L'uniun dels dialects rætho - romans

Da Wikisource.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
romancio

Gion Antoni Bühler Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu L'uniun dels dialects rætho - romans Intestazione 28 giugno 2020 75% Da definire

Rimas (Bühler) Gianin e Marinella
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 898 modifica]

[p. 38] L’uniun dels dialects rætho - romans.

Referat per la prima radunonza quartala della Societad Rhætoromana, il 21 d. Schanèr 1886.

(Annalas I. p. 38 — 60.)

Motto: Uniun dat forza.

„Uniun dat forza“, disch ün vegl proverbi, et ils Grischuns han er suvent experimentau la verdad de questa sentenzia, cur noss babuns in piçen numer, ma units in curascha, valorusitad et amur per la patria, han fatg lur gloriusas victorias et acquistau per premi la libertad. Ma giust aschi vera eis er la sentenzia, la quala pretenda: „Separaziun meina alla perdiziun“! Quest advertiment nus mai non volein imblidar. Han ils Grischuns rhæto - romans battiu cun success per lur beinstar material, per lur dretgs, per lur libertad et independenza, sche han els dall’autra vart forsa er negligiu anters beins de granda importanza. Separai dad aultas muntagnas, da profundas valls e vallaçias, insolai qua e là tras intransiblas et impracticablas vias e sendas, els non han adüna mussau quella vicendeivla adherenza, la quala dovessen mussar ils figls e descendents d’antenats, ils quals cun il saung de lur vita han unitamein preparada a lur descendenza l’independenza. Principalmein per rapport a lur bella lingua els non han fatg ils dretgs sforzs da s’avicinar, ils quals fussen stai necessaris per tener allert il sentiment de nazionalitad; anzi els se han beinduras laschau manar da capricis, d’animositads e singulas predilecziuns e sun in questa maniera plütost allontai ils üns dals auters, e de quei se ha allura il general inimitg, „la germanisaziun,“profitau per nus plaun a plaun stenschentar del tot. Ün ha bein da temps in temps fatg provas, da voler unir singuls dialects e las orthographias confessionalas, ma talas stentas mai non han hagiu il giavüscheivel success. Las auctoritads, las qualas havevan desiderau l’avicinaziun dels dialects, giaschend quella nel interess [p. 39] del stadi, han allura laschau marschar l’obstinatezza per sias vias, remettend [p. 899 modifica] al temps da curar la. Ils dus ultims decennis han allura las societads rhæto - romanas er s’occupau cun questa materia e considerau l’uniun dels dialects per üna part de lur scopo. L’uniun dels dialects rhæto - romans, la quala cun il temps havess da crear ün unic idiom scientific per nossa piçna literatura, ha gia qua e là dau bler da discurrer; però üna seriusa discussiun sur questa materia ha aunc mai hagiu löc, e jeu hai schelt quest thema per miu referat giust per provocar üna madüra discussiun sur questa caussa.

L’uniun dels divers dialects rhæto - romans ha ses amitgs e defensurs, ma er ses adversaris. Che üna tala uniun fussi fitg giavüscheivla, buna e generalmein utila, quei concedan er ils adversaris de medema; ma els han dubi, che üna tala uniun sei possibla. Els pretendan, che tras üna uniun dels dialects perdessien quels lur originalitad, non pensan però, che ogni singul dialect ha sia originalitad e che nus aschia, non nus unind, savein ir a frusta tots insembel inconsequenza de nossa „originala originalitad“, l’obstinatezza, valgo „stinadadat“.

Ils amitgs dell’uniun dels dialects pretendan, che quella non sei aschi difficila, sche ün cultiveschi ils singuls dialects da totas vart et accepteschi principis, ils quals cert ston esser adoptai, sche ün vol cultivar e svilupar qualunque dialect. Ils amitgts dell’uniun pretendan melsinavant, e tenor mia ferma persvasiun na senza buna raschun, che il fundament d’ün solid e giustificabel idiom scientific, il qual possi satisfar a tots dialects, non giaschi in ün singul, solet dialect, dimperse nel intêr complex della lingua, v. d. in tot ils dialects insembel; ils dialects se hagien, se volend cultivar, da se completar viceversa, in pe da recurrer allas diversas linguas estras, inua als mauncan expressiuns per üna caussa u l’autra. Tras ün tal proceder mintga dialect se cultiva, e nel medem temps el s’avicinescha, quasi non savend, al idiom scientific, destinau per unica forma literala. Il vala dunque cert la peina, da scrupulusamein interquirir questa caussa in totas direcziuns per dilucidar da totas varts la contesa tranter ils adherents et adversaris dell’uniun. Üna tala dilucidaziun nus impona in prima linea l’oblig, da nomnar ils puncts principals, ils quals fussen da tractar per saver discussionar questa importanta materia.

[p. 40] Tenor mia persvasiun sun da considerar per principis d’üna avicinaziun dels divers dialects ils treis puncts sequents:

1. Co se han ils divers dialects da completar in lur lingua literaria per satisfar allas reglas generalas d’ogni lingua, la quala ün vol scriver, e da purificar la d’ingiustificabels elements esters?

2. In tgei consista veramein la differenza tranter noss divers dialects rhæto - romans, u quala eis lur essenziala diversitad? [p. 900 modifica]

3. Co ha ün da proceder per arrivar alla uniun dels divers dialects, senza supprimer negüns de quels, v. d. senza commetter ingiustias vers l’ün u l’auter?

Ün quart punct, nempe las inflexiuns, il qual dat materia avunda per ün nov referat, dovei esser tractau ün’autra gada separadamein.

Sequitand questa divisiun della materia in quest referat, nus volein contemplar e considerar in possibla curtezza scodün de quels treis puncts allegai e comenzein cun indicar, co ils divers dialects se pon completar viceversa.

Ün catta in mintga dialect particularitads e singuls plaids, ils quals mauncan ad auters dialects, dall’autra vart però er mancanzas, las qualas il pövel, et aunc plü ils docts della scienzia, vulgo „mussausscartira“, improvan da remediar cun prender il refugi allas linguas estras, principalmein alla tudesca e quei specialmein nels dialects cisalpins u rhenans. Sur la corrupziun de noss dialects nus savein discurrer ün’autra gada; qua nus volein be comprovar, che ün catta er in dialects vulgars plaids et expressiuns, dignas dad esser acceptadas dalla lingua literaria.

Sche jeu p. e. nomna a quests signurs il plaid romansch „canorta“, capiran forsa ils paucs il significat de quel, cumbein che el eis ün plaid da dialects rhenans. El significa tant sco plaz u plazza, cur p. e. il se tracta d’indicar il plaz u post d’ün member della familia, il qual quel occupescha regularmein alla meisa. Ün disch dunque: „quei eis la canorta del bab, là eis la canorta della mamma, là la canorta della fançella, del famegl“; e cun quei ün vol dir: „in quest plaz sesa il bab, quei eis il plaz destinau per la mamma etc. Ün adovra questa medema expressiun er per ils animals, cur il se tracta da lur post in stalla, schend p. e. quei eis la canorta della [p. 41] vacca nera, là eis la canorta della grischa. Tenor mia opiniun po mintga dialect acceptar ün simil plaid; quest plaid però ün conoscha be aunc in fitg paucas vischnauncas della bassa, allas autras eis el ün plaid hebraic.

Prendein nus il plaid „petulanza“, il qual ils Engiadinès adovran in lur literatura, sche il po ün fitg bein adovrar et er adoptar et acceptar in auters dialects, derivand quel da nossa sora italiana; ma nus havein aunc dus auters plaids romanschs, ils quals indican giust il medem. Per petulanza ün disch in Susèt et er, sche jeu non sbaglia, in diversas comunitads dell’Albula, la „frappa“. A Domat ün disch per la medema expressiun il „marvalign u marvalegn“. Scaçiar ad ün giuven il marvalign u la frappa, significa dunque: scaçiar gli la petulanza.

Nell’Engiadina bassa ün nomna üna rodetta, cun la quala ün tira las mannas de granezza et autras caussas sün il lattiu, u sün la charpenna [p. 901 modifica]u charpainta, la scharella; quels della Vall - Müstair la nomnan, sco quels dell’Engiadina aulta, la „schirella“. Senza dubi quest plaid deriva dal verb „girar“, vulgo ir inturn, e fuss dunque da scriver plü correct la „girella“. Sche ün aggiungia alla prima schirella üna seconda, per augmentar la forza, allura ün nomna quest instrument las „schirellas“, forsa aunc meglier las „girellas“. Adoptassen las vischnauncas cisalpinas questa expressiun, sche havessen ellas ün fitg bun plaid romansch per lur „flaschenzug“.

L’Engiadina bassa adovra il plaid „conçett“e la Vall - Müstair archa, archas per las fortificaziuns et ils ramparts als flums. Adoptassen las vischnauncas al Rhein quests plaids, sche savessen ellas bein dismetter in lur literatura las expressiuns tudescas: uors, vuors, vuars, dams, e quei allura aunc senza pigliar negün dann, anzi ellas restassen aunc adüna vischnauncas — romanschas.

Nomnand a quests signurs il bel plaid romansch „urmegl“, san forsa fitg pauncs, tgei quel significa, cumbein che el eis ün fitg bun plaid romansch. Questa expressiun nus adovrein a Domat per designar üna forma de dostanza da circa ¼ fin ad 1 pei d’altezza, fatga cun la zappa da cispet inturn ün frust (èr, prau), per impedir l’inundaziun de medem tras auas currentas da valls vicinas. Fin ussa jeu hai in 26 anns cattau [p. 42] negüns scolars del seminari de magisters, ils quals han capiu questa expressiun „urmegl“, cun excepziun dels elevs da Domat.

Aua de neiv, la quala durant l’inviern e la primavèra se raspa in foppas, eis retenida da qualche impediment natural u artificial, errumpa allura beinduras annetgamein et inundescha cun sias undas neras üna vischnaunca; ün tal torrent nus nomnein a Domat il „musel“, et ün senta allura tras il vitg il clam admonint: „Il musel ven, il musel ven“! et allura tot curra a fermar las curts e las fenestras dels çellers alla strada. Jeu sun persvas, che paucs dels signurs qua presents havran audiu inzacuras questa expressiun musel, la quala probabilmein ün conoscha be aunc a Domat.

Medemamein a Domat nus havein p. e. aunc ün auter plaid, il qual auters Romanschs non conoschan. Volend p. e. dir, che ün vomi sias vias secretas adascusamein e zupadamein, ün disch: „Quel ha ses „chiendis u chiendes“, u er: quel conoscha ils chiendis. In tudesc ün savess vertir questa expressiun cun il plaid: „Schlich, Schliche“.

Ils früts u fletoms del lantagen, lantigna u lentagel ün nomna in Sursèt e nellas comunitads all’Albula „limigias“, e cert conoschan forsa paucs u negüns Sursilvans questa expressiun, e forsa aunc meins il plaid fletom, il qual significa nella medema contrada tant sco bacca, borla, tudesc: Beere. [p. 902 modifica]

Talas expressiuns singularas ün catta in mintga vitg, in mintga aclaun solitari, et ün vezza e po comprender, quant util et avantagius ils fuss, da conoscher questas diversas expressiuns. Mes stimai auditurs, implenii da zeli per il studi de nossa lingua materna, me demanderan forsa, co et inua ün sappi imprender da conoscher quellas particularitads dialecticas per saver completar la lingua scientifica. Quei eis giust il vocabulari e l’idioticon, il qual nossa societad ha in ögl da promover; quel nus sto dar sclariment sur quella caussa. Tals codeschs sun absolutamein necessaris, sche ün vol cultivar nossa lingua. Ma giust aschi necessari eis que, che tot il pövel se participeschi de quella caussa in üna maniera u l’autra, sche ella dovei reussir. Ils paucs exempels sura citai non nus fan be clar il bisögn e l’absolutta necessitad d’ün idioticon rhætoroman, els nus mussan er la via, co ils divers dialects se pon [p. 48] completar et avicinar ad auters dialects. Cun buna raschun ün po dunque pretender, che üna dretga e sincera cultivaziun dels divers dialects rhæto - romans eis equivalenta all’uniun de medems.

Per aschi ditg sco nus maunca aunc ün sufficient vocabulari et ün idioticon, nus stovein studiar ils codeschs vegls, principalmein quels dell’Engiadina bassa; er in quels nus savein far üna richa raccolta senza ün special idioticon. Del reminent mintga commember de nossa societad savess notar similas expressiuns particularas de sia comunitad, et il comité las savess allura registrar e las adovrar per l’organ della societad.

Se volan ils dialects cisalpins veramein cultivar, sche ston els er, tenor mia persvasiun, in prima linea evitar et allontanar ils numerus germanismus, principalmein ils innumerablels verbs accompagnai d’adverbs e preposiziuns, ils quals ün savess nomnar verbs adverbials u preposizionals, e returnar pro ils vers verbs romanschs. Quei sto daventar, sche noss dialects rhenans doveien haver üna çera, üna phisionomia romanscha e na üna barbara. Pür allura, cur nus scrivin üna dretga lingua rhæto - romana, ha quella er sia compleina valur per imprender in via della scienzia linguas estras, las qualas sun parentadas cun la nossa. Nus laschein qua sequitar intgüns paucs exempels per mussar, in quala maniera suvent nus maltractein nossa lingua cun ils menzionai verbs adverbials u preposizionals. Nus discurrin e scrivin senza negün scrupel, sco ün catta fitg numerus exempels in nossa literatura:

tener giu ün festa, per: far u celebrar üna festa; prender si, u rumper si danèrs, per: far imprestar danèrs; haver si ün capé u üna capella, per: portar ün capé u üna capella; haver en ün bel caput u habit, per: portar ün bel caput u habit; star giu dad üna caussa, per: desister dad üna caussa; ün sto dar tier quei, per; ün sto quei conceder; scriver sü üna caussa, per: notar üna caussa; scriver giu inzatgai, [p. 903 modifica] per: copiar inzatgei; metter or üna caussa, per: explicar u declarar üna caussa; metter giu ün, per: quietar, acquietar, calmar ün; star tier ad ün, per: assister, güdar ün; stover magliar or per ün auter, per: stover patir u ingaldir per ün auter; dir or inzatgei, per: (per) palesar, publicar inzatgei; serrar giu la ligia, per: far la ligia; la planta eis dada inturn, per: la planta eis cupitgada; l’improva croda ora bein, per: l’improva [p. 44] reussischa; plantar en pomèra, per: implantar promèra; metter giu ün examen, per: far ün examen; çentar il fundament tier ün edifici; per: çentar il fundament d’ün edifici; metter vi ün delinquent, per: giustiziar, pender, scavezar ün delinquent; dir si la doctrina, per: recitar la doctrina; far si la rauba, per: testamentar la rauba etc.

Cun quels adverbs e quellas preposiziun: si (sü) e giu, vi e neu (nà) en et or mazzan noss dialects cisalpins plü che milli buns verbs romanschs; schi, la corrupziun eis in quest rapport aschi granda et intensiva, che quels, ils quals volan adovrar ils vers verbs romanschs, vegnan in suspect, che els non conoschien e sappien romansch e che els vöglien scriver üna lingua rest nova. Quels verbs preposizionals et adverbials sun daventai da tala maniera ün element de noss dialects cisalpins, che nus ils adovrein er suvent in locs, inua quels non sun usitai in tudesc, sco p. e. nellas expressiuns: ludar si ün tochen sum, per: laudar ün fin a sum; emblidar vi üna caussa, per: imblidar üna caussa; el eis mort vi, per: el eis mort etc.

Nus fagein medemamein ün grand abus cun ils objects preposizionals e cun ils adverbials, ils quals ün exprima cun ün substantiv e cun üna preposiziun. Il tudesc ha er influenzau malissim sün questas parts della proposiziun romanscha. In pe da dir e da scriver: invitar u envidar a gentar, al abonnement, ün discurra e scriva uss fitg suvent: invitar u envidar tier il gentar, tier l’abonnement. In pe da dir: ir a meisa, u alla meisa, ir alla lavur, ir alla tavla, pender all’agutta u alla pareit, conoscher ün alla phisionomia, vegnir da scola, u dalla scola, vegnir dallas scolas, s’allegrar d’üna caussa, respunder alla demanda, vegnir dal munt u da culm, comprar materia per ün habit nov, ir a fiera etc, ün discurra e scriva ussa senza negün scrupel: ir tier la meisa, ir vid la tavla, ir vid u ir tier la lavur, pender vid l’agutta, vid la pareit, conoscher ün vid la phisionomia, vegnir or dar scola, vegnir giu dallas scolas, s’allegrar giu u vid üna caussa, respunder sin la u silla demanda, vegnir giu dal munt u da culm, comprar materia tier ün habit nov, ir sin la u silla fiera etc.

Ün vezza subit, che questas e similas expressiuns stattan in stretga parentela et intima connexiun cun ils famus verbs [p. 45] preposizionals et adverbials. Er talas imitaziuns tudescas destruischan tot secretamein, [p. 904 modifica]ma cun forza noss dialects, principalmein ils rhenans, plü a plü intensivamein. Jeu me contenta da haver fatg attents quels Signurs de questa caussa fatala. Aunc ün pèr decennis üna corrupta literatura e l’absurditad d’üna instrucziun tudesca in nossas scolas inferiuras, e da nossa bella lingua romanscha nus havein be aunc üna cadevula ruina.

In quels germanismus giascha la vera perdiziun, la ruina de nossa dulçia favella rhæto - romana. Il fuss fitg facil d’evitar tala verbanaglia, sche ils divers scribents se volessen dar la peina da studiar ün pau noss dialects transalpins, in pe da be scriver quei il qual giust als curra nella penna. Sche nus continuein a maltractar in tala maniera noss dialects, sche conoschan las generaziuns venturas in nossas muntagnas in paucs anns negüns verbs plü.

Eviteien nus dunque quests verbs adverbials e preposizionals, questa pura imitaziun tudesca. Resistin nus all’influenza tudesca, la quala mazza il genius della lingua romanscha, e returnein nus als vegls verbs romanschs, sche eis l’uniun dels dialects quasi fatga.

Jeu spera, da cun quels paucs exempels, sura citai, haver indicada üna via següra, in quala maniera ils divers dialects se pon completar viceversa et er co els se pon purificar dals elements esters. Tgi passa per questa via, catterà prest, che las diversitads dels dialects svanischan senza negün sforz e che ils divers idioms, schi ils plü extrems de quels, s’avicineschan in maniera fitg naturala.

Me volvend uss al second punct de miu referat, jeu vögl provar da mussar, in tgei consista la differenza, l’essenziala diversitad tranter noss numerus dialects rhæto - romans. Ils divers dialects de nossa favella romanscha se distinguan l’ün dal auter:

1. tras sviaments dels vocals nel medem plaid;

2. tras üna fitg piçna differenza nella pronunciaziun d’intgüns consonants, e

3. tras üna minima differenza nella orthopraphia, e nus volein considerar quels treis puncts ün zieva l’auter.

Il vocal a.

Il plü pur ün adovra il sonor vocal a nell’Engiadina bassa; l’Engiadina aulta il müda avant n in ä. Auters dialects salvan [p. 46] l’a, ma dattan al subsequent n ün tun nasal, il qual nus designein cun ɳ; intgüns paucs dialects müdan l’a in o e dattan er aunc al n il tun nasal; auters dialects diphtongeschan l’a cun l’u e fan da quel ün au; nel temps modern, per esser aunc plü originals, müdan auters dialects l’a in e, disphtongeschan quel cun l’u e fan dad el eu. Ün per exempels nus mussan claramein questa scala: man, mäm, maɳ, moɳ, maun, meun, meum; pan, päm, [p. 905 modifica] paɳ, poɳ, paun, peun, peum; tgan, tgäm, tgaɳ, tgoɳ, tgaun, tgeun, tgeum; plan, pläm, plaɳ, ploɳ, plaun, pleun, pleum; san, säm, saɳ, soɳ, saun, seun, seum; lana, läma, laɳa, loɳa, launa, leuna, leuma; tana, täma, taɳa, toɳa, tauna, teuna, teuma.

In ogni cas fuss in quests plaids la forma dell’Engiadina bassa la plü giusta e plü sonora; ün catta però er in codeschs vegls dell’Engiadina bassa il vocal a uniu cun u in simils plaids et ün podess dunque facilmein per tot ils dialects in simils cass adovrar il diphtong au, scrivend dunque ils plaids sura citai: maun, paun, tgaun, plaun, saun, launa, tauna. L’Engiadina aulta ils scriva gia aschia, ma ils pronuncia sco sura indicau. Cur il subsequent consonant eis dubelau, allura nus havein be duas formas, nempe l’a e l’o, il prim nell’Engiadina, l’o nels dialects rhenans; aschia p. e. paun, ponn; dann, donn; ann, onn. In tals cass l’a fuss da conservar, et ün dovess dunque scriver quels plaids citai: pann, dann, ann. Variaziuns nel vocal a ün catta aunc in blers auters plaids, sco p. e.: pasch, päsch, paisch; truasch, truaisch; Thomasch, Tumasch, Tumaisch; fam, famaz, fom, fomaz, fumaz, famau, fomau; casa, ca, tgasa, tgesa; lam, lom cun tot ses derivativs etc. In tot quellas formas eis l’a da preferir.

La Surselva müda suvent l’a in i in plaids da duas sillabas, postut cur l’accent croda sün l’ultima sillaba, dunque cur l’a eis atonic, et il consonant in mez eis ün consonant joticistic. Ün scriva suvent nels dialects sursilvans: pitir, plischer, chiçiar, chischar, tigliar, çinçiar, rischlar etc. Quels e simils plaids però fussen da scriver cun lur vocal original, il qual ils auters dialects han conservau, dunque: patir, plascher, caçiar, caschar, tagliar, çiançiar, raschlar u rastellar.

[p. 47] Nell’Engiadina aulta et er in intgünas contradas cisalpinas il diphtong au se müda in o, sco p. e. nels plaids: tgosa (chosa), tgora (chora), or, ora, il qual sviament naturalmein fuss d’evitar. Ils plaids citai fussen da scriver: caussa, caura, aur, aura etc.

Ils exempel qua sura citai nus mussan ils principals sviaments del vocal a, e cert negün po cun raschun pretender, che quei sei ün impediment per ün’uniun de noss dialects, sche ün proceda cun raschuneivlezza.

Il vocal e.

Ün general sviament del vocal e ün catta in noss dialects rhæto - romans nella desinenza adverbiala ment. Ün catta nels divers dialects las formas, sco mussan ils sequents exempels: avertamein, avertamaing, avertamegn, avertamagn; publicamein, publicamaing, publicamegn, publicamagn. Üna de quellas formas ha bein conservau l’e original, ma nel medem temps dau al n ün cert tun quasi nasal, il qual non fuss [p. 906 modifica] conform ad üna clara pronuncia; jeu preferiss perquei in questas desinenzas adverbialas la forma sursilvana e scrivess dunque quests e simils plaids: avertamein, publicamein, diligentamein, promptamein, carinamein, abundantamein etc, e jeu sun persvas, che negün farà opposiziun, sche ün vol introducir questa forma. Ella eis la plü clara e plü sonora e tras l’e de siu diphtong ei er giustificabla.

Nels adjectivs: pleɳ, plein, plain; sereɳ, serein, serain; compleɳ, complein e complain etc, ha la prima forma bein conservau l’e original, ma il stgürenta e disfigurescha cun il tun nasal del n; perquei eis in ogni cas la seconda forma: plein, serein, complein da preferir, havend ella er l’e, fratant che la terza müda l’e in a, il qual eis qua memia pesant.

La finiziun ment nels substantivs han ils dialects rhenans conservada pura, fratant che ils dialects transalpins la han müdada in maint. Ün dovess dunque scriver: divertiment, testament, monument, avanzament, godiment, nutriment, eveniment, consentiment etc, e na: divertimaint, testamaint, monumaint, avanzamaint, giodimaint, nutrimaint u nudriamaint, evenimaint, consentimaint etc. Il medem eis d’observar [p. 48] nella finiziun adjectiva e participiala, ent; ün dovess dunque scriver: content, prudent, conoschent, innocent, present e na: containt, prudaint, contschaint (conçiaint), innozaint, presaint etc. Per las medemas raschuns ün dovess p. e. er scriver: crêr, dover, desch, primavèra, ver, haver, sera, saver, terra, tener, fel, casté, rasté, eiver, eivrezza, esser, sei, essend etc, e na: crair dovair, diesch u diasch, prümavaira, vair, havair u avair, saira, savair, tiara u tiarra, tgnair, feil, casti, rasti, aiver, aivrezza, easser, saja, siand etc. Ün catta cert aunc plüras piçnas differenzas cun quest vocal nels plaids romanschs, ma quellas absolutamein non sun ün impediment per üna uniun dels divers dialects, sche ün proceda tenor ün giust principi.

Il vocal i.

Er il vocal i ha in noss dialects romanschs ses sviaments, ils quals però ün facilmein po rectificar. L’i se müda beinduras in ü nell’Engiadina, in e nels dialects cisalpins, sco p. e. il prim, il prüm, il prem u igl amprem; la schimia, la schemia, la schemgna. El se müda er in singuls plaids in u, sco p. e. çinc, çiun u çiunc, inviern, unviern infiern, ufiern - uffiern; er in eu: çinc, ceun cun tun nasal al n; in e: farina u frina, fregna, freɳa; tgamin, tgamegn (chimiɳ); via, veia er voia; vita vetta, Avril, Avrel, Avrigl, Avregl, spigia, speia; figl, fégl; figlia, feglia, fin, feɳ, fegn; tempriv, tumpriv, tampreiv; vischin, vaschin, vschin, vascheɳ, vaschegn; scriver, screiver; morir, murir, mureir, motiv, muteiv. [p. 907 modifica]

Simils sviaments ün catta aunc divers pro l’i; ma negüns sun d’importanza, et ün vezza subit, che facilmein ün po cattar una unica forma per quests plaids, capibla senza negüna stenta a tots dialects. Jeu scrivess ils plaids sura citai, me tenend a lur derivanza; prim, schimia, çinc, inviern, infiern, farina, via, vita, Avril, spigia, figl, figlia, fin, tempriv, vischin, scriver, morir, motiv.

Il vocal o.

Er il vocal o ha nels divers dialects ses sviaments; el se müda in: u, in a, ie, ö, ou, uo, üe, oa, sco mussan ils [p. 49] sequents exempels: co, cu, sco, scu; codesch, cudisch, cudasch; colur, calur, culur; cola, coala; mort, moart; cor, cour; crodar, crudar, curdar; corn, tgiern, tgüern; poder, puder, podair, pudair; content, cuntent, containt, cuntaint; contentar, cuntentar; forar, furar; fora, foura; formicla, furmicla, furmia; nos, nies, vos, vies; oss, iess, üess; ansol, ansiel, uzöl; lavurar, luvrar; honur, hanur anur; dolur, dalur; nom, num, non nun; tot, tut, tuot, tout; nobel, nöbel, niebel; molin, mulin, muliɳ, mulegn; adovrar u dovrar, duvrar; rogar, rorar, rugar; gloria, gliergia; orar, urar, urer; corp, tgierp, tgüerp, chierp; oraziun, uraziun; dorma, dierma, solegl, sulegl, solaigl; rodlar, rudlar, ruclar, formar, furmar; folla, fulla etc.

Er in quests plaids eis la vera forma facilmein da conoscher e po quella er esser adoptada da scodün dialect senza negün scrupel, stante che mintga infant la po conoscher senza longs studis. Jeu scrivess dunque quels plaids citai: co, sco, codesch, colur, cola, mort, cor, crodar, corn, poder, content, contentar, forar, fora, formicla, nos, vos, oss, ansol, lavurar, honur, dolur, nom, non, tot, nobel, molin, adovrar u dovrar, rogar, gloria, orar, corp, oraziun, dorma, solegl, rodlar, formar, folla etc.

In divers plaids derivants dal latin u italian ils Engiadinès müdan l’e in ö, u salvan er l’ö latin, scrivend p. e.: ögl (öl), öli, fögl, göc (gö), föc (fö), pönitenza, fratant che ils auters dialects ils scrivan: égl, fégl, ieli, economia, giuc - giec - giac, fiuc - fiug - fiec - fiag, penetienza - panatiensca etc. Jeu me regorda aunc, che il redactur M. Capaul da Breil adovrava er l’ö in simils plaids nel „Amitg dil Pievel“, il qual compareva nels anns quaranta a Coira in dialect sursilvan. Il medem redactur Capaul adovrava er nel medem fögl menzionau l’ä latin, almeins beinduras, ma na consequentamein. Ieu sun della persvasiun, che ün podess facilmein adoptar quest ö engiadinès in tots dialects, correspondend quel il meglier alla derivaziun dels plaids e fagend el ultra de quei fin all’autra confusiun; sco ün la catta [p. 908 modifica] nels plaids: giug - giuc - giec - giac, fiug - fiuc - fiec - fiag e simils. In ogni cas quest ö ladin non darà a philologs raschuneinels zun negüns incaps per üna uniun dels divers dialects rhæto - romans.

[p. 50] Il vocal u.

Sco ils auters, aschia ha er il vocal u ses sviaments; el se müda in: ü, e, ei, oi, üe, iu, uo, o, sco mussan ils sequents exempels: füst, fist, fest; giust, güst, gist, gest; müt, mit, mett; güt u güz, git; güzar u agüzar, gizar, giezar; mür, mir, meir, micr, müraglia, miraglia; füm, fim, fem; ün, in, iɳ, egn; perüna, perina, pareɳa, paregna; uva, üa, iua, eua; palüd, paliu, paleu; süt, schitg, schetg; früt, fritg, fretg; üsch, isch, esch; üt, itg, etg; plü, pli, plei, ple, ploi; brün, brin, breɳ, bregn; madür, madir, madeir, madoir; curt, cuort, cort; nüd, niu, neu; crü (crüd), criu, creu; büst; bist, best; furia, füria, füergia, füörgia; urlar, üerler; tgürlar, tgürler, tgirlar, tgierlar; pütta, pitga, petga; glüm, glüsch, glisch; usus, üs, usanza, üsanza, isonza; sut suot, sot etc. Er per quests plaids fuss da çerner quella forma, la quala correspunda il meglier all’etymologia, tenor la quala ün ils podess forsa scriver: füst, giust u güst müt, güz u güt, güzar u agüzar, mür, müraglia, füm, ün, üna, perüna, uva u üa, palüd u palü, süt u schütg, früt u frütg, üt u ütg, plü, brün, madür, curt, nüd, crü u crüd, büst, furia, (füria), urlar, tgürlar, pütta u pütga, glüm u glüsch, usus, üsanza, sut etc.

Ün observa, che ils dialects cisalpins conservan in singuls plaids l’u latin, fratant che ils dialects transalpins il müdan fitg consequentamein in ü. Inua l’u se ha conservau in qualunque dialect, el fuss da preferir al ü.

Ils diphtongs mussan la medema varietad nels divers dialects, sco ils vocals simpels, e perquei jeu vögl desister da quels producir; jeu stovess per part be repeter la medema scala confusa, e miu referat s’extendess smesüradamein, senza portar essenzialas novitads. Sche nus prendein allura aunc in consideraziun, co ils divers scribents della medema contrada, del medem circul, varieschan nels vocals tenor lur propri gust, sche savein nus facilmein calcular, inua nus Romanschs vegnin cun quest chaos e cun questa sfrenada originalitad.

Ils consonants.

Il second punct da questa subdivisiun del present referat concerna la diversa pronunciaziun dels consonants. La granda [p. 51] part dels consonant ün pronuncia da pertot totüna, e jeu vögl be prender in consideraziun ils consonants: c, g, j, l, n, t, h, ils quals mussan qualche diversitad nella pronunciaziun.

In tot ils dialects il c eis dür avant ils vocals a, o et u et avant ils [p. 909 modifica] consonants; el ha allura er la pronuncia circa del s avant e et i. Questa regla vala per tots dialects. Ma nus havein allura aunc duas modificaziuns del c, nellas qualas el tuna plü lam. La prima de questas modificaziuns eis propria a nossa lingua rhæto - romana, sco p. e. nels plaids: tgaun, tgau (nels plaids engiadinès: charn, chant, chanter, chasa, chesa, chapitel, chanzun etc), tgi, tgei, fitg, fatg, tetg etc: l’autra modificaziun eis quella, la quala nus havein comunablamein cun la lingua italiana, sco p. e. nels plaids: çera, çent, çinc, ciavèra, çivetta, çiadun, çervé, façia, fuaçia, terraç, laç etc.

Er questas modificaziuns comparan in tots dialects, ma na semper nels medems plaids. Nels dialects cisalpins, principalmein nels rhenans, ün adovra da rar il c modificau al principi dels plaids; ün pronuncia p. e. casa, ca, carn, car, carr, caussa, combra, arc (artg), camischa, candeila u candela, cavogna, cadeina u cadeɳa, comma u comba, cassa, cantun, caura, cavriel, campagna, camp etc, fratant che ils dialects transalpins e paucs cisalpins pronuncian quests plaids cun il c lam u modificau, dunque: tgasa (resp. chasa), tga, tgesa, tgarn, tgar, tgarr, tgaussa, tgombra u tgambra, artg (resp. arch), tgamischa u tgameischa, tgandeila u tgandaila, tgavagna u tgavogna, tgadeina u tgadaina u tgadagna, tgomma, tgassau tgascha, tgantun, tgaura u tgora, tgavröl, tgampagna, tgamp etc.

In ogni cas fuss la forma cisalpina de quests plaids da preferir, essend ella plü pura e plü etymologica. La modificaziun del c in quests e simils plaids po bein parer plü originala, magari plü dulçia, plü interessanta e characteristica, ma non serva mai ad imbellir, l’idiom, ansi plütost a qnel stgürentar.

Fratant che ils dialects engiadinès han üna predilecziun per questa modificaziun del c al principi dels plaids, cattein nus questa medema modificaziun nels dialects cisalpins specialmein alla fin dels plaids, principalmein nels participis, er in substantivs [p. 52] et adjectivs, sco p. e.: tetg, letg, latg, fatg, patg, perfetg, indretg, dertgira, deletg, letga etc, ils quals ils dialects cisalpins pronuncian: tett, lett, latt, fatt, patt, perfett, indrett, drettüra, dalett, letta etc, assimiland il c cun il t che sequita. La forma cisalpina de quests plaids fuss cert da preferir, stante che ella conserva in üna certa maniera il c et eis plü amabla, sonora e dulçia.

Il dat però, per far la confusiun plü granda, er plaids, nels quals ils dialects engiadinès adovran questa modificaziun del c alla fin del plaid, inua ils dialects rhenans non la conoschan. Ils Engiadinès pronuncian p. e.: satg (resp. sach), tatg, totg, bisatga, fratant che ils dialects rhenans pronuncian quests plaids senza la modificaziun del c: sacc, tacc, tocc, bisacca. Tenor miu giudici eis er qua la pronunciaziun dels dialects rhenans la [p. 910 modifica] giusta a preferibla tenor il principi, che ün dovei modificar ils conosants aschi pauc sco possibel per mantener il consonant original. — In divers plaids han ils dialects rhenans er conservau pur il c avant il t, sco p. e. in: dialect, project, defect, respect etc nels quals ils Engiadinès assimileschan il c cun il sequent t, schend: dialett, projett u progett, defett, respett etc.

La seconda modificaziun del c, sco in çera, mussa plü paucas diversitads nels divers dialects; ün pronuncia quasi da pertot simils plaids, sco: çera, çel, çiel, çinc, çiun, çellèr, çivetta, façia, fançella, laç etc in medema maniera. Ils exempels citai nus mussan evidentamein, che il fuss fitg facil da cattar per tot ils dialects üna giustificabla forma comunabla per ils plaids cun c, senza adovrar qualunque sforz, sche ün vol consultar l’etymologia sper raschuneivlezza.

Er il g romansch ha duas diversas pronunciaziuns, üna düra, sco il g tudesc, avant ils vocals a, o, u et avant ils consonants, et üna lama avant ils vocals e et i. Questa regla vala per tots dialects. Ün catta però pro il g, sco pro il c, sviaments nella pronunciaziun da divers plaids, sco p. e. gaglina, giallina; gauder, guder, goder, gioder, giodair; gat, gatta, giat, giatta; gabuss, giabuss; gada, giada, er jada; gagliard, giagliard, gargatta, giargiatta, gomgna, giomgia, giamgia etc. Quests paucs exempels nus mussan, che ils dialects transalpins pronuncian il plü il g lam avant a et o, fratant che ils dialects [p. 53] rhenans il pronuncian quasi semper dür. Tenor mia opiniun eis er in quest cas la pronuncia dels dialects rhenans da preferir. Ün catta però er excepziuns nella Surselva in quest rapport; er in blers locs della Surselva superiura ün pronuncia p. e. giat e giatta e na gat e gatta.

Sche ün considerescha questas piçnas diversitads, ün cert non catterà ün giustificabel motiv per voler far duas u zun treis linguas literarias da nos rhæto - roman. Talas piçnas diversitads nella pronunciaziun sun in summa bagatellas et absolutamein negün impediment per unir noss dialects. Nus cattein similas diversitads et er aunc plü grandas tranter ils dialects tudescs, er be nel cantun Grischun, las qualas però non impedischan ils Tudescs da scriver ils plaids in medema maniera.

Beinduras il g substituischa er il c latin et italian, sco p. e. nels plaids: fadigia, fadiga, fadigiar per fatica, faticar; spigia u spiga per spica. In simils plaids ommettan divers dialects il c, resp. il g e pronuncian quests e simils plaids: fadia, fadiar, spia, speia. Ma blers de quels exempels ün non catta. — Il g latin se müda er suvent in sch, in tots dialects quasi totüna, sco p. e. nels plaids: tanscher, tonscher; planscher, plonscher, unscher, quest ultim però in Engiadina untar, unter etc. [p. 911 modifica]

L’j long et il g sun fitg parentai et il g substituischa ussa quasi in tots dialects l’j jot, il qual ün catta ussa be da rar auter che in singuls plaids engiadinès e, plü u meins, nella literatura veglia de tots dialects. Ün scriveva plü da vegl, probabilmein per satisfar all’etymologia, judicar, judici, juven, juvenals, juvnals, juvençella, judicatura, jentar, juf etc; ma oz in di conoschan tots Romanschs meglier las formas: giudicar, giudici, giuven, giuvenals u giuvnals, giudicatura, gentar, giuf, et eis er questa müdada del j in g in singuls plaids, inua quest j se havess amò conservau, zun negün impediment per l’uniun dels divers dialects.

L’l, il qual ün pronuncia in duas diversas manieras, ün adovra e pronuncia quasi da pertot totüna, sco p. e. nels plaids: launa, lavar, lavurar, lam, long, lung, lonsch, lunsch, liensch, lontan, lontaun, laudar, ludar, loder, lodar, lenn, legn, lain, lagn, planta, plonta, pal, ball, mal, calar, tgalar (chalar), ballar, saltar, [p. 54] saltunz, salèra etc. In auters plaids ün il legia plü lam u modificau, sco p. e. nels plaids: glista er be lista, glischar (lischar, lischnar), figl, figlia, fögl, föglia, gli, igl (per il avant vocals nel dialect sursilvan). Ün catta in plaids cun quest fitg frequent consonant l fitg da rar differenzas nels divers dialects, e fa dunque er quest consonant zun negüna difficultad ad üna uniun de noss dialects.

L’n ha er üna diversa pronunciaziun nels divers dialects, sco ün ha gia vis nels plaids citai sura. El se müda in ɳ nasal, beinduras in gn e nell’Engiadina aulta et a Rhazün in m. Non porschend per auter la pronunciaziun del n qualunque difficultad per l’uniun dels dialects, nus nus contentein cun la citaziun d’intgüns exempels. L’n daventa nasal (ɳ) in divers dialects, sco p. e. in: paɳ, poɳ, tgaɳ, tgoɳ, maɳ, moɳ, saɳ, soɳ, plaɳ ploɳ, malsaɳ, malsoɳ, plaɳa, ploɳa, toɳa etc. El semüda in auters dialects in gn, sco: fregna, tgadagna, paregna, vaschegn, vaschegna, plagn, legna, lagna, plagna etc. Nell’Engiadina aulta in intgüns plaids el se müda in m, sco p. e.: bum, päm, mäm, tum etc. A Rhazün se müdan quests medems plaids in: beum, peum, meum, teum etc.

Il t ha be in paucs plaids nels divers dialects üna differenta pronunciaziun et er mo paucs sviaments u paucas müdadas in auters consonants. Differentamein p. e. ün pronuncia ils plaids sequents: timun, tgimun, chimon; tablà, clavau, clavò etc.

Per rapport al h eis da remarcar, che regia cun medem in tots dialects plü u meins granda confusiun; ün dialect il scriva, l’auter l’ommetta, sco mussan ils sequents plaids: hum - um, human - uman, haver - aver - avair, hostier - ostier - ustier - uster, hoz - oz, hereditad - ereditad, hospitalitad - ospitalitad - ospitalited, humid - umid - ümid, Helvezia - Elvezia, honest - onest, honur - onur etc. Tenor mia opiniun quests plaids fussen da [p. 912 modifica]scriver: hum, human, haver, hereditad, hospitalitad, humid, Helvezia, honest, honur, stante che be paucs scribents moderns, imitand l’italian, ommettan in quests plaids il h; per inconter ün po scriver: ostier, osteria u ostria, oz, ier senza h, essend questa maniera da scriver quests plaids gia quasi generala.

Per completar la survista dellas diversitads tranter nos dialects, [p. 55] ün sa er far menziun dellas paucas metathèsas u metàthesis, las qualas ün catta qua e là nels singuls dialects. Nels dialects cisalpins, principalmein nels rhenans, ün disch p.e. sgartar, sgarsar, scarvon, curdar, sgarschur, tarmetter etc. fratant che ils dialects engiadinès non fan metathèsa in quels, ils pronunciand: sgratar, sgrasar, scrivan, crodar, sgrischur, trametter; per inconter han ils Engiadinès intgünas autras metathèsas, las qualas mauncan als dialects cisalpins e rhenans, sco p. e. alvar, arçeiver, aldar, aldüm etc ils quals nus auters al Rhein pronunciein: levar reçeiver u reçever, ledar u ladar, ledüm u ladüm u ladem u ladim etc. Ün catta be paucas similas metathèsas in noss dialects, e seran quellas er negün impediment all’uniun de medems.

Er singuls plaids romanschs mussan üna granda variaziun nels divers dialects, sco p. e intgüns pronoms personals, ils quals ün catta nellas sequentas formas: jeu, jau, jou (je), eu, eug, geu (scheu), eau, ev, ea, ia, iu, i; tü, ti, te, tei, toi; nus, nous, neus, nocs, nucs, no; vus, vous, veus, vocs, vucs, vo etc. Er singuls substantivs mussan remarcablas varietads, sco p. e. il plaid: emda, emma, emna, jamna, jamma, eivna etc. Ma tot quellas bagatellas sun facilmein da superar, sche ün ha üna gada la buna voluntad, da far fin alla confusiun.

Ils pronoms enclitics, v. d. ils pronoms personals al dativ et accusativ, ils quals sco objects della proposiziun sun prefixs u anteposts al verb objectiv, sun da cattar nell’itêra literatura veglia, se han però pers per la granda part nels dialects moderns della Surselva et in auters dialects rhenans; returnand però plaun a plaun alla literatura veglia, ün po facilmein cattar ün’uniun per quels, cumbein che existevan gia nel romansch vegl in quest rapport intgüna diversitad. Jeu non pos oz intrar in questa materia, per non stover dar al referat üna extensiun memia granda. La discussiun sur questa materia ün sa unir cun quella sur la conjugaziun del verb.

Qua eis er il löc da far, almeins curtamein, menziun della diversa forma externa tranter ils dialects cisalpins et ils transalpins, nempe dell’orthographia. L’orthographia stat in negüns dialects giust sün fermas cambas, e varieschan forsa ils scribents dels medems dialects in lur maniera da scriver plü tranter els, che quei che Engiadina variescha dalla Surselva. Divers [p. 56] veramein ün scriva be la prima modificaziun del c, la quala [p. 913 modifica] ils dialects sursilvans scrivan phoneticamein cun tg, et ils Engiadinès plü etymologicamein cun ch. Quei eis la soletta essenziala diversitad orthographica; tot las autras diversitads giaschan u existan be nella diversa pronunciaziun e nel sviament de vocals e consonants, sco jeu hai mussau nel antecedent.

L’introducziun del „ç“(c cun cedilla) in pe del tsch, il monstrum romansch, per la seconda modificaziun del c, la quala füt conclusa anno 1866 dad üna conferenza linguistica alla Punt (Reichenau), non eis aunc daventada üna generala, cumbein che ella eis cert da raccommendar, perquei che quest möd da scriver conserva als plaids l’etymologia, ils salva dal barbarismus german et als dat da novamein üna figura e phisionomia romanscha. —

Il terz punct de quest referat, nempe, co ün hagi da proceder per arrivar all’uniun dels dialects, senza offender e supprimer l’ün u l’auter de quels, eis gia per part dissolt nels puncts antecedents. Nel prim punct jeu hai provau da mussar, co ils divers dialects se pon completar viceversa, acceptand plaids et expressiuns, che als mauncan, dad auters dialects, in pe da in simils cass recurrer a linguas estras. Jeu sun persvas, che negün farà opposiziun ad üna tala proposta, la quala contribuirà bler all’avicinaziun et uniun dels divers idioms. Ma sche ün vol exsequir questa caussa, ün sto er comenzar a studiar il romansch e ses dialects. Jeu hai melsinavant raccommendau la purificaziun dels divers dialects, principalmein dals verbs adverbials u preposizionals, dels quals nus havein ün’itêra legiun. Returnein nus als vers verbs romanschs, sche eis l’uniun materiala quasi exsequida, e nus havein allura be aunc da çercar ils adequats e giusts principis per nus unir nella pronunciaziun de quels e simils plaids, ils quals jeu hai enumerau in miu second punct sur las variaziuns in nos dialects. Jeu creia, che il sei facil da cattar tals principis, ils quals mintga dialect po acceptar, sche el daçertamein se vol cultivar e returnar ad üna favella romanscha. Naturalmein che tota animositad, tota predilecziun per ün u l’auter dialect sto tascher, cur il se tracta da porscher il maun als frars. Ün sto be tener in ögl la necessitad e l’utilitad dell’uniun e la giustezza dels principis e se deliberar da preoccupaziun e da tots pregiudicis. Il surpassass il spazi de quest simpel referat, il qual vol be provocar üna discussiun [p. 57] sur l’uniun dels dialets, sche jeu voless detagliadamein fixar propostas e principis per üna tala uniun; jeu vögl qua be s-chizzar intgüns principis generals, remettend alla discussiun d’intrar nellas specialitads.

Per nus unir nels plaids, ils quals mussan sviaments nels vocals e consonants nels divers dialects, nus stovein in prima linea çercar e conoscher la derivaziun dels respectivs plaids; havein nus cattada quella, sche çerchein nus in noss dialects quella forma, la quala s’avicinescha il plü al plaid original, e giust quella salvein nus allura in prima linea per [p. 914 modifica] nossa literatura. Ün pè rexempels pèr exempels nus fan clar questa caussa. Tenor quest principi ün stovess dunque p. e. scriver: furia e na füria a füergia u füörgia, stante che furia correspunda exact al plaid original. Per il medem motiv ün stovess er scriver: gloria e na gliergia u glüergia, carbun e na scarvun, patir e na pitir, tagliar e na tigliar, mesürar e mesüra e na masirar u masürer e masira u imsüra, bab e na bap, fortuna e na fortüna, brunsina e na bransina, codesch e na cudisch u cudasch, casa e na ca u tga, u tgéa u tgesa, frar e na frer, planta e na plænta u plonta, offici e na uffeci, giudici e na giudeci etc. Jeu savess qua enumerar üna quantitad de quels exempels; ma ils citai sun plü che sufficients per far clar l’allegau principi.

Per rapport allas modificaziuns dels consonants, principalmein del c e del g, podess forsa il principi valer: „Las modificaziuns dels consonants sun, tant sco possibel, d’evitar e han da valer be in quels plaids, nels quals ellas sun generalas u almeins quasi generalas“.

Tenor quest principi ün dovess dunque scriver: calar e na tgalar, calcogn u calcagn e na tgalcogn u tgalcagn, cadeina e na tgadeina u tgadagna, calçina e na cuçina u tgüçina, camar e na tgamar, camanna e na tgamanna, camuç e na tgamuç, canna e na tganna, canal e na tganal, canar u scanar e na stganar, candeila u candela e na tgandaila, cané e na tgané, canun e na tganun, capé e capella e na tgapé e tgapella, carn e na tgarn, carr e na tgarr, corn e na tgiern u tgüern, caura e na tgaura u tgora, caussa e na tgaussa u tgosa, cavar e na tgavar u tgaver, combra u cambra e na tgombra e tgambra, [p. 58] goder e na gioder, gaglina u gallina e na giallina u gialegna u gigliena, gagliard e na giagliard, gomgna u gamgna e na giomgia u giamgia, gaigl e na giaigl, galeida u galeda e na gialaida, galèra e na gialèra, gada e na giada u jada etc.

In questa maniera circa il fuss da proceder cun tots quels plaids cun consonants, ils quals mussan üna diversitad nella pronunciaziun. Aschi incomplet sco jeu hai saviu tractar quest ultim punct, sche basteran totüna ils paucs principis citai cun lur correspondents exempels, per dar a quels stimatissims Signurs ün’idea della procedura, la quala in quest punct stovess esser observada per arrivar all’intenzionada uniun. Dal reminent eis quest intêr referat scrit, tant sco possibel, secund ils princips sura allegia, e quels stimai Signurs han ertras quel podiu formar ün’idea, almeins d’üna prova, della uniun dels dialects rhæto - romans, sco jeu la imaginescha.

Jeu non pos finir mia lavuretta, senza dir qualche plaids sur ils grands avantatgs, ils quals l’uniun de noss dialects stovess portar a tot [p. 915 modifica] nos pövel rhæto - roman. In prima linea fuss la scola quella, la quala tras questa uniun stovess profitar fitg bler. La classica confussiun, la quala regia aunc da present nels divers codeschs de scola, svaniss e calass per semper; il medem magister savess instruir la giuventüna in Surselva sco nell’Engiadina et in qualunque autra vallada cun la medema facilitad. La literatura de scola savess vegnir augmentada e megliurada e custass supra de quei meins, che da present. Codeschs adequats per nossa populaziun romanscha catassen bler plü granda derasaziun e savessen dunque er operar meglier e plü intensiv. Forsa naschess er tranter ils divers scribents üna nobla concurrenza, la quala serviss excellent alla ulteriura svilupaziun e cultivaziun della lingua sezza. Savend che ogni ver plaid romansch da qualunque dialect, scrit secund ils acceptai principis generals, sei admess alla lingua literaria, ils scribents se dassen cert fadigia da metter alla glüsch las numerusas pedras linguisticas de lur dialects, las qualas aunc giaschan zupadas in favellas rusticas, sco la modesta viola all’umbriva della spinaçia, et in questa maniera quellas daventassen cun il temps ün bein comunabel de tot la piçna naziun rhæto - romana.

Pür tras üna uniun de tot noss dialects nossa lingua cun il temps se po purgar e svilupar aschia, che ella daventa üna lingua culta e po formar expressiuns per passar cun success e [p. 59] slanç nella sphera dels ideals e dell’abstracziun. Nos predicaturs, ils quals aschi suvent han occasiun da favellar avant ün attent pövel sur materias tant noblas e sublimas, els catassen nell’uniun de tot ils dialects la vera e richa fontauna d’eloquenza e se sentissen cert er stimulai, dad er els lavurar cun dubla forza, per dar allas sublimas doctrinas del evangeli quel habit, il qual fuss dign della scançella. Ils divers dialects, ils quals existeran er sper üna uniun des idioms, sco quei che nus vezein er exister il divers dialects dellas autras linguas in nossa vicinanza, sun cert sufficients per la quotidiana conversaziun locala nella sphera, nella quala il pövel romansch del Grischun se mova; els resteran er aunc per blers decennis e seculs la fontauna, che nutrirà l’idiom scientific. Ma sco sura gia indicau, ün singul dialect se qualifichescha meins per la rappresentaziun dels ideals, de materias sublimas, las qualas demandan ün habit plü bel e cultivau.

L’uniun de noss divers dialects havess cert er üna granda influenza morala e patriotica. Ella fuss quella forza, la quala leventass il ver e nobel sentiment de fratellanza tranter ils Romanschs dellas diversas valladas; ella fuss la vera mamma del patriotismus, desdand in nossas valladas alpinas il dretg spirt e senn de nazionalitad, il qual da present eis gia pro blers Romanschs per perir. L’uniun fuss er quella, la quala svegliass in nus tots quella curascha, da cun vigur puspei reacquistar noss dretgs [p. 916 modifica] nazionals dalla Confederaziun, ils quals quest’ultima non vol respectar e be nus snega, perquei che nus, imitand la Polonia, nus dividin in diversas fracziuns, las qualas separadamein non pon resister all’attacca del possent stadi.

Deien nus er ün ögliada sün tot ils pövels inturn de nus! Qual eis il principal ligiam, il qual ils unischa malgrad la granda diversitad de lur numerus dialects? Tgei ils fa grands et ardits, ils inflamma a comunablas intrapresas in favur del intêr? Quei eis la lingua comunabla, la quala mintga naziun posseda e la quala raquinta alla posteritad ils merits dels antenats, dels glorius babuns, che desda in totas occasiuns l’amur per la patria, ch’implenischa mintga member cun superbia, d’appartener a sia naziun.

E nus, ils figls della veglia libera Rhæzia, nus dovessen far la guerra tranter pèr per intgüns vocals, per piçnas differenzas nella pronunciaziun de paucs consonants e per de quellas [p. 60] bagatellas? Nus volessen forsa metter in pericul l’existenza dell’intêra favella rhæto - romana, per satisfar a puntilis, a capricis, a lunas, a pregiudicis et ad importunitad?! Na, l’uniun nus salvi dalla perdiziun! —

Sche ve, o ve a nus sclarir,

Tü spirt dell’uniun!
Improva fermamein d’unir
Tot il romansch grischun!

Mo tü la forza nus pos dar
Da far ün dretg progress,
Da nus da perdiziun salvar
E dad ün cert decess.

Quei ch’eis romansch, abraçia tot
Nel grand e bel Grischun;
Guadagna mintga patriot

Per nossa uniun! —