun lur suottascripziuns e sagels.

Tres quista lia gnit il pövel garantieu dallas violenzias dels signiurs ngüsts e dal arbitrio dels guvernaturs, ma eir arcuntschieus e rispettos ils drets dels cunts e baruns sur il pövel, taunt inavaunt cha als appartgniaivan [p. 90 modifica]da velg inno. La perfetta liberted nun ho pero il pövel obtgnieu tres quaista lia, dimperse pür in temps posteriurs cumpreda in tuota realted.

Otramaing s’impissaiva il pövel da Schams. Aviand ils chastlauns allo commiss tauntas iniquiteds, e l’ambizius signiur da Sargans suenz lascho sainza ascolto [p. 216] lur güstas almantaunzas, schi vulaivane francamaing refüder tuota obedienzia et esser libers.

Co imnatschet l’uvaisch da Coira als Schamsers cun chastih; tuotüna nun obedittane. Perque ils scommunichet el nel 1431 trais voutas et ogni vouta pü fermamaing, in möd, ch’el proibit a tuots vschins d’avair la minima communiun cun quels da Schams, d’als der da manger e da baiver; schi el cummandet perfin allas duonnas d’abanduner lur homens, infin ch’els füssan obediaints.

Ma ils Schamsers s’indettan poch del signiur da Sargans, del’uvaisch da Coira e da sia scommunica. Que nun patittan pero lur confederos nella lia sura; els dumandettan, cha ils Schamsers obedissan a lur signiur, sco da dovair e güstia. Quaist fet effet, et ils Schamsers impromettettan dad adempir lur obligaziuns. Usche protegiaivan ils homens della Lia eir il signiurs in lur drets; els daivan ad imminchün il sieu, sco cummandaiva la charta della Lia.

La Lia Cade.

Cura e co la Lia Cade hegia piglio sia origine, da que nun essans nus exactamaing instruieus. Que pera, cha quaista lia as hegia formeda poch a poch; üna charta da lia nun ais pero avauntmaun. Da temp velg appartgniaivan bgeras vschinaunchas e cuorts all’uvaischia. Alchünas avaivan ils uvaischs cumpredas, insemmel cun ils drets, cha ils prüms patruns avaivan sur quellas; otras s’avaivan suottamissas voluntariamaing al domini dels uvaischs; in otras avaiva l’uvaisch fabricho la baselgia et uschiglö acquisto merits per la [p. 217] cultivaziun della vschinauncha o del pajais, e cotres eir drets; püssas communiteds eran pervgnidas ad el tres donaziuns o testamaints. Tuota quista glieud, chi appartgniaiva all’uvaischia, as nomnaida appartenents della Cade.

Nels turbolents temps dels drets del pü ferm e della rapina ils uvaischs nun avaivan suenz ils daners, per cumprer chastels e vschinaunchas, ne la foarza, per deffender pajais e glieud. Allura las communiteds, inua el possedaiva drets signiorils, al gnivan in agüd cun daners e pövel. Loscunter daiva l’uvaisch our d’ recognuotschentcha a sieus appartenents ogni sort d’ liberteds e drets, e cur faiva ün tratto da pesch o üna cumpra, schi eir las principelas communiteds as suottascrivaivan e mettaivan lur sagels suot ils documaints. Nus cuntschains püss exaimpels nell’istoria, inua las communiteds pigliettan üna tela part in affers dell’uvaischia. [p. 91 modifica]Nella pesch p. ex., cha l’uvaisch Hartmann, zieva üna guerra cun l’Austria, fet nel an 1392, vegnian eir las communiteds della Cade nomnedas sco partecipevolas al tratto da pesch, et ils Cumöns da Coira, Engiadina ota e Bragaglia attachen lur sagels vi da quel. Cur l’uvaisch acquistet ils chastels da Ramuosch, in Engiadina bassa, e da Greifenstein, sper Filisur, schi assummet immincha communited della lia Cade ün’eguela part della summa necessaria; eir furnittan ellas tuotas daner, per spendrer il chaste impegnio d’Aspermont. Cotres gnit in üsaunza ed acquistettan las communiteds il dret, da der lur sentimaint in affers da conseguenzia, cha’ ls uvaischs intraprendaivan, e suenz las consultaiva l’uvaisch in emergenzas difficultusas. Ellas pigliaivan eir part all’[p. 218] elecziun del uvaisch, e l’ elecziun era pür allura valida, cur ils cumöns della Cade l’avaivan arcuntschida. Perque vegnian l’uvaisch, il chapitel canonic, et ils cumöns in velgs documaints nomnos: la Cade.

Alchünas communiteds avaivan gia in allura lur mastrels e podestets et uschigliö divers drets, p. ex. la Bragaglia, l’Engiadina ota, Evras e Baiva. Fürstenau passaiva per üna citedina et avaiva tscherts drets, sco sulamang citeds solaivan avair, p. ex., müraglia e la giudicatura sur vita e mort. Pü co tuots oters cumöns avaiva pero la cited da Coira grands privilegis; sieus citadins nun pudaivan gnir convgnieus avaunt ün güdisch eister, dimperse stuaivan gnir güdichos dadaint lur muraglia; ella nun pudaiva gnir escommunicheda, sch’ella pigliaiva sü glieud, chi dal imperatur eran declaros bandieus; ella suschaiva avair ün’egna dogana, inua tuotas merchanzias stuaivan gnir schiarsedas; et oters drets simils.

Ma tuotüna possedaiva eir l’uvaisch bgers drets sur la cited. Nel an 1349 l’imperatur Carlo IV. regalet al uvaisch il dret da scouder nella cited tuots ils dazzis regals, la giudicatura civila e criminela allo, il dret da batter munaida, d’installer nella cited ün prefet imperiel (Reichsvogt), ün mastrel, ün Canzellier et ün Werkmeister. Ad era pero reservo, cha l’uvaisch nomness lotiers homens agradevols alla cited. In temp da guerra 30 l’uvaisch e la cited aviand bsöng d’agüd eister, fettane tuots duos nel’an 1419 üna alliaunza per 51 ans cun la cited da Zürig. Löng vivettan ils uvaischs cun la citadinanza da Coira in bun’amicizia; ma qualvoutas naschivan eir dissenziuns, inua ordinariamaing la cited da Zürig et otras communiteds della [p. 219] Cade gnivan interpelledas sco arbiters, per deffinir la contaisa. Que füt il cas nel an 1422, aviand l’uvaisch Johann Abundi Naso üna differenzia cun la cited da Coira. Co fet l’uvaisch serrer las baselgias e vulaiva, suspendand il culto divin, sforzer la citadinanza a s’ conformer a sia vöglia. Ma ils citadins da Coira pigliettan las armas, assediettan il Hof, pigliettan d’assalto il palaz vescovil, e mürettan sü la [p. 92 modifica] poarta davous, afin cha üngün nun pudess, sainza lur sapchüda, gnir in agüd al uvaisch. Ma Johann Abundi era fügieu et imploret l’assistenzia dels Zürigais e dels cumöns della Cade. Quaists tramettettan lur depütos a Coira, ils quels accomodettan la cuntaisa. Sün que restituittan ils citadins da Coira tuot que ch’els avaivan butino nel palaz vescovil, e traunter l’uvaisch e la cited füttan determinos pü precisamaing ils drets e dovairs d’ogni part.

Ün craja uossa, cha in que incunter l’uvaisch hegia fat ün tratto o üna lia eir cun tuotas las otras communiteds della Cade, tres la quela quaistas hegian acquisto grandas liberteds e drets. Da que temp inno dessan ils appartenents dell’uvaischia esser dvantos homens libers della Cade.

La lia dellas desch drettüras.

1436.

Las valledas e communiteds, chi fuorman oaz in di la lia dellas desch drettüras, eran pü bod suot il domini da quels da Vaz. Tres Kunigunda, figlia da Donat, pervgnittan quaistas contredgias al cunt da Toggenburg. Quella vouta eran ündesch cumöns, comprais eir il cumön capitulare da Schiers e Seevis. Ils [p. 220] abitands da quists cumöns nun eran eguels in drets e liberteds, sco nell’in otras chosas. Suenz vegnian anoveros libers Valsers, cun egens drets; ün craja, cha que sajan stos ils Tavoschers, ils prüms abitants da quista val doviand originer dal Vallais superiur. Na tuots ils abitants da Partens e Schalfik appartgnaivan a quists Valsers; ad ais pero probabel, cha ils Valsers hegian tschantscho tudaisch, e cha ils Romaunschs in quaists lous sajan stos main libers. Ma da que temp nun gniva nell’in Partens tschantscho dapertuot tudaisch; la granda part dels noms dellas vschinaunchas, vals, alps, bains etc. haun lur origine dal linguaich romaunsch; ün so eir, cha a Clostra ais infin vers la refuorma sto üna communited romaunscha et üna tudaischia. Tiers la glieud libra haun da velg inno appartgnieu quels da Tavo, Langvies e Belfort. Ma tuots eran suottamiss al domini dels cunts da Toggenburg.

Murind nel’an 1436 il cunt Frederic, chi era naschieu sün il chaste da Solavers, sper Grüsch, sainza lascher infaunts e sainza avair stabilieu tres testamaint, chi dovess erter sias possessiuns e sieus drets: schi s’elevet üna lungia e violenta cuntaisa traunter sieus paraints, e cur eir la cited da Zürig et ils pajais da Schviz e Glaruna as masdettan in quella, rumpet our l’usche dita veglia guerra da Zürig.

Dürante quistas cuntaisas las contredgias e vschinaunchas in questiun as chattaivan expoastas ad ogni sort d’ prievels e miserias da guerra; imminchün dels ertevels tscherchaiva la favur del pövel, mentre cha ils [p. 93 modifica]adversaris percunter l’imnatschaivan cun guerra. Co as resolvettan quels dellas desch drettüras, da fer [p. 221] üna lia, chi nun avaiva zuond bricha la mira da s’ sottrer al domini, o da restrinscher ils drets dels signiurs; els vulaivan be as garantir da tuotas violenzias e mantegner nel intern da lur pajais las ledschas e l’uorden. Usche as radunettan our da tuotas las giurisdicziuns ils soprastants dellas communiteds e bger pövel a Tavo, il di 8 d’ Lülg, 1436, e gürettan üna lia, chia ’l mastrel da que temp, Ulric Beeli, cun oters soprastants del pövel suottascrivet.