Rimas (Bühler)

Da Wikisource.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
romancio

Gion Antoni Bühler 1911 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu Rimas Intestazione 28 giugno 2020 75% Da definire

Il Vagabund senza Patria L'uniun dels dialects rætho - romans
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 880 modifica]

Rimas, Coira 1875 stamparia da Sprecher e Plattner.

[p. 12] La hirundella.


Çiançiusa hirundella,
Tgei portas sur la mar?
La primavèra bella
Mi vol annunciar!

5O seies beinvegnida,
Curriera dellas flurs!
Cun tiu arriv imblida
Miu cor tot las dolurs.

Vol tü haver creanza
10Vers tiu admiratur.
O ve in mia stanza,
Ve qua a star allur’!

Ün post a bella plazza
In quella poss haver,
15Per metter tia razza
A lœc tenor plascher.

[p. 881 modifica]


Co senta allegria
Miu cor e grand deletg,
Savend che compagnia
20Vol far mi sut miu tetg!

Marvegl, gia cun l’aurora,
Mi fas il svegliarin
Cun tia vusch sonora,
Amabel uçellin!

25[p. 18] Avertas las fenestras,
Tü svolas tant ardit
In voltas zun adestras
Tras l’aria rapid.

Tü portas stram e paglia
30In stanza da contin,
Per fabricar da vaglia
Ün proper palazzin.

A peina has cun stenta
Finida la lavur,

35Che dal palazz ün senta
Canèra e ramur.

Uss pür indretg comenza
Il temps de tiu soffrir,
Stovend cun diligenza
40Tants piçens tü nutrir.

Schi, tü eis da tot’ura
A strada per servir
Als piçens cun premura
E per ils instruir.

45Et eis l’estad passada,
E ven il fresc autun:
Tü svolas afflictada
Vers il meridiun.

Çiançiusa hirundella,
50Pertgei tü vens sur mar?
Nus instruir, uçella,
Tü vol e delectar.

[p. 20] Ün di d’estad.


Splendurs derasa oz sur munts e
prada
Il clar solegl in pompa maestusa,
Leventa flurs d’odur zun deliciusa,
E tot la creaziun eis in parada!

5Da verd il funds cuverna la fenada,
Sur èrs cun graun va l’unda
graziusa;
Forests cun aria tant odurusa
Sun dels uçells dimora fitg amada.

Però avant ch’arrivi aunc la sera,
10Da nüvels stgürs il çel se ha cuvert,
Dals quals cametgs trascurran
l’atmosphera.

Mortal, o pensa in quest mund
incert:
Sco ’l temporal da di serein
strasuna,
Disgrazia er tuccar po la fortuna!

[p. 32] Las steilas.


Steilinas aschi claras
Al firmament azzur,
O pür glüschi, vus caras,
Vus flammas da splendur!

5Cun quala confidanza
Vus sto jeu admirar!
Miu cor el ha speranza
Da vus aunc habitar.

[p. 882 modifica]


O quala contentezza
Podess in vus el vêr,
Cun quala beatezza
Fortuna là goder!

Steilinas aschi caras
Al firmament azzur,
Infin vus essas claras,
Jeu spera cun ardurl

[p. 51] Las medunzas.

L’alva gia derasa
Clar al firmament;
Sü medunzas caras,
Sü cun ardiment!

La damaun eis fresca,
Cauld fa il solegl;
Facil ün lavura,
Lavurand marvegl.

Subit uss ün auda
10 Farclas a tunar,
Vezza bellas giuvnas
Tras il vitg passar.

E da vuschs sonoras
Tuna ün bel cant —
15 Las medunzas uran,
Per il funds passand.

Da pertot ün senta
Farclas agüzzar,
E manugls ün vezza
Prest a paradar.

[p. 52] La lavur s’avanza,
Tot va inavant;
Gia cuvernan mannas
L’èr da graun pesant.

Et il carr arriva
Senza terginar,
Per il graun a casa
Aunc da di manar.

Prest la volta s’alza
Ussa cun plascher;
Ma ’l persuir las mannas
Strenscha per tener.

Uss solegl se sbassa,
El vol tramuntar,
E las bellas steilas
Stattan per levar.

O medunzas sveltas,
Giuvnas da plascher,
Mei cun Deus a casa
A repos goder!

[p. 21] Las stagiuns.

Il temps, co eis nel mund quel variabel
E pleina d’accidents la cursa sia,
Che nus nagut in terra para stabel!
Oz da pertot resuna allegria,
5Damaun gia se derasa la sgrischur
Al fil de nossa senda, nossa via.
Als vents d’inviern l’aurora de splendur,
La primavèra, sequita svoland,
Finind ils dis funests e da horrur.
10Cun pass legier uss Flora trapassand
Ils munts, las vals e la virida prada,
Flurinas ella sterna abundant.

[p. 883 modifica]

E prest cun granda pompa e parada
Cuvernan ses infants in quantitad
15Ils funds e la campagna resvegliada.
Al firmament azzur in claritad
Ün vezza il pompus solegl levar
E di per di passar cun maestad.
Il di levant marvegl annunciar
20Ün dal superb forest l’uçliglia senta
Cun ün harmonius e dulç cantar.
Il vent amabel semper plü moventa
Las auas del magnific mund alpin,
Infin che el il freid glaçér leventa.
25[p, 22] Dad erba savurusa da contin
Uss se cuvernan pasculs e cultura,
E vol splendur mai prender üna fin.
Cun la ramur de gross auals allura,
Cun il mugir de muvels, cun brunsinas
30Da spundas e da plauns e dall’altura
Ils tuns sonors de tübas da collinas
E güvels de pasturs e pasturellas
S’unischan e rimbomban sco lavinas.
Dal spitg er schüvels dellas muntanellas
35Nel grandius concert se fan sentir,
Del redesdar lur s’allegrand er quellas.
Il cor human uss çessa da patir;
Quest temps beau el gauda cun plascher,
Sperand ils dis imblida ’l del soffrir.
40La nova vita, da pertot da vêr,
L’intêra creaziun in resüstanza,
O qual aspect per quel, il qual vol crêr!
E qual resentiment de confidanza
Se sveglia nel intern e qual confort,
45E co nel cor la flamma desda de speranza!
Ma quala eis da tot creau la sort!
Il temps la roda da contin el caçia,
E quella va e mai non ven a port.
Solegl uss senza çess l’ardenta façia
50El lascha splendurir sur munts e vals,
Sur èrs a prada e sterila glaçia.
E la damaun, co glüscha in cristalls
E perlas la rugada allas plantas,
Tgi alla riva creschan dels auals!
55Peridas gia e seccas paran tantas
Superbas figlias della primavèra,
Da curt tant bellas aunc et incantantas.

[p. 884 modifica]


[p. 23] Fratant che grev cargada la p(r)omèra,
Da lattas, pals e pozzas sustenida
Comparsa granda fa e bella çera.
Prest eis quieta vita uss svanida,
Sun faulçs, trivorçs, rastells in moviment;
Dal braç de bellas giuvnas se divida
Fenada aulta cun grand ardiment,
E s’alzan spert runellas e las runas
E las panuglias in zun curt moment.
A peina che sut tetg eis in cargunas
Il fein, agüzzan farclas las medunzas
E medan, fan cun ils manugls palunas,
E ligian mannas, stattan sco stigliunzas
Aunc tard la sera a glischar la teglia,
A far pivattas finas per filunzas.
Però suvent annetgamein se sveglia
Zun vehement il suffel da lontan;
Ün tun uss senta da sgrischur l’oreglia,
E vegnan cun las alas del orcan
Cametgs ardents e nüvels de tempesta
E de granella, quals horrur nus fan.

Tgei al human timid dels beins aunc resta?
O tot, tot ha l’Omnipotent salvau,
In bein manau ha ’l l’ura tant funesta!
Co ussa tot compara recreau
E nova vita s’allegrand respira,
Dal salvament eis tant felicitau!
Human timid, non crida e suspira!
Combatt e guerra nus la vita porta,
Et eis del bab etern la vera mira,
De nus provand manar a vita scorta,
Sco el er l’aria purifichescha
Cun il cametg, il qual dals nüvels sorta.
[p. 24] Ma semper inavant el circulescha,
Il temps legier, svolant e fugitiv,
E nel svolar del bön aunc operescha.
Da novamein cuverna spess resdiv
La prada, e las soleglivas spundas
Cun uvas uss s’infittan gia tempriv.
Il flum, qual va currind tras vals profundas,
El ha gia moderau siu pass rapid,
Ch’el uss nus mussa semper claras undas.

[p. 885 modifica]

100Ün temps zun agreabel e solid
Ven dopo il camiç d’estad uss spert
Cun notgs sereinas e solegl splendid.
Ils dis sun curts, ma bels e clars er cert;
L’uçliglia emigranta se prepara
105Dad ir, essend siu senn vagant alert.
E bein carnida dallas alps compara
In scossas numerusas la muvaglia,
Al contadin tant utila e cara.
Per l’ultim quala vita da travaglia
110Comenza ussa cun il tard autun,
Avant che sei spogliada mintga caglia!
Cun carr, curtaun e schliusa e tragliun
El la campagna mintga di traversa,
Manand el la raccolta a mantun.
115Mai batta uss ün’ura tgi fuss persa;
Marvegl eis la casada gia in pei,
E tots bugen s’agüdan viceversa,
Tots lavurand e lavurand puspei,
Tgi cun la zappa e cun la cavagna,
120Tgi cun scarsuir, e prest inturn da tei
Resuna d’allegrezza la campagna;
A güvels de beada contentezza
Respunda da lontan uss la muntagna.
[p. 25] Sco’l contadin, l’activ, uss cun letezza,
125Considerand ses beins e sia casa,
Fitg bein provist er cun del tot se vezza:
Aschia il human stat alla phasa
Fitg importanta d’üna vita nova —
Avant la spunda della nera vasa;
130E fortunau sch’er in siu cor se mova
Il sentiment del güst, qual senza tema
Da bun infant al bab etern det prova;
Content el pensa e cun güsta flemma
Als dis, quals in virtüd sun passentai,
135Fratant che l’empi dall’anguscha schema!
E dis arrivan, o de quels sco mai,
Funests et er da vents periculus
E da brentina spess accompagnai.
Co fugan tras las selvas lamentus
140Quels figls, dal freid septentriun tramess,
Cun lur nausch flat mordent e pernicius!
Pruginas e schelaglias han uss mess
Ils terms a tota vita vegetala,

[p. 886 modifica]


Sco sche la fin del mund vegnir voless.
145Ils paupers animals dall’aura mala
Els fugian tots in lur següras taunas
A se defender da fredaglia tala.
Abbandunadas stattan las fontaunas
E las truaschs, et er da glaç eis plein
150Il lac, da pescs refugi e da raunas.
Svanida tota vita nus vezein,
Da reger para mo la mort terribla,
Inua da pertot nus mein e stein.
E semper ven fredaglia plü sensibla,
155Plü stgürs ils nüvels; l’aura pluviusa
In bischa prest se müda zun horribla.
[p. 26] Cufflaus se çentan uss da név smulusa
Suvent e spess in vias, trutgs e sendas
D’altezza e ladezza strementusa.
160Ün vezza da pertot immensas tendas
Dad aulta név sur tratgas e cuvertas,
Da trapassar cun stentas mo horrendas.
E las contradas, ellas sun desertas;
La mort ün uss observa cun snuizzi,
165Co ella çerca da pertot offertas.

Orcans, accompagnai da grand stramizzi
E dalla cuffla, di e notg strasunan
Tras munts e vals, fagend ün trid sbragizzi.
Dals munts lavinas furiusas tunan,
170Cun rapidezza sbovan alla bassa
E culms e vals traversan e çiancunan.
E semper s’ingrandind uss ven la massa,
Infin che ella se fermand arriva
A plaun e sper il flum sün la terrassa.
175Il bel aual, il qual nus divertiva,
Eis senza vita, tot rigid, quiet,
El, qual d’estad tras bellas flurs fluiva.
In név velau eis l’inganus vadret,
In név velai citad, aclauns e vitg,
180La quala senza çess il vent portet.
Dal flum, surtratg da glaçia, fin al spitg
Dels munts, tot para d’esser üna fossa,
La quala tot il mund attrista fitg.
E la colur, quell’alva sco dell’ossa,
185Cumbein plascheivla tant et er carina,
Cuverna forsa prest er nossa possa!
Human, ha vis tü nascher la flurina,

[p. 887 modifica]


Has tü la crescher vissa, la belletta,
E madürar ses früts sper la collina?
190[p. 27] Has vis perida er la pauperetta,
Crodar a terra secca e disfatga
Et er spogliada da tot la föglietta?
Has quei tot observau, human, pertratga
Tü er allur’de tia existenza,
195Dels dis passai e della cursa fatga,
E co da primavèra la semenza

Renascha e resüsta confortabel!
E Deus per tei havess da meins clemenza?
Il temps, co eis nel mund quel variabel
200E pleina d’accidents la cursa sia,
Che nus nagut in terra para stabel!
Oz da pertot resuna allegria,
Damaun gia se derasa la sgrischur
Al fil de nossa senda, nossa via:
205La vita eis letezza e dolur! —

[p. 29] Hansemann.


Dad anns innà gia tascha tiu cantar,
Has tia curas in noss munts finida!
Il mund ingrat tiu genius imblida:
Ils vegls mo san aunc da tiu giubilar.
5Il temps modern, in pe da salüdar
Ils ideals d’üna splendur candida,
El curra cun anguscha zun avida
A beins terresters vanamein çercar.

Ma te conforta! Sco la primavèra
10 Cun sias flurs il freid inviern spaventa
E sequita ün di a stgüra sera:
Il cant hilar da novamein leventa
Ün di in nossas vals la harmonia,
Che noss bels munts rimbomban d’allegria!

[p. 30] Mistral Zaccaria Pallioppi.

(1872.)

Fadigias grandas, mo lavurs e stenta
Da di e notg sun stadas tia sort,
E d’ün etern combatt senza confort
Tiu nobel cor aunc oz el se lamenta.
5Il mund modern, sco ’l oz nus se presenta,
Negligia, causa interess, il scort
E mai non creia de gli far ün tort,
L’abbandunand sco fan ingrata schenta.

El pür te fugi! Tgi che per alzar
10La patria, sco tü se po stentar,
Ch’el resti er ün temps in imblidanza:
Il temps futur, il di de regordanza,
Arriva, ch’ils Romanschs cert da pertot
Te clameran lur meglier patriot.

[p. 888 modifica]
[p. 37] Defensiun della patria.

(Guerra sursilvana d’anno 1799.)

I.

Eis la patria nossa giaschenta in munts e muntagnas
Piçna er e cuverta da név e da glaçia immensa;
Sufflan e fugan ils vents, ramurand sur la pizzas e sellas,
Sco las lavinas strasunan sur spelma e sur precipicis;
5 Svolan las evlas graschland sur contradas d’eterna nevada
In compagnia del urs, qual traversa las gandas e selvas,
Persequitand il camuç e çerand l’amieivla nursina,
Cur da stgürezza e nüvels cuvertas sun vals e valladas:
Bella eis ella totüna e ferma e tant grandiusa
10 E gigantesca da vaglia et üna fortezza stupenda,
Quala nus anim inspira e quala nus dat er la forza
De cun vigur la defender, noss’independenza artada
Dals valents antenats trapassai in combatts et in litas,
Quals riscar els stovettan per libers restar da vergogna.
15 La quietezza e pasch qua regnavan in totas contradas,
Et il solegl aunc sclariva sur vitgs e sur munts in fortuna;
Pauc arrivavan qua novas dals grands combatts e disturbis,
Quals nel mund vehement furiavan tras terras lontanas.
Estras aunc eran al pœvel las faulsas ideas perversas,
20 Da pertot importadas cun saung e cun forza ingiusta;
Mo da lontan ramurava il tun e sbragizzi de guerra
Et il schemer dels pœvels tocs dalla furia guerriera.
Ma segür plü non eis il plü pauper in sia casina,
Cur nel cor d’intrigants sentiments da vendetga se movan
25 [p. 38] Er in nossas valladas idillicas, l’ultim refugi
Aunc restau alla pasch in quest temps zun terribel in terra,
Prest comenzet la tempesta rapid a raspar cun sveltezza
Nüvels stgürs e pesants da granella sur nossas muntagnas.
Ils Austriacs e Frances, invitai per tremenda disgrazia
30 Da zelants partisans d’ussa prender posses cun la forza
Dellas anticas ligias grischunas, er subit comenzan
A circumdar nossa terra cun sveltas legiuns e cohortas
In zun fermas cadeinas et in posiziuns sminaçiantas.
Granda sgrischur e tristezza il pœvel pacific uss senta,
35 In pericul terribel vezend nossa patria cara:
Ma ils vers Grischuns, o quels mai in lur vita imblidan,

[p. 889 modifica]

Che da babuns els descendan, prudents, ferms, insuperabels;
Et indicand las novas, che sei l’inimitg avant porta,
S’alza il pœvel valent, e cun furia el piglia las armas:
40Çüffa sclopets e truschets et ils pals e las mazzas e furcas,
Per retener l’invasiun e defender la terra artada.
Et in totas valladas de nossa Surselva alpina
Tunan ils zens d’alarm maestus da totas collinas,
Al serius combatt clamand ils guerriers della terra.
45Subit s’alzettan ils humens e giuvens, vegliurds e las femnas
Et arrivettan armai a Mustér, inflammai da curascha,
Conter brutala et ingiusta schenta volend cun la forza
L’integritad della terra e lur libertad uss defender.
E s’ingrandind la folla de pœvel e bandas guerrieras,
50Tot in agitaziun februsa d’anguscha e tema,
Crescha uss qua ad ün crescher nel vitg per las stradas e vias
Il disurden e la confusiun nell’armada del pœvel.
Novas arrivan terriblas cun mess da Tujeç vers la sera,
Qualas notifican scenas et acts da terrur zun sgrischeivla,
55[p. 39] Dall’invasiun francesa commess vers il pœvel pacific.
Ceder havevan stoviu al Crispalt las guardias grischunas
Alla hostila cohorta francesa, la quala in prescha
Uss descendet er dall’aulta muntagna, çercand nella bassa
Della vallada confort e repos dall’immensa fadigia.
60Sco ün torrent alpin inundescha dad aura stemprada
Tot ses conçets e las arcas a sias rivas verdentas,
Uss se derasa l’armada hostila in vitgs e vischnauncas,
E crudeltads qua mussavan las vias, ils trutgs e las sendas,
Per las qualas l’exercit hostil inavant uss marschava.
65Dalla horrur et anguscha il pœvel fugit alla bassa,
Et arrivand fugitivs a Mustér cun da quellas novellas,
Plü aunc creschet il scumbigl e del pœvel la furia guerriera.
Çiançias uss qua a Mustér circulavan la plü fabulusas
Et ingrandittan mo plü aunc quell’agitaziun gia fitg granda.
70Il consegl de guerra provet da calmar las colonnas,
Qualas cun grand tumult nellas stradas del vitg furiavan,
Et el faget in seduta nocturna il plan dell’attacca,
Quala il di subsequent gia cun l’alva succeder doveva.
Et arrivand la damaun, se raspettan las bandas guerrillas,
75Pleinas da fœc e curascha virila, cun buna speranza
Nella baselgia antica del vegl convent venerabel,

[p. 890 modifica]

Per implorar dal çel bun success e victoria compleina.
In uniun protestants e catholics insembel uravan
E rogavan da Deus, qual dirigia la sort della guerra,
80Per favureivel success nel moment serius de battaglia.
L’absoluziun generala quest act religius uss concluda,
E sün publica plazza il pœvel se raspa allura,
Per alla terra natala giurar in quest’ura solemna
Ch’el cun l’ultim saung della vita la vœgli defender;
85D’oz libertad conservar e l’independenza artada;
[p. 40] Fin alla mort de batter per dretgs e per beins della terra.
E cun enthusiasmus prendettan las fermas colonnas
Subit possess sur il vitg uss da lur posiziuns destinadas.
Ma a peina ch’in reçia uss stettan las bandas guerrillas,
90Impazient l’inimitg aspectand e la greva attacca,
Cun ramur e cun strepit las salvas er subit comenzan.
Sco ün’aua alpina las sveltas colonnas francesas
Uss s’avanzettan cun furia e slanç vers las bandas del pœvel,
Qualas, non conoschend disciplina, uss subit fugittan,
95Se retirand dalla tema nel vitg in terribel disurden.
Blers guerriers qua crodettan, tocs dallas ballas hostilas,
Morts e blessai a terra dispers per las vias e prada;
E numerus moribunds, ils quals giaschevan per terra,
Dallas dolurs et anguscha bragivan, uravan, clamavan
100Tranter la granda ramur, il terribel tumult e sbragizzi
Dels rabbiai combattants durant quella lita sgrischeivla.
Et inavant currit l’inimitg uss cun granda sveltezza,
Persequitand vehement e cun anim e granda curascha
Ils fugitivs nel vitg tras las stradas e vias zun stretgas,
105Tot atterand cun lur colps e cun lur bajonettas e ballas,
E credend de haver uss gia fatga victoria compleina.
Ma las colonnas del pœvel annetgamein uss se fermettan,
E se laschet tranter quellas sentir üna vusch admoninta:
„Humens, guerriers della patria, vus figls della bella Surselva,
110Vos giurament alla patria vus ussa teneis mo aschia!
Co, vus fugis e temeis üna tala colonna hostila,
Quala cert senza fadigia e stenta sfraccar vus podesses?
O vergogna a vus e vergogna a tot nossa terra!
Schi, vergogna a voss infants, vossas donnas e
figlias!“
115Sco ün colp eletric tocchettan quests plaids las colonnas
[p. 41] Ch’ellas subit uss qua se fermettan e prompt se volvettan,

> [p. 891 modifica]

Gia in strada frunt fagend allas bandas hostilas.
Et adœver sgrischeivel il pœvel uss fa dellas armas;
Spert volvend ils sclopets el qua batta e mazza e sfracca
120Senza perdun tot quei che gli ven uss inconter in via.
Giust sco muscas qua crodan in reçia Frances uss a terra,
Tocs dals colps de vendetga del pœvel in ira e gritta.
Ma plü granda horrur ils Frances aunc toccar pür doveva.
In complein disurden dal vitg uss sortind in anguscha,
125Tras la prada da Cons els uss predan cun tema la fugia,
Per salvar lur vita in questa terribla burasca;
Ma arrivai a peina ch’els eran in questa planüra,
S’alza la grossa brentina, la quala fin uss stgürentava
E zupentava la plaunca, nomnada nel vitg „Mariettas“.
130Ün sbragizzi diabolic rimbomba da questa altura,
Qual inquagliar e schelar fa il saung all’armada fuginta.
Üna lavina de humens armai alla bassa qua sbova
E cun rabia in costas ils paupers Frances uss attacca;
Pals e truschets e scarsoirs e las furcas e mazzas e spadas
135Üna lavur sgrischeivla e tant sanguinusa comenzan!
Ün snuizzi terribel uss ven sur las bandas francesas,
Cun sgrischur observand la furia del pœvel in armas,
Qual qua tot atterrava cun forza e gritta snueivla.
Ils fugitivs, uss büttand lur armas a terra, improvan
140Da müçiar dalla gritta e dalla vendetga del pœvel;
Vers Tujeç e vers Medel els predan in prescha lur via,
Laschan nels mauns dels valents vinciturs üna roscha zun granda
Da captivai e da morts e blessai da pertot la cultura.
Schi, compleina eis stada oz quella victoria del pœvel,
145Dall’invasiun la Surselva essend uss del tot liberada.
[p. 42] Grand, general et immens uss bein era il giubel del pœvel
Sur il success acquistau cun las armas e forza virila;
Ma combattants della terra er persa havevan lur vita,
E giaschevan quels morts e blessai numerus per la prada.
150Granda perquei ella era e viva e fitg generala
Quella dolur sur la perdita fatga in questa battaglia.
Donnas et orfan lur babs e lur buns nutriturs condolevan,
Soras lur frars e spusas lur spus et amants deploravan;
Quasi in totas familias tristezza oz era intrada
155Cun la victoria del pœvel sur la sclavitüd vergognusa.
Ma durant che il pœvel valent uss in gloria vana

[p. 892 modifica]

Siu success e sia victoria qua festegiava,
Vegnan las novas da Coira, che üna colonna francesa,
Plü fortunada che quella d’Ursèra, uss sei in viadi
160Vers la Surselva e che general de Mont la commandi.
Questa novella uss tema zun granda faget in Surselva.
Van e noscheivel fuss stau de qua far uss voler resistenza,
Stante che uss ün haveva sutvart e da part er d’Ursèra
Ferros e sveits inimitgs per las stradas e per las muntagnas.
165Et acceptand dal convent la fitg raschuneivla proposta,
Ün tramettet a Danis deputaus cun la plenipotenza,
Per contrahar tras de Mont la pasch cun l’armada francesa.
Il general accordet la capitulaziun gli offerta,
Et il terz di zieva la granda e prima battaglia
170El tenet a Mustér er l’intrada cun sia colonna;
Et il di sequent arrivet la colonna d’Ursèra,
Quala las bandas del pœvel havevan çell di rebattida.
Qualche dis mo restettan las grandas colonnas hostilas
A Mustér e partitan allura da quella contrada,
175Piçnas occupaziuns laschand in diversas vischnauncas,
Per tener a mistregn uss aschia la ferma Surselva,
Quala resister haveva voliu allas armas francesas.

[p. 48] II.

Dis trists, dis da tremenda e granda vergogna parevan
Als patriots ils dis della occupaziun in Surselva,
180E mo cun gritta et odi quest giuf il brav pœvel portava,
Schi, quel pœvel valent, il qual cun bravura stupenda
Rutta haveva la forza de quellas colonnas hostilas.
Quals sentiments da tristezza stovettan cun forza surprender
Ils valorus Sursilvans, adüsai in lur bellas muntagnas
185Mo a lur magistrats d’obedir et a proprias leschas!
L’ester regeva uss qua nella terra dad el occupada
E survigliava ils pass, ils acts et ils plaids della schenta,
Bein presentind, che la forza virila, al pœvel innata,
Rumper podessi las grevas cadeinas aschi svergognantas.
190Semper e semper las cordas plü ferm ellas füttan stendidas,
Contribuziuns d’ün importo grandissim al pœvel impostas;
L’insegürtad del possess er creschet cun la granda scartezza,
Quala sensibla uss era in totas vischnauncas oppressas.
L’incontentezza creschet et er l’odi e l’ira del pœvel,

[p. 893 modifica]

195E da lontan gia raspet ün urizi sgrischeivel ses nüvels,
Quals sminaçiavan terribla tempesta in nossas muntagnas.
Non adüsai de lur testa sbassar avant estras potenzas,
Ils contadins, uss stuffis del giuf, il qual ils squiçiava,
Prest comenzettan a dar a consegls instigants lur oreglia.
200Il sentiment da valur virila e forza morala,
La confidanza e cretta in lur curascha e possa
Det speranza e quasi certezza, che cert l’intrapresa
D’üna revolta podessi haver ün success favureivel;
Et emissaris aunc plü mo desdettan la flamma de guerra.
205In radunanzas nocturnas da spessa e nera stgürezza
Se raspettan in culms et in selvas ils humens del pœvel
[p. 44] Tot adascus e per trutgs e per vias e sendas zupadas
E fugind traditurs cun tradinta œgliada punschenta.
Gnanc dus meins passai aunc eran dapi la sconfitta,
210Che madür el gia era, il plan della granda revolta,
Quala puspei libertad e la persa independenza
Reacquistar uss doveva et er la fortuna del pœvel.
Grand e profund silenzi regnava pertot nella terra,
Sco se mussa adüna avant temporals quietezza
215Malsegüra, mütta, funesta et intemorinta.
Et il prim de Matg comenzet gia in totas vischnauncas
Della Cadi il pœvel la bein planisada revolta
Cun pigliar in vitgs e vischnauncas la truppa francesa,
Quala teneva pertot occupada la bella Surselva.
220Et a Mustér cun tots preschuniers arrivettan allura
Las numerusas roschas e bandas armadas del pœvel.
Zun rigurusa giustia il pœvel da far uss pensava;
Dalla gritta et ira mazzar tots Frances ün voleva
Per vindicar lur delicts e lur ingiustias commessas.
225Da salvar als paupers Frances in pericul la vita
Ils conventuals uss se dettan zun granda fadigia,
Et all’intercessiun de quels reussit que cun stenta
D’alla finala calmar uss la rabia et ira del pœvel
E d’impedir la mazzacra terribla in publica plazza,
230Dalla quala nuides il pœvel voleva desister.
Ün concludet da scaçiar l’inimitg dall’intêra Surselva
E dal Grischun e pür da plü tard allura decider,
Quala la sort dovei esser de tot quella schenta clappada.
In moviment uss senza retard se mettet la colonna,

[p. 894 modifica]

285Ils inimitgs ligiai caçiand avant se cun la forza.
Qualche pass da sut la vischnaunca snuvet uss las cordas
Ün contadin a dus paupers Frances, e quels subit allura
Sur la müraglia saglittan e spert er prendettan la fugia.
[p. 45] L’ira del pœvel non conoschet plü ne terms ne mesüra,
240Cur la fugia dels dus disgrazieivels uss füt observada.
Furia, rabia e gritta terribla çüffet uss il pœvel,
E — cuvri voss œgls, descendents da babuns tant sgrischeivels! —
Ün homicidi, schi üna terribla, sgrischeivla mazzacra,
Ün copar e mazzar cun pals e truschet e cun furcas
245Uss comenzet in mez d’ün diabolic sbragizzi snueivel.
In lur saung per terra ils paupers Frances qua giaschevan,
Disfigurai da zun numerusas feridas mortalas
Et inzugliai in lur monturas sdraçidas e ruttas,
Del fanatismus l’offerta e d’üna vendetga terribla.
250Zieva quest act brutal d’üna inestinguibla vergogna
In moviment se mettettan las bandas guerrillas del pœvel,
Tot in alteraziun et in furia sco bestias feroces,
Et avant lur peis fugivan las bandas francesas,
Fitg contentas da mo aunc poder uss müçiar cun la vita.
255Zens d’alarm succurs in vitgs e vischnauncas clamavan,
E crescheva uss aunc ad ün crescher la granda colonna,
Quala sco üna lavina possenta cun se tot prendeva:
Humens, vegliurds e piçens e grands et ils vegls cun ils giuvens.
Tgi che part non prender voleva de questa campagna,
260Quel er cert riscava in via la mort violenta.
Et inavant il torrent currit uss sco üna burasca,
Tot atterrand e sfraccand sco ’l sgrischeivel orcan cun la forza.
A Tumein arrivet vers la sera l’exercit del pœvel,
Las compagnias francesas caçiand avant se sco las cauras;
265Ma alla Punt se fermet l’inimitg per uss far resistenza,
Fortificand et armand cun canuns qua la riva opposta.
Ün comün general del exercit intêr uss concluda,
[p. 46] Da il di sequent pür provar la sgrischeivla attacca,
Stante che era la sera per oz gia zun fitg avanzada
270E che repos de bisœgn uss haveva l’armada del pœvel.
Uss alla Punt e nel vitg da Tumein las colonnas campettan,
Tot in disurden e senza tener disciplina negüna.
Grand tumult e ramur e canèra las bandas fagevan,
Tot devastand nels murüçs, nellas casas e nellas cantinas;

[p. 895 modifica]

275Eivers giaschevan guerriers della patria sco bestias per terra,
Et influenza negüna sur questas colonnas havevan
Lur conducturs, ils quals las dovevan manar alla lita.
Üna preparazinn quei era fitg inadequata
Al combatt, il qual il pœvel damaun aspectava.
280Ma cun l’alva del di las colonnas gia eran alertas,
Promptas da fresc attaccar cun la forza l’armada hostila.
La stgüraglia svanida non era aunc nella vallada,
Che ils plunts da sclopets e canuns rimbombavan sgrischeivel.
Üna attacca sur l’autra faget uss l’armada del pœvel,
285Per conquistar la punt e la riva opposta da Domat;
Invan però oz pareva dad esser qua tot heroismus;
Totas attaccas del pœvel l’exercit hostil rebatteva,
E crodettan qua tants valorus defensurs della terra!
Tot ils sforzs parevan dad esser oz qua adumbatten,
290E la mort decimava terribel las reçias del pœvel,
Da maniera che persa havevan gia blers la curascha.
Ma observand arrivar ün succurs e da stradas diversas,
Uss returnet er puspei lur vegl anim cun forza creschenta,
Et inavant, inavant els saglittan cun ver heroismus,
295Non badand nella furia las ballas, ne piçnas ne grandas.
Ceder stovet l’inimitg uss a tala attacca terribla,
Se retirand in grandissima tema e prescha vers Domat,
[p. 47] Persequitau dal exercit del pœvel cun rabia terribla.
Stenta invana que era voler retener cun la forza
300Nella planüra sur Domat las bandas valentas del pœvel,
Qualas nagut plü savevan in lur tant zelanta premura
D’ün strement ne d’anguscha e tema da ballas hostilas.
Et inavant ella jet vehement quella caçia terribla
Tras la selva vastusa e tras la campagna da Domat.
305Cun la forza d’üna cadenta lavina l’armada
Della Surselva currit inavant cun furia terribla,
Se derasand nel Tuleu e Vial e pertot la campagna
Cun rapidezza, sperand da sfraccar e disfar cun la forza
Il fugint inimitg aunc avant che quel müçi tras Domat.
310Il fracass del combatt rebatteva tras spessa pignola,
E crodettan fitg blers defensurs della patria cara,
Cun lur saung qua bagnand ils vials et ils trutgs della guerra.
Cun il sbragizzi de guerra s’unittan ils plunts zun sgrischeivels
Dels canuns e sclopets, che la selva, ils munts e la spelma

[p. 896 modifica]

315Uss da pertot rimbombavan, inua la guerra marschava.
Ma inavant els saglittan, ils bravs combattants della terra,
Da lur armas terriblas adœver fagend ün sgrischeivel.
Carn e cavells e ner saung inquagliau als truschets paradavan,
E digiravan las mazzas del saung abundant, qual fluiva
320Giu per ils monis nels pugns dels guerriers arabiai da vendetga.
Morts e blessai dall’armada del pœvel da çents er giaschevan
Da pertot a terra per quella vastusa campagna
Sper Frances, tocs dalla terribla vendetga del pœvel.
Ma strement negün els havettan da quella mazzacra,
325[p. 48] Et inavant els caçettan ils paupers Frances in anguscha,
Cun vehemenza ils persequitand tras las stradas da Domat.
Et üna fresca giuvna da Domat, sentind la canèra
E la ramur della granda battaglia, banduna in prescha
Il filadèr e s’armescha cun ün stumbelaç et attacca
330Alla fontauna giudüma in quella stradella tant stretga
Ils guerriers frances, quals cun ün canun giust passavan
Ussa da quella, et ün ella copa, e çells dall’anguscha
Prendan la fugia e laschan nels mauns della giuvna valenta
Lur canun cun cavals, muniziun e cun carr e lafetta.
335Als calcagns dels Frances gia l’armada del pœvel uss era,
Tot atterrand cun sclopets e truschets e cun mazzas e furcas;
Ma l’inimitg, el fugit cun snuizzi in prescha vers Coira,
Non riscand da voler plü far frunt al exercit del pœvel.
Ma arrivai alla teisa pitgogna del Plankis sper Coira,
340Als vegnit in agüt ün succurs de colonnas francesas,
Accompagnadas da cavalleria in granda parada.
Subit ils svelts fugitivs se volvettan per far resistenza.
Üna fitg bein dirigida attacca da quellas colonnas
Intemorit quellas bandas del pœvel in optim disurden.
345Curt moment mo las roschas del pœvel resister podettan
E prendettan allura la fugia tras prada e selvas,
Per dals impetuus inimitgs aunc müçiar cun la vita.
Sur la muntagna da Domat prendettan ils blers uss lur via,
Auters currittan da part da Favugn a Tumein vers Surselva;
350Üna partida fugit vers la Punt per la prada da Domat.
Ma a pass sforzai sequitettan las bandas francesas
Vers la Punt, atterrand e sfraccand in lur furia feroce
Cun crudeltad infernala tot quei ch’els in via cattettan.
Il grand vitg da Tumein aunc quel di consumettan las flammas

[p. 897 modifica]

355 [p. 49] Per vendetga francesa al pœvel valent da Surselva:
Ma las colonnas francesas, cun quei non essend aunc contentas,
Continuettan lur via infin a Mustér cun sveltezza,
Per destruir qua il centrum de quella revolta grischuna.
In dus dis a Mustér arrivettan las bandas feroces
360 Sco ün’armada tramessa da nera vendetga francesa.
Imposiziuns decretadas uss füttan a tot la Surselva,
E pagar il pœvel stovet cun il sanng della vita,
Per haver tentada la liberaziun della terra.
Ma disgrazia plü granda tochet il conveut venerabel.
365 lu ün murüc del conveut conservadas cattettan
Ils Frances las monturas de lur compagnias copadas.
Sco verenticas bestias feroces comenza la truppa
A furiar e sbragir nella claustra et er in vischnaunca.
Bleras persunas perdettan la vita in questa burasca.
370 Et il conveut et il vitg de Muster consumettan las flammas.
Ils Frances bandunettau allura l’iutêra contrada
E laschettan in sia miseria la bella Surselva
O quant trista eis stada la fin della guerra terribla!
Plüras vischuauncas in muschua, ruina e çendra giaschevau,
375 E devastadas campagnas mussavan il trutg della guerra.
Ün graud numer de humens havevan er persa la vita,
E cridavan vienas et orfans in totas vischnauncas,
Lur untriturs e lur babs e marius condolend in auguscha.
Schi, consequenzas fitg tristas havet questa guerra del poevel,
380 E paupertad e miseria vegnittau et er malattias
Per la mesüra plü pleina aunc far dell’immensa disgrazia.
Uss che passada eis questa terribla burasca da guerra
[p. 50] E che da ditg gia svanida eis er la miseria de tala,
II patriot se regorda cun satisfacziun e cun flemma
385 Della vigur e grandissima forza e dell’energia,
Quala noss vegl demussada havevan in questa campagna.
Digus dels grauds antenats trapassai se mussai els havettan
Nel combatt per salvar libertad e lur indepeudenza.
Aunc üna gada svegliada in temps de pericul eis stada
390 Quella vigur e la forza romana in nossas muntagnas,
Qualas da graud beroismus suvent testimoui suu stadas,
Cur ils Griscbuus per la patria lur spada valeuta sflodrettau. —
Quest trist foegl de nossa bistoria griscbuua nus servi
Per üu exempel iu totas questiuns della patria cara.

[p. 898 modifica]

395Nom t’impatgar, Grischun, dellas litas e dellas intrigas,
Qualas ils grands e possents, per promover in gloria vana
Lur interess, insceneschan a dann et a cust della terra!
Salva, o salva tü, pœvel grischun, e conserva intacta
La libertad e tes dretgs suverans e la gloria grischuna,
400Beins acquistai dals valents antenats cun il saung de lur vita!