Gianin e Marinella

Da Wikisource.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
romancio

Gion Antoni Bühler Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu Gianin e Marinella Intestazione 28 giugno 2020 75% Da definire

L'uniun dels dialects rætho - romans Notizias historicas sur l'origin della Societad Rhaeto-romana
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 916 modifica]

[p. 205] Gianin e Marinella.

(Annalas I. p. 205 — 270.)

I.

Il cantun dels Grischuns, üna Confederaziun in miniatura, posseda forsa las plü bellas valladas alpinas in nossa intêra cara patria helvetica, iteressantas causa lur grandiusa natura muntagnarda, lur gigantas pizzas nevusas e spazius vadrets, lur idillicas alps, pasculs, culturas et extesas selvas stgürverdas, lur ramurants auals e flumins, ils quals cun la furia et impetuositad dell’adolescenza se precipiteschan dals bels munts, perforand e sfraccand la spelma e grippa da granit per çercar üna via alla bassa e se unir cun ils flums plü grands, che portan benedicziun allas terras [p. 917 modifica] planusas inturn de nus. Il viagiatur, il qual passa per nossas valladas, resta mintga moment surpres dallas grandiusas scenerias, che gli se presentan; prest el se recatta sün alturas ariusas cun incantanta vista sur gigantas muntagnas et idillicas valladas; l’auter moment el ha da traversar pass stretgs cavorgias e speluncas, in cui profunditad ramuregian furius auals alpins; ma gia il terz moment el passa in üna stgüra selva da pins gigants, de cui spessa umbriva eis penetrada dallas odurs aromaticas dellas flurs alpinas. Imposanta eis er l’illuminaziun de nossas aultas pizzas, cur il solegl della damaun e della sera tocca cun ses radis splendurents las testas e las reins glacialas dellas gigantas muntagnas, las colurind in aur et argent; ma non sun meins grandiusas e similmein seriusas las spessas umbrivas, cun las qualas ils munts cuvernan las valladas al sparer del solegl tramuntant Seriusa quietezza allura regia da pertot nellas valladas, be interrutta forsa dalla ramur dels auals e momentanmein dal zennin „d’Ave Maria“, il qual cun sia [p. 206] sonora vuschina penetrescha la naschenta notg, desdand nellas selvas ils numerus echos e nel cor del serius human il sentiment de confidanza alla protecziun, la quala el spera dal çel durant il temps della stgürezza.

In üna de questas idillicas valladas nus manein il benevul lectur, sche el nus vol sequitar, per gli raquintar la variabla, inconstanta sort del humans, ils quals, infants de lur bella e pitoresca contrada alpina, da spirt e da corp comprovan et attestan, che üna grandiusa natura imprima al character del human il senn per la simplicitad e moralitad sper l’energia e la curascha, da victoriusamein combatter las numerusas adversitads della vita. Nus bandonein Thusaun et ascendein las Myras da vart sinistra della tunanta Albula, da sia sbuccada sper Seglias fin a Casti. Tras stretgas speluncas, fessas e cavorgias tranter giganta spelma questa giuvna, ma rapida e vehementa figlia dels munts curra nella profunditad. Da totas duas varts s’elevan teis (stips) munts cun bellas terrassas verdentas e scrupusas pareits de spelma, cun selvas e valls e vallaçias, cun cascadas e fontaunas frescas. Oz in di il viagiatur po far questa via, promenand a tota commoditad per il stradun nov; ma avant ün secul et aunc bler plü tard non era quest viadi aschi facil da far, cur ün amò stoveva passar las Myras dalla vart da Vaz per üna strada nauscha, la quala non era be fadigiusa e stentusa, dimperse er periculusa, postut da temps nocturn e d’aura trida (macorta).

Casti giascha nella profunditad della vallada giust sur il löc, inua l’Albula beneventescha sia sora schemella (gemella) Giulia, la quala l’accompagna, perdend siu nom, fin alla fossa nel Rhein. Da Casti la strada nova nus meina sur la riva dretga della Giulia tras ils precipizis del Crap u Sass nella rienta vallada, nomnada Sursett, Sursès, Surmeir, Surmir u [p. 918 modifica] Surmecr, inua nus cattein intgünas bellas comunitads, bein situadas in mez lur bellas culturas romanticas. Nus traversein prest la Giulia e dirigin noss pass vers la prima comunitad alla costa sinistra della fresca Giulia et arrivein in curt temps a Salogf, üna bella vischnaunca alpina, circumdada dad üna spundiva, ma magnifica cultura fructifera. Quasi perpendicular s’eleva da vart occidentala da Salogf la fitg stipa Toisa sco üna giganta schemella dals flancs del ault Curvèr, cun il qual ella forma üna sella u forcla, tras la quala bleras sendas e blers trutgs meinan [p. 207] ils numerus peregrins al renomau peregrinagi de Maria da Zitail, üna piçna baselgia situada giust al pei del con del Curvèr. Da Salogf ün arriva a quest peregrinadi da totas duas varts della Toisaçia e semper sün il territori de questa comunitad. Salogf passa per üna comunitad fitg beinstanta e stat per mez de sia stradella in connexiun cun il stradun commercial e se participescha dels grands avantags, ils quals quel ha portau alla contrada, senza dall’autra vart patir in sia öconomia tras il luxus e las compagnias socialas, las qualas facilmein favorischa il transit a dann e cust della beinstanza generala e privata.

Nus stovein ussa bandonar il temps present e returnar al principi del secul passau. Anno 1703 üna sera del tard autun la populaziun da Salogf füt messa in granda agitaziun. Placi Marun, ün dels plü paupers vischins del vitg, il qual haveva da nutrir üna familia cun donna e sett infants cun la lavur de sia braçia, haveva bandonau sia casa gia la damaun mamvegl (marvegl) per ir nella selva a pinar lenna. El haveva impromess a sia muglier Regina d’arrivar a casa il plü tard allas treis, era però aunc mai returnau da sia lavur, cumbein che il haveva gia avant ün’urella sunau d’Ave Maria. La familia del pauper Placi era ina grandissima anguscha, che podessi esser success üna disgrazia cun il pauper bab, et ils vischins e parents, als quals füt communicau quest retard del diligent lavurant, se preparettan dad ir a conquirer (anquirir, çercar) il hum pers. Circa 20 humens robusts, provists cun ils necessaris untensils et intgünas laternas, se mettetan in via per ir a traversar la selva, nella quala Placi doveva haver lavurau quest di. Els se dividettan in treis partiziuns, per nel medem temps recognoscher ün plü grand spazi della selva, e se consigliettan, da puspei se recattar nel „Plan da togf“, zieva haver percursa la selva in diversas direcziuns. Schüvland, güvland e clamand ils humens penetrettan nella selva, mirand e spiunand da totas varts, sche els cattassen vestitgs dels pers. Inturn las desch della notg totas treis partiziuns arrivettan al „Plan da togf“, senza haver cattau ils minims vestitgs de quel, il qual els çercavan.

Ils humens se consigliettan da novamein, tgei che els vöglien uss [p. 919 modifica]intraprender. Els havevan fitg piçna speranza da cattar il disgraziau; pertgei la notg era stgürissima e il comenzava uss amò a pluschinar et a cufflar. Üna part dels humens voleva returnar a casa, stante che il non sei possibel da cattar in questa [p. 208] stgüraglia il disgraziau; il sei meglier da returnar la damaun proxima in plü grand numer e çercar da novamein. Auters volevan aunc continuar cun la çerca, schend, che sche il disgraziau fussi forsa aunc viv, el stovessi perir in üna tala aura durant la notg. Durant che ün amò se consigliava, çerchettan ün pèr humens rama secca et intgüna sterpa e fagettan in mez il plaun della radunanza ün föc, per che ils humens se podessien scaldar ün moment. Dus dels humens s’allontanettan cun üna laterna, per aunc far da vart sura del plaun, inua stavan ils humens, üna recogniziun. Els se havevan a peina allontanai circa çent pass dals auters, che els observettan ün grand avez cupitgau. Els s’approximettan a questa giganta planta, senza observar nagut suspetus. Els se fermettan e spiunettan inturn, sclarind cun lur laterna da totas varts. „Deus in çel!“exclamet ün dels humens, „mira, là giaschan üna segür et ün zapin!“Els s’avicinettan al löc, inua giaschevan quests dus utensils, et observettan er prest il corp d’ün hum, il qual per la granda part era cuvert dalla rama del grand avez. Els sbragittan cun aulta vusch e clamettan ils auters humens, ils quals, audind il clam de lur compagns, s’approximettan al löc della disgrazia. Ils humens visitettan il disgraziau e conoschettan il pauper Placi Marun. Il pauper hum respirava aunc, cumbein che el giascheva qua senza sentiment.

Ils humens interquirittan exactamein sia situaziun per mirar, co ün il possi liberar da quella senza pericul. Els sramettan (sburdettan) l’avez, inua giascheva il pauper disgraziau e capittan allura subit, co era arrivada questa disgrazia. Placi haveva pinau l’avez, e cur quel cupitget, el era crodau a terra et era vegniu cun üna camba sut il trunc; ün ramaç gli haveva dau ün colp giu per la testa. Prebabilmein haveva il disgraziau gia il prim moment pers il sentiment et era giaschiu forsa dallas duas fin ussa in svaniment sut questa pesa. Ils humens mettettan uss maun alla liberaziun. Cun forzas unidas que als reussit, d’alzar per tant il trunc, che ün podet liberar il disgraziau da sia terribla situaziun. Ils humens fagettan uss ün grand föc, per scaldar il corps rigid del disgraziau. Per fortuna ils humens havevan cun se üna cuverta et ün grand bategl e l’inzugliettan bein nella cuverta, per il proteger dalla fredaglia. Els havevan er ün pau vinars e vin e provettan da versar ün pau da quel in bucca al disgraziau, e quei non restet senza effect. Zieva ün quart d’ura, che il [p. 209] pauper hum era ussa ün pau scaldau dal föc, el avrit ils ögls, ma non saveva favellar. Ils humens se consigliettan, co els vöglien [p. 920 modifica] transportar a casa il disgraziau. Els prendettan intgüns dels plü grands rams del avez cupitgau e formettan cun quels ün letg portativ. In mez, inua doveva giascher il pauper disgraziau, els mettettan rama plü piçna a travers, per che el giaschi plü lam; allura els l’inzugliettan bein bein nella cuverta e nel bategl et il mettettan cun tota precauziun sün il letg preparau. Sut quel ün traget duas treçias e dus ferms sugets per meglier saver portar il disgraziau. Els se preparettan uss a lur partenza. Dus humens cun laternas se postettan davant, sês humens, treis da mintga vart, alzettan il disgraziau et il portettan cun tot adatg; ils auters humens cun üna laterna sequitettan, semper prompts da güdar portar. Els se podettan avanzar be lentamein e cun granda precauziun tras las caglias e la pignola per ils graschils trutgs. Mintga mai els se fermavan per cambiar ils portaturs e provavan allura da vivificar il disgraziau, versand gli ün pau vin u vinars in bucca.

Durant che quels humens eran absents alla çerca del disfortunau Placi, sia muglier e ses infants passentettan longas uras d’anguscha et afflicziun. Ils infants cridavan cun la mamma e non se volevan laschar confortar. Intgünas vischinas e parentas eran vegnidas in casa della Regina, per la confortar e sustener in cas de bisögn. In davos la meisa eran quater del infants et oravan cun la mamma per il pauper bab. Il infants plü piçens ün haveva mess a letg e quels dormivan pacificamein sco il solit. Inturn las desch della sera comparet er il rev. sigr. plevan nella casa della disgrazia per confortar la paupera familia. El impundet tot sia eloquenza per poder acquietar la mamma et ils infants, faget oraziun cun els, et als inspiret la speranza, che la presumada disgrazia non sei forsa aschi granda; ün dovei metter la speranza in Deus e mai non se render alla desperaziun. Havend dada la benedicziun, el bandonet la casa per returnar a casa sia. Cumbein che la notg era uss gia avanzeda fitg, ardevan aunc in bleras autras casas las cazolas (glüms); pertgei tot ils vischins prendevan viva part dell sort de Placi; ün era curios da saver, tgei novas ils humens portien, ils quals eran ii ad conquirer il hum pers. Zieva mezza notg ün audit ils pass d’ün hum, il qual traversava il vitg e mava direct vers la casa del pauper Placi. In paucas minutas el intret in [p. 210] casa, ascendet la scala et avrit l’üsch della stüva. Regina, pallida sco la mort, conoschet il hum et exclamet: „O miu bun compar Dosch, tgei novas mi porteis? „Non pigliei tema, mia buna comar, jeu vus porta meglieras novas, che quei che vus forsa speravas,“schet il compar Dosch, „nus havein cattau il Placi na da lontan dal „Plan da togf“sper ün avez cupitgau; el viva amò e nus volein haver speranza, che ün il possi mantener in vita.“Il hum raquintet uss alla donna, co els hagien cattau il disgraziau e co ün [p. 921 modifica] il transporteschi a casa e improvet da confortar e consolar la trista familia tant sco el saveva e podeva. O quant bein che fagevan quests plaids confortants alla mamma et als infants! Il car bab non era mort, que era forsa possibel, che il guariss!

Ün’ura pli tard circa arrivettan, ils humens cun il disgraziau Placi et il portettan in casa sia. La paupera Regina e ses infants volevan quasi snirir dalla tema, vezend il car bab in ün tal stadi. Il pauper Placi füt mess nel lotg, il qual era gia pinau in stüva, e la muglier se precipitet sün el et il clamet cun vusch tremblanta; il pauper hum avrit bein ils ögls, non podet però respunder nagut allas amieivlas acclamaziuns de sia buna donna. Ün faget clamar il signur plevan, il qual haveva qualche conoschenzas della medicina, per sentir ses consegls e siu pareri. Il spiritual arrivet subit per mirar, sche el possi provedes il disgraziau cun ils s. sacraments dels moribunds; vezend però, che Placi non era habel da far üna confessiun, l’experimentau plevan interquirit il corp per mirar, tgei sei qua d’intraprender. El observet subit, che il pauper hum haveva malamein rutta la camba sinistra e che il sei il ner temps da far tot possibel per retener il progress dell’inflammaziun. El faget faschar il member inflammau cun ün linzöl bagnau in aua fresca e laschet renovar questa operaziun mintga 10 minutas. Allura ün tramettet subit ün frar giuven de Regina a Savognino per ün chirurg. Il pauper malsaun comenzet a respirar plü liber e plü ferm et avrit er plü suvent ils ögls. Plaun a plaun il pareva, sco sche el revegniss e savess far adöver de ses senns. Tandem el clamet cun debla vusch: „Regina, aua, aua!“Subit la muglier gli porschet üna coppina cun latg bugliu et ün pau aua. L’infirm bevet cun grand gust questa bevranda e füt miravigliusamein fortificau da quella. Plaun plaun el comenzet a discurrer qualche plaids; ma il giudicius spiritual [p. 211] ordinet, che ün non dovei molestar il malsaun cun far gli demandas, stante che quei podessi noscher gli. Inconter la damaun arrivet allura il chirurg da Savognino e prendet il malsaun in sia cura. El il visitet exactamein e cattet negün auter considereivel dann al corp, che la ruttura della camba. Il colp, che el haveva hagiu reçert dal ram giu per la testa, gli podeva bein haver fatg mal il prim moment, ma non haveva occasionau negün dann e pericul. Stante che la camba era fitg unflada, el stovet spetgar dus dis fin che el podet remetter la ruttura. Questa operaziun reussit a compleina contentezza del chirurg e per grand plascher della familia, dels parents e vischins. Il guariment jet plaun plaun, ma següramein inavant, et il chirurg faget tot siu possibel, per restabilir siu malsaun in urden.

L’intêra populaziun della vischnaunca prendeva viva part della disfortuna [p. 922 modifica] del pauper Placi Marun, de cui situaziun era nagut meins che üna agreabla. Il pauper hum era almeins per treis meins inhabel da far qualunque. Ma da quel temps, cur regevan meins las leschas civilas ils humans, che las doctrinas christianas il cor de medems, ün cattet er mezs e mesüras per far surportabla la sort del pauper Placi Maran e de sia familia. Il parents, vischins et auters buns humens della vischnaunca fagettan voluntariamein tot las lavurs da Placi; ün gli manava la lenna, la resgiava e tagliava e pavlava sia vacca e sias cauras e nursas, e quei tot gratuitamein. Tgi vegniva a visitar il pauper invalid, mai non vegniva cun mauns vöds; tot che gli apportava paschada, caschöl, ün toc carn, ün pèr quartaunas granezza et autras caussas, da maniera che el non haveva mai da patir dallas miserias. Mintga vischin se credeva obligau da sustener ün disgraziau tant sco gli era possibel; e quei era beinfatg. Ün tal spirt d’adherenza et uniun dovess da pertot e semper regnar nellas comunitads, e negün havess allura da patir; felicitad regess e contentezza tranter l’intêra populaziun del vitg.

Il pauper Placi soffriva cun granda pazienzia las dolurs e punschidas de sia camba nauscha; ma da stover star inactiv sün la rein in ün letg, quei gli pareva fitg lungurus, et el reflectet ditg, in quala maniera el podessi esser util a sia familia. Treis de ses infants eran ussa in üna etad, che el ils saveva instruir. Surstadas las primas e plü grandas dolurs, el comenzet a far il magister de ses infants. Marinella, sia figlia [p. 212] veglia, era üna mattella da prest ündesch anns e da ses dus mattells haveva ün prest otg e l’auter plü che nov anns. El comenzet l’instrucziun secund la methoda veglia. Mintga infant reçeveva ogni di siu pensum e stoveva passar al letg del malsaun e recitar gli sia lecziun. In prima linea gli stovevan ils infants imprender la doctrina christiana, volend Placi, che ses infants daventien avant tot auter humans christians, ils quals conoschien il bön dal mal e sappien, tgei che els in totas circumstanzias della vita hagien da far per arrivar a lur destinaziun. Ils infants, als quals la mamma Regina haveva gia implantau ün senn religius, eran fitg diligents in questa instrucziun e fagevan bels progress. Ultra de quei mussava il bab aunc a ses infants da leger e da far quint et er ün pau da scriver. Tots treis fagevan bels progress in questas disciplinas. Ils infants havevan bun talents, eran in tot lur intrapresas diligents e se davan aunc extra tota stenta, per far tant plü grand plascher al bab, il qual els estimavan et amavan da cor.

La mamma Regina era di e notg activa sco üna formicla. Ella haveva granda lavur cun il regulament dela infants piçens e cun las ordinarias façendas della öconomia. Cun ils infants haveva ella ün’excellenta [p. 923 modifica]disciplina. Ella ils fageva levar a bun’ura la damaun, ils lavava e scultriva e nettava cun diligenza e pazienzia, ils radunava allura inturn la meisa, fageva cun els l’oraziun della damaun et ils admoniva da bein se deportar durant il di. Havend dau a tots l’aua benedida, ella als portava l’ansolver (colaziun), il qual ordinariamein consisteva in üna suppa da farina spessa e bein cuschinada, cun üna bella buccada paun da segal. Havend allura fatga la solita oraziun zieva il mangiar, ella dava a scodün dels infants üna occupaziun e vigilava, che scodün fetgi exactamein quei che gli era commendau. Discordia ella mai non laschava pigliar ragisch tranter ses infants; ella possedeva ün dun particular da tener e mistregn (in disciplina) ses piçens. La sera la stoveva mintga infant render quint da quei, che el haveva fatg durant il di, et ella repartiva allura admoniziuns e laud tenor merit. Cur ella stoveva censurar u castigiar ün u l’auter dels infants, daventava quei mai cun iritaziun e gritta, dimperse adüna cun moderaziun et amur materna. Aschia ils infants se svilupavan excellentamein in totas direcziuns, da corp, da spirt e da cor.

La sera, cur la mamma haveva mess a letg ils infants, [p. 213] ella se metteva alla roda sper il letg de siu mariu, et ils dus conjugals tenevan allura consegl sur lur öconomia e las caussas, che els volevan intraprender nel avegnir. Els possedevan üna fitg piçna facultad e stovevan impunder tot lur diligenza et activitad, per saver alimentar lur numerusa familia. Els prevedettan, che Placi sei per quest ann inhabel da far da quellas grevas lavurs, sco el fageva auters anns, e vegnittan perüna, che el dovei per quest ann s’annunciar per nursèr. Marinella, la figlietta, et il mattell plü grand, il Giusep, gli savevan güdar a far il pastur. Durant il temps della primavèra savevan ils infants pertgürar solets las nursas, et il bab saveva, sche il füt habel alla lavur, cultivar durant quest temps siu piçen funds. Havend ditg ponderada quella caussa da totas varts, els concludettan, d’assumer il serveç de nursèr, sche la vischnaunca gli detti quel. L’estad voleva Placi allura ascender la Toisa cun Marinella e cun agüt de questa svelta mattella pertgürar las nursas nell’alp. Vegnind il cauvitg üna gada a visitar il Placi, el füt supplicau, da cun buna occasiun raccommendar Placi per nursèr alla vischnaunca, e quei il cauvitg impromettet da far.

Il guariment del Placi non fageva rapids progress. Fin a mez Schanèr haveva el stoviu star in letg; allura el podet levar per qualche uras mintga di; ma da passar sün sia camba rutta gli fageva aunc fitg mal. Però nel Fevrèr el comenzet a zopegiar cun üna canna per la stüva inturn. La prima domengia del Mars el zopeget per la prima gada in baselgia al serveç divin e se participet er della radunanza dels vischins, [p. 924 modifica] nella quala füttan designai ils divers pasturs per l’ann current. Placi Marun füt unanimamein acceptau per nursèr, e quei consolet il pauper hum, vezend che tot ils vischins della comunitad gli volevan bein e che el haveva aspects, da saver guadagnar siu paun quotidian cun agüt de Deus e de ses buns infants. Quest serveç haveva el però da surprender pür il 1 da Matg, cur füt fatg mundi, v. d. cur che la pasculaziun sün ils praus era serrada e scommendada. L’intêra familia s’allegret, cur il bab arrivet a casa cun la nova, che el sei nomnau nursèr.

II.

La granda nevada del inviern comenzet a svanir, stante che nella prima metad del Mars il Favugn haveva comenzau a sufflar cun tota curascha sur ils munts. Inturn s. Giusep la [p. 214] cultura da Salogf era gia per part terrenada, che ils contadins savevan comenzar a ledar lur funds. Las cauras e las nursas pasculavan gia sün la prada e vivificavan cun lur brunsinettas el stgellins e cun lur beschlar la cultura della vischnaunca. L’aura restet long temps fitg favureivla da maniera, che ils contadins podettan gia al principi d’Avril inçeiver a preschender (barhar) lur funds e gia a mez Avril ün comenzet ad arar e semnar la granezza. Tot era in activitad dalla damaun mamvegl fin alla sera tard. Ils ultims dis, essend l’aura fitg buna, ün laschet er pascular la muvaglia grossa sün la prada grassa.

Essend Placi Marun aunc debel da lavurar siu piçen funds, ils vischins gli güdavan far las lavurs et el savet aschia terminar quellas cun ils auters. Alla fin del meins però, cun la glünaziun, v. d. cun la phasa u müdada della glüna, l’aura se müdet e daventet fitg trida e freida. Il neveva e cufflava quasi mintga di; il pareva, sco sche l’inviern voless da novamein comenzar sia cursa nellas muntagnas. Calonda magia, v. d. il prim da Matg, arrivet, et il muvel stovet bandunar la cultura. Il cavrèr et il nursèr stovettan comenzar lur serveç e caçiar lur animalins sün ils pasculs comunals dador la cultura della vischnaunca. Placi raspet cun sia Marinella las nursas della vischnaunca e las caçet sün il pascul della Motta. El instruit la metella, co ella hagi da pertgürar sias nursas, inua ella las hagi de caçiar e cur ella hagi la sera da returnar a casa, resp. al zon tranter Deal e Salogf. Havend dada questa instrucziun a sia mattella, el jet a casa per far autras lavurs necessarias. La matella sequitava conscienziusamein a sia montanèra (scossa de nursas) e la pertgüret cun tota attenziun. L’aura era fitg freida e la paupera mattella stoveva suvent çercar siu refugi davos las caglias, per se defender dal mordent suffel septentrional, il qual regeva gia intgüns dis consecutivamein. Çessava il [p. 925 modifica] vent per moments, e penetrava il clar solegl ils nüvels, il dava allura beinduras solegliadas, nellas qualas l’infant podeva scaldar sia membra rigida. La sera caçiava ella las nursas al zon (stavel) e siu bab se haveva gia postau là avant la genna del zon, per güdar caçiar la montanèra in quel. Ils proxims dis non eran plü agreabels, però zieva ün’emda crodet üna buna plövia e l’aura daventet bella e caulda. Pür uss il pascul comenzet a verdegar plü blein, e las flurinas, primulas, asteras, violas fagevan [p. 215] parada sper mintga trutg e senda, et er las caglias comenzavan a flurir stupend.

Havend la scossa pasc plü che avunda, la pasturella haveva fitg bella vita da pertgürar e temps da s’occupar cun las bellas flurs. Ella raccoglieva flurs da totas colurs e fageva bellas guirlandas, cun las qualas ella ornava la sera ils agnellins, cur ella caçiava sia montanèra a casa per la metter nel zon. La vita de pastura plascheva di per di meglier a Marinella; ella se recreava cun ses agnellins, ils quals la circumdavan, fagend lur temeraris sagliots. Essend las caglias aunc nel suc, ella fageva bragialèras, sunas e schüvlots e musicava da gust sper sia scossa. Beinduras ella cantava qualche melodia ecclesiastica et er autras canzunettas, che la mamma la haveva mussadas. Ün di che ella era fitg da buna vöglia, ella se postet, ornada cun üna guirlanda da bellas flurs inturn la testa, sün üna collinetta all’umbriva d’ün grand coller e cantet cun amureivla vuschina, carezinand ün bel agnellin alv sco la neiv, la sequenta canzunetta:


Agné, miu car, cun launa fina,
Sco seida lama da palpar,
Stgellina ussa la brunsina,
Insembel nus volein cantar!

La neiv eis da pertot svanida,
Nos pascul vezzas verdegar;
E tranter caglias intessida,
Viola nus se vol mussar.

Las primulas er gia orneschan
La prada da pertot stupend,
E vezzas asteras, che creschan,
Nel clar e cauld solegl naschend.

Er brumbels caçia la boscaglia,
Sche vol mirar, miu agnellin;
Non stos temer plü la fredaglia,
Pos t’allegrar uss da contin.

Non ven mai plü la trida cuffla,
Mai bischas plü cun flat mordent;
Il vent be cauld uss semper suffla
Sur munts e valls da permanent.

Merloçias er e hirundellas
Tras l’aria vezzas navigar
E da pertot er las uçellas
Lur palazzins uss fabricar.

E tot se ruschna e svolazza,
Insects e muscas e mus-chins,
Et uss s’allegra e solazza
Sün frastgas, rama e ramins.

Cur primavèra eis vegnida
Cun sia föglia e cun flurs,
Magnific ella eis vestida
Et agreabla in odurs.


O miu agné cun launa fina,
Sco seida lama da palpar,
Da cor tü ussa te festina

Da t’allegrar e da sperar!
[p. 926 modifica]

Havend cantada la canzunetta, ella prendet la guirlanda da siu tgau et ornet cun medema l’agné e clamet sias nursinas, che pasculavan da vicin, e tramagliet e discurret cun ils [p. 216] agnellins, sco sche quels capissen, tgei che ella baderlass. Ma sia canzun non era stada audida be da sias nursinas, anzi ella haveva hagiu aunc ün auter auditur. Ella haveva a peina comenzau a cantar, che se movettan in intgüna allontanezza la rama della pignola, et ün pèr ögls, ners sco çereschas, fixettan la piçna cantatriza cun la plü granda attenziun. Quest inaspectau auditur e tadlunz era negün auter, che il cavrèr da Mon, nomnau il Gianin Guetgin, figl della vidua (guaivda, vieua) Gretta Guetgin, nata Bischlagna, d’Alvaschein. Quel era ün fresc e robust mat da circa 13 fin 14 anns. El haveva quel di caçiau sias cauras da questa vart et ascendet üna crestetta per surver ses animals e la contrada. Annetgamein audit el üna vusch carina in sia vicinanza, la quala cantava üna dulçia melodia. El saglit in peis, penetret la pignola, fin che el arrivet al ur del bostget e podet surver inobservau il löc, dal qual vegniva quella vusch cantanta, che gli plascheva extraordinariamein. El observet la giuvna nursèra, la quala el fin ussa mai non haveva vissa; el vezet, co la mattella tramagliava cun sias nursinas e las ornava cun flurs e cun guirlandas. El consideret ün’urella questa bella scena e se havess bugen avicinau alla pasturella, non haveva però la curascha da far quei, credend che üna mattella, la quala canti aschi bein, sei inzatgei meglier, che ün cavrèr da Mon. Mirand Marinella per cas vers il löc, inua il giuven cavrèr era zupau, quel temet, che ella il podessi ver, e se retiret. Ma la frappa il tentet, che el det ün ferm schüvel; allura el fugit in tota prescha per returnar pro sias cauras.

Marinella se spaventet da quest penetrant schüvelaç e levet in peis e guardet inturn per spiunar, tgi hagi schüvlau; ella observet però negün e non savet, tgei ella dovei far. Da penetrar nella pignola e çercar il schüvlunz, ella non haveva curascha. Er sias nursas havevan pigliau tema dal schüvel et eran daventadas inquietas. Ella las raspet in üna canella e non las bandunet plü fin la sera, cur ella las caçet al zon. La sera raquintet Marinella a casa, co ella sei oz stada tementada dad ün schüvelaç, che sei vegniu dalla pignola d’üna cresta vicina. Ils geniturs l’acquietettan, schend che probabilmein ün lavurant nella selva u ün pastur hagi forsa schüvlau per la tementar. Ella se laschet persvader, che il sei imprudent da se laschar intemorir dad ün schüvel, che mintga mattaç sappi dar; ma [p. 217] durant la notg ella sömget del schüvel e saglit ad ault, sco sche ella voless fugir. L’auter di la stovet il frar Giusep accompagnar sün il pascul. Audind e vezend ils infants tot il di nagut suspectus, se perdet tandem la tema de Marinella, et ella comenzet puspei a far ses tramagls cun sias nursinas sco avant. [p. 927 modifica]

Al fresc Gianin tunava la canzunetta della nursèra da Salogf aunc nellas oreglias. El era ün amatur del cant e saveva er intgünas canzuns pastoralas e se resolvet, dad er surprender ün di la nursèra cun ün cant. Ils prims dis el non se laschet ver nel revier della nursèra, cumbein che el mava a spiunand per vêr la cantatriza. Ün di Marinella haveva puspei cantau nel medem löc üna canzunetta e stava qua, tramagliand cun ses animalins. Inaspectadamein intonet üna ferma vusch puerila nella pignola, d’inunder haveva resunau çell di quel schüvel, üna canzunetta e cantet:

Fresc ansolin, inavant, te festina,

Fresc uss sursaglia ils dutgs tü rapid,
Sequita spertamein tia mammina!
L’aura se müda, il suffel eis trid.

Vus festinei er, mes bellas sterliglias!
Nüvels uss pendan al çel sminaciant,
Et a craschland ussa svolan corniglias,
Svolan in prescha, la selva passand.

Sü, miu cavrèr, ussa sü alla sperta,
Mein a çercar nella selva ün tetg!
Bischa e cuffla eis ussa allerta,
Ussa comenza l’orcan pür da dretg.

Ussa curascha, sur crappa e lenna
Fresc vus sagli in veloces sagliots,
Per ch’arriveien uss prest alla genna,
Che nus averta cattein sut ils bots.

Boc, conductur, tü las mussa la senda,
Fresc inavant, tü valent barberun!
Güzza la corna, l’oreglia tü tenda,
Fresc inavant e non far il poltrun!

Audas il luf, co el urla da forza,
Sentas il vent nella selva tunar
E co il püf ussa picla la scorza,
Prompt e pinau d’attaccar e rubar!

[p. 218] Mira, co glüschan in quella spessaglia
Tranter las plantas dus ögls penetrants!
Quei eis il luf, il çerver, la canaglia,
Che per rapina vol çerner passants.

Fresc ansolin, inavant, te festina,
Fresc vus sterliglias, er vus festinei,
Tila tenei e sagli vus adüna,

Fresc inavant e vus mai non fermei!
[p. 928 modifica]
O co la selva strement uss ramura,

E co el schüvla, il suffel rabiau,
Sco sche il mund uss dovess ir sutsura,

E sco sche fuss il striegn leventau. —

Finida la canzunetta, il cantadur det amò ün güvel e fugit. Marinella era fitg surpresa de quei, che ella haveva audiu, e curiosa da saver e conoscher, tgi hagi cantau quellas strophas; ella non havet però la curascha da s’approximar al löc, d’inunder haveva resunada la canzun. Ella restet tot il di in üna certa agitaziun e spiunava semper, sche ella non vezess il cantadur; ma ella stovet restar in miraviglia, il cantadur non se laschet vêr. Il di sequent ella caçet sias nursas a bun’ura plü ad ault e s’avicinet alla pignola, nella quala la vusch puerila haveva resunau. Non audind e sentind nagut, ella ris-chet da penetrar tranter quella pignola. Ella cattet qua üna camannetta fatga cun rama de pin, la quala saveva proteger duas fin treis persunas dal solegl e dalla plövia. Ella intret e miret inturn, e tandem ella seset sün dus craps, ils quals formavan ün banc (baun). Sün il plaun a mez la camanna ella observet ün curté; ella il prendet in maun e consideret, l’avrit e comenzet a tagliar cun quel ün ramet. Occupada cun quest tramagl, ella non observet, che il cavrèr da Mon, il Gianin, era gia arrivau avant la camanna e mirava cun surpresa, tgei che la nursèra fetgi in sia camanna. Tandem el pigliet curascha e schet: „Bun di! Tgei fas tü qua in mia camanna?“Marinella pigliet granda tema, audind questa vusch, e respundet cun vusch tremblanta: „Tü mi stos perdunar, che jeu sun intrada nella camanna; jeu sun casualmein passada tras questa pignola, hai observada la camanna, et essend quella averta e senza üsch, jeu sun intrada per pausar ün moment. Quest curté, il qual jeu hai cattau sün il plaun, serà cert il tiu.“Cun quels plaids ella porschet il curté al cavrèr. Quel il prendet et ingraziet. „Tü non stos temer,“schet el alla mattella, „tü ascas vegnir in mia camanna [p. 219] cur che tü vol. Ma mi disch, tgi tü es!“E la matella respundet: „Jeu hai nom Marinella e sun la nursèra da Salogf.“

Ils dus ifants discurrettan uss aunc cun tota ingenuitad ün’urella insembel. Gianin prendet siu curté e jet a tagliar ün bastunet da coller, il scorzet per part, fagend da totas sorts figuras; allura el faget in mez della camanna ün föc e rostit il bastun aschi ditg, fin che la part de quel, la quala era scorzada, füt fitg brüna. Allura el scorzet l’autra part e havet ün bell bastunet gagl, il qual el regalet alla nursèra. Süsom l’adester Gianin haveva tagliau nella scorza ün bel M grand, il qual era ussa bel brün et indicava l’iniziala del nom de Marinella. Quella prendet cun grand plascher la canna et ingraziet al donatur per quest regal, il qual l’allegrava [p. 929 modifica] plü, che qualunque object de luxus, dal qual quest simpel et innocent infant haveva gnanc la minima idea. Ils dus infants s’incontrettan dad uss in via quasi mintga di. Il prim temps era la camanna da Gianin il löc de lur conversaziun e recreaziun. Gianin raquintava alla Marinella tot las historias da strias, striuns e striegn, las qualas el haveva audiu üna gada, et er autras bellas historiettas, e Marinella mussava beinduras üna canzun al cavrèr. Lur scossas pasculavan pacificamein nella vizacinan, da maniera, che ils pasturs havevan da far pauc.

Essend il pasc nella bassa consumau, els stovevan plaun lur se tirar plü in ault cun lur animals; els cattettan sün quels pasculs dutgs, valls et auals e tramagliavan intêrs dis sper quels. Gianin fabricava casas, resgias e molins, fratant che Marinella indrizava orts e curtins et ornava il conturn dels edificis cun flurs, cespet e frastgas (manzinas). Ün auter di Gianin fageva conçetts, artgas e ramparts e formava cascadas; el fageva er canals et indrizava fontaunas e truaschs, e Marinella l’assisteva in tot quels göcs cun plascher. Aschia passet il Matg fitg agreabel als dus infants, e la vita de pastur non als füt longurusa. D’intant la alps eran terrenadas et ün se pinava nellas vischnauncas da cargar las. Sco il solit las alps da Salogf füttan gia cargadas ils 4 da Sercladur, et ün pèr dis plü tard ascendet Placi Marun, accompagnau da sia figlia Marinella, la Toisa cun las nursas da Salogf e da Mon. Placi stovet sez star durant l’estad nell’alp della Toisa, pertgei ün non ascava confidar üna aschi numerusa montanèra be alla cura de Marinella, la quala era amò ün infant. Dis quiets e da bell’aura [p. 220] haveva Placi da far nagut; Marinella pertgürava las nursas e las raspava. Ma dis da plövia e da bischas, ils quals sün questas aultas muntagnas vegnan er durant l’estad, sco er durant temporals, aurizzis et orcans era Placi sez sper la montanèra e la pertgürava. Da temps da strasauras fageva el star sia figlietta in tegia a far la cuschinunza. Dad üna tala cuschinunza in ün’alp d’ün nursèr ün non fageva da lez temps grandas pretensiuns. Las tratgas, che füttan servidas nella tegia della Toisa, consistevan in paun ner, caschöl, latg, furmentins, pult, buglia e da quellas caussas, las qualas Marinella saveva gia cuschinar fitgs bein.

Gianin caçiava er sias cauras nell’alp Dafora, e havend fitg bella vita da pertgürar las, il gli restava aunc temps liber avunda, da far sias excursiuns nellas tegias, e beinduras el visitava er la baselgia da Zitail, principalmein da dis, cur era serveç divin nel peregrinagi. In da quellas occasiuns incontrava el beinduras la Marinella, la quala vegniva er pro la baselgia a far sia oraziun. Suvent la mattella soleva ir pro la baselgia, postut cur ella pertgürava sias nursas alla bassa della Toisa e cur non era pericul, che sia montanèra se spatiçiass. Essend d’ordinari la baselgia [p. 930 modifica] serrada, ella orava avant la fenestra sper la porta; beinduras ella cantava la litania, autras gadas üna canzunetta, per satisfar al impuls de siu cor. Ün di ella era vegnida a Zitail et oret sco il solit avant la porta; allura ella intonet üna canzunetta e cantet:


O Maria, mamma mia,
Miu refugi, miu confort,
Meina mei per dretga via
E diriga mia sort!

O Maria, assistenta
Dels afflicts e conturbai,
Seies er per mei valenta
E non me banduna mai!

O Maria generusa
Protectura d’innocents,
Seies semper mia pusa
In periculs e torments!

O Maria semper pura
E plü clara ch’il solegl,
O imprima da mintg’ura
A miu cor ün bun consegl!

O Maria, benedida,

Tü es miu plü grand agüt,
E pro tei jeu ven, candida,

Per portar ti miu salüt.

Ella haveva a peina finida sia canzunetta, che il Gianin comparet sün la collina sur la baselgia. Er el vegnit alla porta e cattet qua sia amitga. Ils dus infants orettan insembel intgüns [p. 221] „Aves Maria“e cantettan cun bellas vuschs il hymnus „Ave maris stella“. Allura els bandunettan il peregrinagi e jettan a discurrend conter il pei della Toisa. Observand se raspar ün nüvel stgür al grand Curvèr, Gianin pigliet tema, che sias cauras gli podessen fugir, et el curret dall’alp ora per raspar sia cavrèr. Marinella ascendet la Toisa e raspet subit sia montanèra per la caçiar nel stavel. D’intant ils nüvels s’ingrandittan rapidamein, et in curt temps il comenzet a camegiar (dar chalavernas) et a tunar fitg vehement. Ün suffel vehement s’alzet, et il comenzet a plover sco da versar cun sadellas. La revolta nella natura s’ingrandit, ils auals e las valls tunavan e ramuravan zun sgrischeivel e tandem il comenzet aunc a tempestar da tala maniera, che ils pasculs füttan prest tot alvs dalla granella crodada. Per fortuna la granella non era grossa; ma in blers locs ella era stada ferma avunda, per metter in moviment las bovas (boudas) et ils ruviers. Observand Placi l’avicinant temporal, ei era vegniu inconter a Marinella, et a lur forzas unidas il reussit da caçiar lur montanèra nel stavel pro lur tegia. La paupera mattella era malmein bagnada e stovet far ün grand föc in tegia per se scaldar e schügentar (süantar) la vestimenta bleçia. Er il pauper Gianin havet üna stentusa lavur per cattar sias cauras; sün il pascul, inua el las haveva bandunadas, el cattet negünas; ma el saveva, che ellas, spaventadas dal temporal, seien curridas vers la selva. El currit alla bassa e cattet la granda part de siu cavrèr sut il „crap della tgamanna“, ün crapaun quader, che forma dad ün maun ün tetg per blers animals. El [p. 931 modifica]spetget qua, fin che la vehemenza del temporal era çessada, allura el caçet cun tota prescha sia scossa a casa, inua el arrivet pür da notg. Sia mamma era stada in granda tema per el e gli det ün reprimandi pervia de siu retard; raquintand però Gianin dalla terribla malaura nellas muntagnas, la mamma era contenta, che siu figl era müçiau senza pigliar dann.

Il proxim temps l’aura era plütost freida e variabla, e Gianin non caçet ils dis proxims sias cauras aschi ault nella muntagna. Alla fin del Avust vegnit üna piçna neiv, la quala necessitet ils pasturs dellas alps da caçiar lur muvels e scossas alla bassa. Er Placi haveva per qualche dis stoviu bandunar la Toisa cun sia montanèra e la pertgürava nella selva sut il „crap della tgamanna“. Ma cur al principi del September l’aura füt megliera, las scossas returnettan nellas alps per restar [p. 222] là fin al 24 September. Er il Gianin vegnit puspei ad ault cun siu cavrèr e visitava suvent il peregrinagi da Zitail; ma el mai non incontret plü la svelta Marinella. El girava per ils bots e per las mottas inturn, çercava renna et autras ragischs per commissiun de sia mamma. Ün di, cur camavan sias cauras al pei della Toisa, el se mettet sün ün crapun; el schüvlava e güvlava; ma negün gli det resposta. El intonet üna canzunetta in laud de sia scossa e cantet:

Sterliglias e l’ansolamenta,

Quant bels sun quests animalins,
Ch’il munt nutrischa e viventa

E bein protegia sut ses pins!

Gianin haveva a peina finida questa strophetta, che gli respundet üna bella vusch clara dal precipizi nella medema melodia:

Plü bella eis la montanèra

De nursas, boçs et agnellins
Cun launa alva u cun nera,

U senza corns u cun cornins.

Gianin conoschet subit la vusch della nursèra della Toisa et intonet üna seconda stropha, alla quala la nursèra subit respundet, et aschia naschet il sequent cant vicendeivel:


Cavrèr.


Tü non conoschas mias cauras
E non las pos apreziar:
Non vezzas co da totas auras
Adestras sun e d’admirar?

Nursèra:


O tgei m’importa l’adestrezza
E tgei ils grands sagliots e sagls?
Jeu ama plü l’amieivlezza
Dels agnellins bellins e gagls.

Cavrèr.


Ma miu caschöl e la paschada
Non ascas tü mai imblidar;
Da quest pulment dretg restaurada,
Pos ils strapazs tü surportar.

Nursèra.


Ma non conoschas la puina,
Ch’ün sa dal latg de nursas far?
Negüna rauba eis plü fina,
E meglier sas nagut gustar.

[p. 932 modifica]


Cavrèr.


Però cur tü es sitibunda
E molestada dalla fam,
Miu latg tü has bugen avunda,
Che gusta aschi dulç e lam.

Nursèra.


Ma cur arriva la fredaglia,
Che tia membra sto tremblar,
Nagut sas far tü plü da vaglia,
Che spert in launa t’inzuglier.

[p. 223] Cavrèr.

Las cauras, cur qua ven l’aurizzi
Cun nüvels e cametgs e tuns
E tot che trembla dal stramizzi,
Saglind se salvan sur darguns.

Nursèra.


Er sün la Toisa qua ramura
Zun vehement il temporal;
Ils dutgs terribel van allura,
E ferm strasuna er l’aual.

Cavrèr.


Non vezzas mintga di allura
Ascender cauras il Curvèr
E star in fila sün l’altura
Per l’aria fresca là goder?

Nursèra.


Per bleisas della Toisa giran
Las nursas mias, pasculand,
E da scrupusa grippa miran,
Cur ellas stattan qua camand.

Cavrèr.


Jeu vom a casa, uss eis l’ura
Gia arrivada da partir;
Damaun mamvegl nell’aria pura
Me vezzas tü puspei vegnir.

Nursèra.


Cun questa flur uss la capella
Mi stos tü subit aunc ornar,
E la manten mi fresca, bella,
Sche tü pro mei vol returnar.

A peina finida l’ultima stropha, crodet dal precipizi ün bel matg da striaunas coçnas cun ün’alva in mez quasi avant ils peis del cavrèr; quel prendet las bellas flurs e las mettet alla corda de sia capella „Grazia“, acclamet el alla pastura e s’allontanet cun sias cauras per caçiar la casa, senza haver observau la pastura, la quala se teneva zupadada davos üna dascharina. Paucs dis plü tard vegnit da novamein üna tala malaura cun cuffla e neiv sün las muntagnas, che ün stovet scargar tot las alps. In paucs dis füt allura dau liber il bual d’autun, et ils pasturs eran uss da libertad.

Placi Marun glivret cun agüt de sia familia tot las lavurs, che eran aunc da far nella campagna e se providet cun lenna per l’inviern. Sia camba gli doleva bein aunc beinduras, postut cur l’aura stava per müdar, ma non l’impediva plü bler pro la lavur, da maniera che el saveva ussa puspei far sias lavurs, sco avant quest cas de disgrazia. L’ann era stau fructuus, e Placi haveva fatg üna bella raccolta da siu piçen funds. El sperava cun sia brava muglier, da poder passentar l’inviern senza vegnir in miserias.

Er l’adester Gianin haveva pendiu siu corn e laschèar (sachet da merenda) alla pareit cun la speranza, da puspei il prender la primavèra proxima a mauns e continuar sia vita da pastur. Ma il proverbi disch: „Il human propona e Deus dispona.“Gretta Bischlagna, sia mamma, haveva ün parent a Lansch, il qual fageva gia da blers anns innà il vetturin e manava vin [p. 933 modifica] veltellinès a Coira. El haveva comprau aunc ün terz cavagl e stoveva uss huver ün famegl, il qual l’accompagnava sün sias stentusas vias. Vezend quel ün di a Casti il fresc Gianin, el il demandet, sche el non vögli vegnir in serveç pro el. El stovessi pavlar ils cavalls e l’accompagnar sün ses viadis a Clavenna. Gianin relatet quei a sia mamma, e quella [p. 224] jet ün di a Lansch pro il parent e det tandem siu consentiment, da laschar ir siu figl pro quel. Paucs dis plü tard intret Gianin in serveç, cumbein che el era amò giuven da far il vetturin. El non haveva però da far ses viadis solet, dimperse adüna be in compagnia del parent, il qual era ün hum ferm e robust.

III.

L’autun era fitg bel e serein, e nos giuven vetturin haveva gia fatg divers viadis a Clavenna et a Coira cun siu aug (barba) Caspar Malin. Al fresc giuvenot plascheva questa vita ambulanta. El haveva fatg sco vetturin in dus meins plü experienzas, che in sia intêra vita anteriura. El se musset fitg ingenius (inschegnus) et era spert sco ün uçé. Las tridas e nauschas vias non il strementaven; el era fitg giudicius per sia vegliadüna, da maniera che l’aug Malin ascava confida gli da totas sorts commissiuns. El saveva gia ün pau tudesc, havend suvent occasiun d’audir çianciar questa lingua a Lansch e sün ses viadis, et italian el saveva gia baderlar ün pau, stante che il dialect da Clavenna gli tunava quasi sco romansch. Gianin era fitg content cun sia sort e füt er bein tractau dal aug. Quel il haveva provist cun la necessaria vestimenta d’inviern e gli regalava ultra de quei aunc qualche bagatella. Gianin portava tot quei che el guadagnava a sia mamma, la quala el saveva visitar las domengias, cur el era a Lansch. L’inviern arrivet e cun quel las cufflas e nevadas nella muntagnas. Allura il pauper giuven haveva suvent grands strapazs et arrivava beinduras las seras mez mort pro las solitas staziuns dels vetturins. El non perdet però la curascha. El non era ün da quels giuvens, ils quals se strementan da mintga sforz e fugian las lavurs e stentas; dimperse el imprendet, da fresc mirar in façia als periculs et allas adversitads e da superar ils obstaculs, che gli vegnivan inconter.

Gianin haveva gia dus anns fatg il vetturin cun siu aug e se haveva svilupau excellentamein durant quest temps. Cumbein che el haveva be 17 anns, sche era el plü grand che siu aug et a proporziun er fitg ferm. El substituiva ussa compleinamein ün famegl, e l’aug era ussa fitg content cun il fresc giuven. Gianin havess bugen vis üna gada la nursèra della Toisa, sia amitga: ma el mai non havet occasiun dad ir a Salogf, [p. 225] e la Marinella haveva er aunc mai visitadas las vischnauncas del conturn. [p. 934 modifica] Da quel temps ils humans vivevan plü simpel e quietamein. Lur plaschers eran la lavur e lur allegrezzas il prosperar de lur culturas. Per las vias la schenta mava fitg pauc, non stover. Marinella conoscheva Salogf, Zitail et il Curvèr e la Toisa cun ses pasculs e sias costas. Ils auters vitgs della vallada haveva ella be vis da lontan. Ella era però contenta cun sia sort.

La primavèra del terz ann da siu serveç de vetturin Gianin arrivet üna sera a Clavenna per cargar vin e returnar l’auter di a casa. Essend el ün giuven fresc e da stupenda comparsa, ün signur ester, il qual era quel di arrivau a Clavenna et allogiava nella vicinanza della osteria, nella quala ils vetturins da Lansch pernottavan, s’informet pro l’ostier, tgei giuven quest vetturin sei, d’inunder el sei e co el hagi nom. L’ostier haveva bein vis bleras gadas il Gianin, ma non il conoscheva plü exact. Il signur ester supplichet siu ostier dad ir a clamar il vetturin giuven, el volessi çiançiar ün pèr plaids cun quel. E l’ostier jet nell’osteria dels vetturins, cattet là il Gianin a meisa et il supplichet, da voler vegnir in casa sia; ün signur ester giavüschi da discurrer cun el. Gianin s’alzet subit e sequitet al ostier; quel il manet in üna bella stanza de sia casa, nella quala il signur ester se recattava. „Jeu hai la honur da presentar Gli il giuven, cun il qual El ha desiderau da plidar“, schet l’ostier e s’absentet, per non voler disturbar il signur.

Mi perdunei, miu giuven, che jeu vus hai stentau da far vegnir pro mei, schet il signur cun vusch amieivla, e cheu jeu prenda la libertad da vus far qualche demandas, sche vus mi lubis quei.

Jeu sun prompt da Gli respunder, che el mi vol dir, cun tgei jeu Gli sai servir, replichet Gianin cun tota ingenuitad.

Il signur continuet siu discurs, schend: Jeu voless bugen saver d’inunder vus essas, tgi sun voss geniturs e tgei vocaziun u mistregn vus haveis.

Gianin respundet curt e precis: Jeu hai nom Gian Guetgin; miu bab eis mort, che jeu era a peina treis anns vegl; mia mamma ha nom Gretta, nata Bischlagna, e habitescha ad Alvaschein, circa 15 uras da qua. Jeu sun uss il terz ann famegl pro ün miu aug da Lansch e fetg il vetturin per e cun miu patrun.

[p. 226] Ma quei serà üna stentusa e periculusa lavur da passar las muntagnas, postut d’inviern, remarchet il signur.

Schi, la vita da vetturin eis bein spinusa; ma jeu sun adüsau nellas muntagnas e non hai tema de quellas; sco cavrèr sun jeu bler girau per las muntagnas inturn e conoscha ils periculs, che qua sminaçian.

La curascha stat bein ad ün giuven sco vus, schet il signur; ma [p. 935 modifica] sche vus savesses forsa haver ün serveç plü lev, meins periculus e compigliau cun meins strapazs e forza er cun megliera paga, non fusses vus prompt d’acceptar ün tal?

Quei dependa tot dellas circumstanzas, replichet Gianin; il prim jeu stovess saver, tgei serveç jeu havess d’assumer e sut qualas condiziuns; allura stovess jeu aunc pür haver il consentiment de mia mamma et il permess de miu aug, miu present patrun, il qual me ha tractau fitg bein, per poder intrar.

Quei eis brav da vus, schet il signur, ün vezza, che vus haveis il cor e la testa nel dretg löc, quei mi plascha! Jeu vögl uss er dir, tgei che jeu giavüscha. Jeu hai bisögn d’ün fidel carroçèr, del qual jeu me pos fidar. Sche vus voleis surprender quest serveç, sche mi fa quei plascher. Jeu habitescha a Modena, üna bella citad. Vus havesses da pisserar (haver quittau) per mes cavalls de carroçia e da far il carroçèr, cur jeu u inzatgi de mia familia vol far üna carroçiada, u ün plü long viadi. Et essend che vus mi plascheis, vus vögl jeu dar üna bella paga, cun la quala vus podeis esser content. A miu ultim carroçer jeu dava 10 liras al meins, ma a vus jeu dun al bel principi 15 liras. Vus podeis esser persvas, che vus cattasses ün bun et agreabel serveç. Jeu vus dun ün termin da pensar e da vus consigliar cun vossa mamma e cun vos aug. In quindesch dis jeu serà puspei qua a Clavenna e vus mi saveis allura dar üna resposta definitiva.

Ebein, schet Gianin, in quindesch dis jeu returnerà a Clavenna e Gli darà üna resposta positiva. Ma er in cas, che jeu acceptass sia proposta, jeu non savess fixar il di, cur jeu podess intera in serveç; quei dependerà da miu barba, il qual jeu non podess bandunar, avant che el havess cattau ün auter famegl, il qual gli convegniss.

Il signur era content cun questa resposta de Gianin, il qual gli plascheva causa sia bella comparsa, sia ingenuitad e franchezza, cun la quala el favellava. El faget portar l’ostier [p. 227] üna fracla del meglier vin a Gianin e se converset amò üna pezza cun el.

Cur Gianin arrivet a casa pro siu barba e gli raquintet quella caussa, non voleva quel consentir, che el possi ir daven dad el; er sia mamma non era d’accord, che el la bandunassi; pertgei Gianin era siu solet infant, et ella il havess hagiu plü bugen a casa, che in terras estras. Gianin però fuss fitg bugen intrau in quest serveç nov; el sperava da saver far sia fortuna a Modena. Perquei el impundet tot sia eloquenza, da persvader sia mamma e l’aug, che quest serveç gli convegnissi e talunet aschi ditg, fin che la mamma e l’aug gli lubittan d’acceptar il serveç offert. L’aug haveva impromess, da in ün meins il licenziar. Ma aunc avant che Gianin [p. 936 modifica] returni a Clavenna, haveva l’aug cattau ün auter famegl. Ün fresc giuven da Lansch, de cui geniturs eran da curt morts, se haveva mussau e declarau prompt, da remplazar il Gianin, da maniera che quel saveva immediat partir da Clavenna cun siu signur per Modena. Gianin se preparet a sia partenza e se providet cun tot quels effects, che el credeva necessaris in siu serveç nov. El partit, havend dau ün dolorus comgiau a sia mamma et al bun aug, cun il famegl nov, al qual el doveva amò mussar tot las staziuns, inua el se haveva da fermar. El partit cun üna certa dolur nel cor. El doveva ussa bandunar las bellas muntagnas alpinas, las qualas fin ussa eran stadas siu intêr mund. El se regordet da sia vita de pastur e da sia amitga Marinella, la quala el mai haveva vissa dal temps, che el haveva bandunau la contrada della Toisa. Passand tras Sursès, el consideret cun ögls implenii cun larmas la contrada et ils vitgs, ils quals el doveva ussa bandunar per plü long temps.

Arrivau a Clavenna, el cattet là siu patrun nov, il qual il gia aspectava e haveva grand plascher, che Gianin haveva acceptau il serveç offert. Gia l’auter di partit el cun il patrun per Modena. Cur els eran arrivai a Como e comenzettan a carroçiar tras la planüra lombarda, surprendet ün cert mal per casa il Gianin. Las muntagnas gli mancavan, et el credeva dad esser se pers nel vast mund. In paucs dis arrivettan ils viagiaturs a Modena, e Gianin surprendet sia plazza da carroçér. In curt temps el conoschet perfectamein siu serveç, il qual el adempliva cun exactezia. El comenzet a nettat las carroçias, che ellas glüschizan sco aur et argent; er ils bells cavalls el [p. 228] regulava excellentamein, da maniera che els fagettan in curt temps bella prova et üna tot autra comparsa. Volend il patrun ün di dar ün comand a Gianin, el vegnit in stalla per il çercar; el restet surpres dal excellent urden, che el cattet da pertot, inua Gianin haveva da lavurar e commendar. Tot era proper, mintga caussa haveva siu löc. Il patrun laudet siu carroçèr nov e gli faget ün regal, per exprimer aunc meglier sia contentezza. Gianin era daventau il favorit dell’intêra casa, causa sia buna conduita e sia promptezza, da far ad ogni ün serveçs, sche el saveva. El era er religius, frequentava il serveç divin mintga di, cur el non era impediu da far quei pervia de lavurs necessarias. Gianin era cun siu serveç er fitg content sco er cun il tractament nella casa del patrun. La servitüd ün teneva bein in questa casa in tots rapports.

Havend passentau dus agreabels meins in siu serveç nov a Modena, Gianin havess bugen dau novas a sia cara mamma de sia sort; ma co far quei? El saveva bein leger codeschs stampai in romansch, ma scriver el non saveva. Siu patrun gli havess bugen scrit üna charta, ma quel scriveva italian, e sia mamma saveva be romansch. El non saveva co far per [p. 937 modifica] dar novas da se a sia buna mamma. Passand ün di tras las stradas della citad per far üna commissiun per siu patrun, el audit discurrer romansch avant la porta d’ün caffé. El leget sün l’insegna sur la porta la firma: „Caffé di Nuot Andri.“El se regordet subit, che quei sei ün nom engiadinès e se resolvet da visitar quest stabiliment cun la prima buna occasiun. Intgüns dis plü tard, essend da libertad per qualche uras, el jet nel nomnau caffé Andri, se mettet in davos üna meisa e faget portar üna tassa mocca e comenzet ün discurs cun il giuven, il qual gli servit il caffé. Accorschend Gianin, che il giuven non discurreva amò l’italian cün la facilitad dels Italians, el il demandet, sche el sei dad ün’autra terra. Il giuven gli respondet, che el sei ün Grischun et arrivau a Modena pür avant treis meins. Gianin respondet, che er el sei ün Grischun e comenzet a favellar romansch cun il giuven servient, il qual haveva nom Vital. Ils dus giuvens se conversettan üna pezza insembel e daventettan amitgs. Vital comunichet a Gianin, che il signur Andri, il patrun e proprietari del caffé, sei siu barba; el sei d’Ardez e discurri er bugen romansch. Intrand signur Andri ün moment plü tard nel local, Vital presentet il Gianin [p. 229] al barba, e quel musset ün grand plascher, da saver beneventar ün compatriot in sia casa. El se mettet a meisa sper ils dus giuvens e se converset cun Gianin e s’informet de sia occupaziun. Gianin gli raquintet d’inunder el sei, tgei el hagi fatg fin ussa e che el hagi cattau qua a Modena ün fitg bun serveç. El gli relatet er l’imbrugl, nel qual el da present se recatti, perquei che el non sappi scriver a sia cara mamma.

Signur Andri s’offerit da scriver la charta per Gianin e quest’ultim relatet, tgei el dovei scriver. L’auter di Gianin podet vegnir nel caffé per la charta. Sigr. Andri leget la charta a Gianin, e quel era contentissim cun quei che era scrit. El ingraziet cauldamein al signur Andri per quest serveç e spedit allura subit la charta. Ma el sentiva ussa fitg la mancanza da non saver scriver, e zieva haver reflectau la caussa, el pigliet la resoluziun, d’imprender l’art der scriver. Alla resoluziun sequitet er subit l’exsecuziun de quest plan. Gianin compret papir, pennas et ün tgalamar e comenzet a designar singulas literas e tandem exemplars de scritturas. El sentit però, che be copiaturas non seien sufficientas per saver scriver indretg; el voleva er imprender a componer et a metter per scrit quei che el sez pensava; ma in quest rapport el era amò debel, et el se resolvet, da prender lecziuns privatas, per imprender da scriver indretg. El cattet ün vegl magister, il quel gli det quellas lecziuns per üna bagatella, e Gianin impundet tota diligenza per arrivar a siu scopo, il che gli reussit. Cur el zieva ün mez ann scrivet per la seconda gada a sia mamma, era el habel, da sez componer e scriver la charta, e quei l’allegret e stimulet [p. 938 modifica] da continuar cun siu studi, per se perfeczionar aunc meglier in quest art. Gianin savess servir a blers de noss giuvens per exempel, co ün se po instruir e cultivar, cur ün ha dretga premura e diligenza da quei far. Ma üna granda part della giuventüna del temps present, la quala ha hagiu üna buna instrucziun in nossas scolas, imblida, dopo haver bandunau la scola, quei che ella haveva impres, e zieva paucs anns sun blers inhabels da scriver inzatgei che havess peis e mauns. Ils geniturs non dovessen tollerar üna tala indifferenza de lur infants, anzi ils stimular da se cultivar nels divers rams dellas scienzias, ils quals sun aschi utils alla vita practica.

Gianin haveva gia serviu circa treis anns a Modena e se haveva in quest temps svilupau in tots rapports favureivlamein. [p. 230] Cumbein che el era ün giuven da be 20 anns, el fageva üna stupenda comparsa. El era grand, proscherus e svelt e haveva üna colur sco il vin e latg. Dasperas conoscheva el siu serveç da carroçèr fitg bein, meglier che scodün auter carroçèr in questa citad. Cur Gianin carroçiava tras las stradas della citad, blers passants se fermavan per considerar sia equipagia et adimar l’adestrezza e l’eleganza, cun la quala el manava ses cavalls. Siu signur era contentissim cun el e haveva gia zieva il prim ann augmentada sia paga, aschia che Gianin stava forsa il meglier da tot ils auters carroçèrs a Modena. El era content cun siu patrun e cun siu serveç e gnanc sömgiava da voler bandunar quel. Ma suvent daventa quei, il qual ils humans non imagineschan. Havend Gianin acquistau il renommé d’ün excellent carroçèr, blers auters signurs havevan çercau da prender Gianin in lur serveç; ün gli haveva offert plü grandas pagas fatg da totas sorts impromischuns, per il stimular da müdar serveç, ma tot invan. Ün di però siu bun patrun il faget clamar in sia stanza, e cur Gianin intret, el observet subit, che sei daventau inzatgei, che non plaschi al patrun. „Tadlei miu bun Gianin, tgei novitads jeu vus porta!“comenzet il signur; „jeu füt oz inaspectadamein clamau nel palazz del duca. Jeu non saveva imaginar, tgei che jeu havess da far in quest palazz. Havend a peina nomnau nell’anticamera miu nom, ün me manet pro l’amistratur u magiordomo del casté. Quel me reçevet cun exquisita curtasia et indichet er subit il motiv, per il qual ün me havet fatg clamar nel palazz del duca. El sa, mi schet l’administratur, che il princip, il figl de nos bun duca, ha da far ün grand viadi quest ann cun siu educatur et ün pèr servients. El visiterà Roma e Napoli e probabilmein Palermo; da là el navigescha a Genua, passa Milaun e continuerà allura siu viadi fin a Viena, inua el resterà allura per qualche temps. Il duca eis in grand pisser per siu figl e vol far tot possibel, per gli procurar buns e fidels servients sün quest long viadi. El ha audiu, che El hagi ün excellent carroçèr, il qual se distingueschi favureivlemein [p. 939 modifica]in siu serveç e sei ün giuven d’exemplara conduita; il duca Il lascha supplicar, da gli voler ceder quest giuven in cas, che quel acceptass il serveç da carroçèr pro siu figl sün quest viadi. Il duca imprometta gli almeins 50 liras al meins e tota vestimenta e quei che el ha aschiglioc da bisögn, et er üna buna mana non mancherà, sche il giuven [p. 231] servischa a contentezza de siu signur. El sorridet et aspectet mia resposta. Vus saveis, Gianin, quant nuides (invides) jeu vus perda; ma in quest moment jeu non havet la curascha da snegar la supplica del bun duca, e jeu hai dunque concess, da vus licenziar, sche vus voleies acceptar il serveç nomnau. La plazza eis per vus splendida, cumbein er compigliada cun periculs, postut sün ün aschi long viadi tras contradas desertas. Jeu non voless esser conter vossa fortuna e fagess er bugen ün plascher a nos bun duca. Ussa fagei, tgei che vus voleis. L’administratur vus invita, da comparer damaun a bun’ura nel palazz del duca, per saver discurrer cun vus da quella caussa.

Gianin amava et estimava siu patrun e sia nobla familia e non bandunava bugen questa casa; dall’autra vart mintga müdada para alla giuventüna da manar ün pass plü vicin alla fortuna. D’occasiun da saver guardagnar il dubel e da nel medem temps vêr il mund, desdet la phantasia de nos bun Gianin, e zieva haver passentada üna inquieta notg, el se resolvet, d’acceptar la plazza gli offerta. El jet la damaun pro siu patrun e gli comunichet quei che el era intenzionau da far et er ils motivs, ils quals il stimulettan da surprender il serveç nov. Al signur plaschet questa sinceritad del Gianin, et el gli perdunet bugen. Gianin se rendet allura nel palazz ducal, füt manau pro l’administratur, et in üna mezz’ura el bandonet il palazz in qualitad da carroçèr del princip hereditari da Modena. El doveva gia intrar in otg dis in siu serveç nov; pertgei gia in treis emdas se doveva il princip metter in viadi. Siu bun patrun vegl gli det üna considereivla buna mana et il licenziet il di fixau per l’intrada in siu serveç nov.

Gia ils prims dis ün faget far al carroçèr nov intgünas stupendas monduras, e Gianin fageva in quellas üna stupenda comparsa. El se preparet al long viadi; il prim el visitet exactamein la carroçia, che quella sei in ün bun stadi; allura el polit e nettet tot propermein. El faget er conoschenza cun ses cavalls e studiet lur charactar per saver, co el ils hagi da tractar. Ün pèr provas che el faget tras las stradas della citad, reussittan excellent, et il duca haveva siu plascher, cur el vezeva il fresc carroçèr grischun. Ils ultims dis d’Avril comenzet il long viadi. La prima etappa fin a Roma reussit excellent. Ils viagiaturs arrivettan in questa citad universala a proporziun in curt temps e senza haver incontrau negüna [p. 940 modifica] disfortuna. Circa [p. 232] treis emdas restet il princip in questa citad per visitar e considerar tot las remarcabilitads de medema. Gianin havet occasiun da vêr in questa antica citad bleras caussas remarcablas e miravigliusas et er da far bleras e bunas experienzas per siu serveç. Conter la fin del Matg ils viagiaturs continuettan lur viadi et arrivettan fortunadamein a Napoli. Er in questa stupenda citad al port della mar il prinzip se fermet per circa ün meins. Els fagettan, havend üna gada visitadas las remarcabilitads della citad, excursiuns nella contrada vicina; els visitettan Capua, il Vesuv et auters locs remarcabels. Tot era passau in regla e senza la minima disgrazia e senza displascher. Ün se preparet da continuar il viadi fin a Palermo. Il viadi da Modena fin a Napoli era gia stau fitg stentus, stante che da lez temps er las stradas maestras eran pertot fitg nauschas; ma da Napoli davent las vias eran nauschissimas, e supra de quei ellas non eran següras dals assultaturs, v. d. ladruns de strada u bandits, ils quals attaccan ils viagiaturs et ils spoglian da tot quei, che els han. Sch’inzatgi fa resistenza a quellas bandas, el eis da totafatg pers, els gli dattan üna stiletada, che el croda mort per terra. Il princip saveva de quei e demandet dat retg üna escorta de qualche cavallerists, la quala gli füt concessa promptamein. Havend fatg totas preparativas necessarias, ils viagiaturs se mettettan in viadi. Essend la calüra (chalur) da quest temps fitg granda nella bassa Italia, els savevan viagiar be la damaun mamvegl fin circa las 9, e la sera dallas 4 fin al serrar della notg. Aschia els savettan a proporziun far be piçnas etappas in ün di e füttan er suvent retenii dallas nauschas vias. Ün toc avant la carroçia cavalcavan dus cavallerists armai, et alla carroçia sequitavan treis auters. Tot ils viagiaturs eran armai, per lur defensiun, in cas che bandits ils dovessen voler attaccar. Çinc dis els eran viagiai senza esser molestai; ma la sera del sêsavel di, cur il comenzet ad esser ün pau da stgür, ils retenet üna banda de humens suspectus, ils quals annetgamein sortittan dad ün bostget alla fin d’üna cavorgia, tras la quala la carroçia era passada, „Vus fermei!“clamet ün hum robust cun üna barbuna nera als viagiaturs. A peina che quest clam havet resunau, saglittan çinc u sês humens a döss als cavalls per ils retener e fermar la carroçia, e circa otg auters humens s’avicinettan alla carroçia per spogliar ils viagiaturs in quella. Vezend ils cavallerists [p. 233] circa quindesch bandits armai inturn la carroçia, perdettan els la curascha e gnanc se preparettan da far resistenza als ladruns; er ils dus serviturs tremblavan dalla tema, che els non eran habels da far qualunque resistenza. Il capitani dels bandits haveva gia commendau al princip et a siu accompagnatur da descender dalla carroçia per la saver visitar e spogliar cun tota commoditad. Ma ils bandits havevan fatg il quint senza l’ostier. In [p. 941 modifica]quest critic moment Gianin smontet cun ün sagl da siu cavagl, çüffet ils dus bandits, ils quals tenevan da questa vart siu cavagl da sella, et ils büttet cun tala vehemenza a terra sün la via crapusa, che els non podettan levar in peis, pigliet cun la spertezza d’ün cametg ün bastunaç d’ün dels bandits sü da plaun e mesüret cun quel al capitani della banda ün tal colp giu per la testa, che el crodet a terra senza far sun; allura Gianin se solvet vers ils auters bandits et ils attachet cun vehemenza, et il gli reussit da terrar aunc treis dals ragliuns cun siu bastun. Vezend ils cavallerists, tgei bravuras il carroçèr fageva, els pigliettan curascha e currettan a siu succurs. Er ils dus serviturs bandunettan la carroçia, per assister als combattants; ma lur agüt non era da bisögn; in ün curt moment giaschettan 8 dels bandits per terra, et ils auters fugittan. Dus dels cavallerists cavalchettan immediat nella piçna citad, la quala se recattava in üna distanza d’üna mezz’ura, e da là ün tramettet subit succurs als viagiaturs. Ils bandits füttan ligiai e manai sün ün carr nella citad e mess in preschun. Ils viagiaturs restettan qualche dis nella citadina per ruasar (reposar) da lur strapazs e revegnir da lur tema surstada.

Il princip laudet siu carroçèr fin a sum, il nomnet il liberatur de sia vita e gli regalet üna bella summa de danèrs in pezzas d’aur. Il princip non fageva plü ün pass, senza esser accompagnau da Gianin; quel daventet siu favorit e füt teniu sün l’intêr viadi sco ün nobel. Ils viagiaturs arrivettan a Regio e tandem a Palermo senza qualunque aventura. A Palermo il princip se fermet per ün pèr meins. El visitet il vulcan Etna e las principales citads dell’insla e bandunet quella pür al principi da September. Zieva ün bun viadi per mar ils viagiaturs arrivettan saunamein a Genua, inua els se fermettan be paucs dis. Els passettan allura Milaun e diversas autras citads della Lombardia e viagettan directamein a Viena, se fermand qua e là forsa per ün di, u per ün mez di. La prima emda del [p. 234] October els arrivettan a Viena e prendettan possess della habitaziun, la quala era gia impostada e pinada per il princip. Ils prims dis nos Gianin era fitg façendau, stante che il princip fageva sias visitas alla noblezia de sia conoschenza e nela curt imperiala. Ma passadas las primas emdas, il princip comenzet a frequentar l’universitad per far ses studis, et ils serviturs et il carroçèr havevan ussa fitg bella vita. Gianin visitet da temps liber tot las remarcabilitads da Viena. El cattet qua üna tot autra vita et auters costums, che nell’Italia, et er ün’autra lingua, la quala gli fageva qualche difficultads. Per l’üna el haveva imblidau (invlidau) ün pau il tudesc, che el saveva a Lansch, per l’autra ün discurreva a Viena ün tot auter dialect e haveva er üna tot autra pronunciaziun. Havend el temps liber avunda, el comenzet ad imprender la lingua tudesca da [p. 942 modifica] novamein. Ün di il princip cattet siu carroçèr nella stanza del portier cun ün codesch in maun. Il princip il demandet, tgei che el fetgi, e Gianin gli respundet s’inrossind, che il imprendi la lingua tudesca. „Brav!“schet il princip, „sche vus haveis plascher d’imprender questa difficila lingua, jeu vus procurerà ün instructur, il qual vus l’insegna“. Et in verdad, il princip faget çercar ün bun magister per Gianin et il laschet instruir a sias spesas. Gianin se profitet de questa buna occasiun et imprendent il tudesc cun tota diligenza et er cun bun success. In treis meins circa el favellava andantamein tudesc, fratant che ils serviturs, ils quals eran Italians, savevan amò gnanc ün plaid de questa lingua, la quala els nomnavan üna lingua barbara. Gianin però continuet cun siu studi e non imprendet be da çiançiar il tudesc, dimperse er da leger e scriver.

Audind il princip ün di, che Gianin discurreva gia francamein tudesc cun ün hum ester avant siu hotel, el se miravigliet dels progress che siu carroçèr haveva gia fatgs e comezet er el a favellar tudesc cun Gianin e gli schet ün di: „Dann, che jeu non hai conoschiu vos buns talents avant, aschiglioc jeu havess fatg da vus inzatgei plü che be ün carroçèr. Ma Gianin gli respundet, che el sei compleinamein content cun sia occupaziun da carroçèr e non giavüschi inzatgei meglier. El continuet ses studis cun instancabla diligenza e manava in mez la viva populaziun de Viena üna vita quieta e solida, sco sche el fuss ün hum attempau, cumbein che el non haveva amò compleniu siu 21 avel ann. Ils serviturs italians eran da plü leva pasta; quels [p. 235] çercavan ils plaschers della capitala imperiala, cura et inua che els savevan e podevan. Lur conduita non era giust ün’exemplara. Els çercavan er d’ingivinar Gianin in lur societads, ma invan; quel restava adüna a casa las seras, s’occupand cun caussas utilas, in pe dad ir a çercar vans plaschers e spender inutilmein sia moneida. El voleva plü bugen viver solid e spargnar siu guadagn, per saver mantener sia cara mamma tant meglier nels dis de sia vegliadüna. Et el haveva cert raschun. Quantas inutilas expensas fa la giuventüna suvent, çercand ogni di be custeivlas recreaziuns, senza pensar alla possibilitad, che il temps futur la possi metter in sittuaziuns, nellas qualas ella savess applicar meglier la moneida acquistada.

Cumbein che il mava (geva) excellent cun Gianin a Viena, el comenzet totüna plaun a plaun ad esser plü trist. Il clima, il qual era qua plü fresc che in Italia, gli faget indament (adimaint) sia patria grischuna e sia cara mamma, della quala el da ditg innà non haveva reçert novas. E vegnind allura a Viena alla fin del ann üna bella nevada, Gianin daventet aunc plü trist e taciturn. Neiv el non haveva mai vis in Italia, ma qua a Viena ella era crodada in granda massa sco in nossas muntagnas grischunas. [p. 943 modifica]El se regordet dellas nevadas e dellas cufflas e dels cufflaus in noss munts, e nossas contradas alpinas gli stavan da contin avant siu ögl intern. Naturalmein che el non se regordet be della contrada, dimperse er dels habitants de quella, in prima linea de sia buna mamma, de ses parents e conoschents, e cun quellas regordanzas intret in siu cor ün grand mal per casa, ün viv desideri, da puspei vêr üna gada sia patria e ses parents e conoschents. Il princip observet questa tristezia de siu carroçèr et demandet ün di a Gianin, tgei che gli maunchi, che el hagi persa tot sia hilaritad. Gianin confesset a siu bun signur cun larmas nels ögls, che il mal per casa comenzi a tormentar siu cor, e che el hagi ün grand desideri da repatriar per qualche meins per vêr sia mamma. Il princip il confortet e schet, che el returni alla fin dell’estad proxima a Modena e che el, Gianin, dovei allura haver la permissiun da repatriar per visitar sia patria e ses parents. Il princip il faget attent, che durant l’inviern ün viadi da Viena fin nel Grischun fussi fitg stentus causa la nevada, che sei crodada da pertot e hagi interrutta la coummunicaziun. Il sei dunque meglier, sche el spetgi cun siu viadi fin la proxima vacanza, [p. 236] allura sappi el far sia visita alla patria tenor plascher. Gianin se laschet persvader, che siu bun patrun hagi raschun e se calmet. Il pertratg (impissameint,) che el in 7 fin 8 meins sappi returnar per qualche temps a casa sia pro sia cara mamma, il confortet, et el acquistet in curt temps sia hilaritad d’avant.

IV.

Essend che ils vischins da Salogf eran stai fitg contents cun lur nursèr Placi Marun, els il çernettan da novamein per tal l’ann sequent, e la piçna Marinella comenzet cun il prim da Matg del ann sequent da novamein sia vita pastorala. Pertgürand siu nursèr sün il pascul della Motta, ella spiunava, sche siu amitg, il cavrèr da Mon, non sei inzanua nella vicinanza cun sias cauras. Ma tot spiunar era invan; ella vezet bein diversas gadas las cauras da Mon, ma Gianin, cun il qual ella haveva l’ann passau passentadas tantas uras in innocents tramagls, non se laschet mai vêr plü; anzi ella observet ün di, che ün hum vegl pertgürava las cauras da Mon. Ses sömis infantils, da quest ann puspei saver passentar las longurusas uras sün ils pasculs, cantand e tramagliand cun siu amitg, eran ii in aua, e Marinella füt fitg trista. Ella tramagliava bein aunc cun ses bels agnellins e cantava beinduras üna canzunetta, ma la dretga hilaritad non voleva plü returnar in siu cor; ella se sentiva bandunada, et il la pareva, sco sche ella havess pers ün frar. Durant che ella pertgürava sias nursas nella bassa sün ils pasculs inturn la Motta, ella visitava mintga di la camanna del Gianin, nella quala ella il haveva cattau l’ann [p. 944 modifica] passau per la prima gada. Ella la restauret et ornet cun flurs e la müdet in üna capellotta, nella quala ella orava; beinduras ella cantava ün hymnus ecclesiastic et er inquala canzunetta pastorala. Durant che ella era occupada cun sias lavurettas e cun ses tramagls, ella se cumblidava bein per moments; ma il sentiment d’abandunanza returnava mintga moment e l’atttristava. Passand allura cun sia montanèra plaun a plaun plü ad ault, ella cattet tots ils locs de ses tramagls del ann passau et ils dutgs, als quals ella haveva tramagliau cun Gianin. Ma quant quieta era uss la selva e quant vöds ils pasculs!

Il Sercladur arrivet tandem, e Marinella ascendet puspei cun siu bab la Toisa in qualitad d’üna nursèra, e la stentusa vita del ann passau se repetet. Dis da bell’aura ella haveva bella vita [p. 237] e visitava suvent, sco l’ann passau, il peregrinagi da Zitail. L’estad passet cun sia bella e trida aura sco l’ann passau, senza per auter portar qualunque variaziun nella monotona vita pastorala. Placi Marun faget aunc plürs anns il nursèr da Salogf, ma il quart ann Marinella non faget plü la pastura; ella assistet a sia buna mamma e surdet il laschèar de nursèr a siu frar, il qual haveva ün grand plascher da poder accompagnar siu bab sün la Toisa l’estad sequenta. Treis anns passettan fortunadamain alla familia del Placi Marun. Ma anno 1710 vegnit da novamein üna disgrazia sur la paupera familia. Placi haveva pigliau durant üna mal’aura, la quala era vegnida sün la Toisa durant l’estad, ün sfredament, dal qual e non revegnit plü del tot. Cur el l’autun vegnit a casa, el mava bein inturn e lavurava er ün pau, ma sia forza era rutta, e cur l’inviern arrivet, el s’ammalet seriusamein. La familia faget tot siu possibel, per il salvar in vita, ma invan; il pauper hum morit inturn Natal e relaschet sia familia in üna nauscha e trista situaziun. Donna Regina e ses infants eran inconsolabels dalla perdita de lur mariu e bun bab. L’inviern eis long in nossas contradas alpinas, e la provisiun de vivanda, la quala la familia haveva raccoltada, era piçna e non podeva tanscher fin alla primavèra. Ma ils parents et auters benestants della vischnaunca havettan misericordia cun la paupera familia e la sustenevan generusamein. In questa maniera il reussit a donna Regina, d’alimentar sia familia fin la primavèra, senza la far indürar fam.

La paupera familia non se mettet a bandun; ella conoscheva il proverbi: „Güda te tez, sche te güda er Deus“. La mamma se consigliet gia a bun temps cun ses infants plü grands, tgei che els vöglien intraprender la primavèra proxima, per honorificamein guadagnar lur paun quotidian. Marinella proponet alla mamma, che ella vögli ir a servir per saver sustener la familia. Ils dus frars vegls, dals quals ün haveva 17 e l’auter prest 16 anns, giavüschettan da far ils nursèrs. La mamma acconsentit, [p. 945 modifica]et ils dus giuvens s’annunciettan pro il cauvitg per il serveç de nursèr. La vischnaunca ils acceptet, essend els dus svelts giuvens cun bun giudici. Arrivada la primavèra, ils fradegliuns cultivettan diligentamein il piçen funds della mamma, e cur arrivet il Matg, ün dels frars faget il nursèr e l’auter lavurava ad auters vischins per guadagnar qualche caussa. Ma Marinella non haveva amò cattau ün serveç adequat. Ella era [p. 238] ussa üna stupenda giuvna da 18 anns, granda e ferma, svelta et adestra in totas lavurs, las qualas ün da quel temps demandava dad üna femna. Supra de quei ella se distinguiva favoreivlamein tras sia propertad. La casa del Placi Marun non era ün palazz, ma ün cattava in negünas casas a Salogf üna plü granda propertad, che in quella. Las paucas stanzas della casa, las fenestras, las mobilias, tot era nett e proper in questa casa. Ils infants eran bein vestii fitg simplamein, ma els eran adüna propers, lavai, scultrii e bein regulai. Questa excellenta qualitad della propertad tots ils infants havevan artada da lur buna mamma.

Tandem cattet er Marinella ün bun serveç. Vegnind il proprietari del bagn d’Alvagni ün di a Salogf per comprar ün cavagl dad ün conoschent et amitg, el audit er dalla familia del Placi Marun e che la figlia veglia de quel çerchi ün serveç. El haveva bisögn da plüras fançellas durant il temps d’estad, et audind che la familia Marun sei üna familia honesta, el jet in casa de quella per mirar, sche la giuvna, la quala çerchi ün serveç, gli convegnissi. Vezend el la bella, flurinta giuvna, concludet el subit da prender la in siu serveç. El declaret il motiv, per il qual el sei vegniu in questa casa e schet, che el savessi prender la giuvna Marinella per fançella, almeins per l’estad proxima, ma probabilmein er per l’ann intêr. Essend il proprietari del bagn d’Alvagni conoschent per ün hum galant e honest, mamma Regina concedet a Marinella d’acceptar il serveç offert sut condiziuns acceptablas. Marinella dovet intrar in serveç vers la fin del Matg, et ella se preparet prest da bandunar la casa paterna. Cur il di de sia partenza era arrivau, la mamma l’imbraçet e la schet cun grossas l’armas nels ögls: „Tü mi eis stada fin uss üna buna et obedeivla figlia e jeu spera, che tü resteras üna tala er d’uss invia. Avant tot hagies adüna Deus avant tes ögls et ademplischa conscienziusamein tes dovers religius. Seies melsinavant honesta e fidela a tes patruns, diligenta e exacta in tias lavurs. Fugia semper ils nauschs humans e las nauschas compagnias e non banduna la via della virtüd, la quala tü conoschas da nossa doctrina christiana, per acquistar plaschers et interess materials. Conserva tia innocenzia e tü seras fortunada er nella paupertad“. Cun quest plaids la mamma da novamein imbraçet sia cara figlia e la strenschet al sein matern. [p. 946 modifica]

[p. 239] Scofundend Marinella bandunet, zieva haver dau ün dolorus comgiau a ses fradegliuns, la casa paterna e la mamma l’accompagnet fin sur Deal, semper la confortand et animand al bön. Marinella passet tras Mon, inua ella visitet amò üna parenta de sia mamma; allura ella jet cun pass rapids a Casti, inua ella in sia intêra vita non era amò mai stada. Ella s’informet della via, la quala ella hagi da prender per arrivar al bagn d’Alvagni. Üna donna veglia la musset, in quala direcziun ella hagi dad ir, e Marinella continuet frescamein siu viadi. Ella arrivet a bun’ura al bagn e füt reçerta là dal patrun e dalla patruna cun tota curtesia. Ella cattet qua er duas autras fançellas, üna giuvnetta sco ella, la quala era d’Alvagni, et ün’autra plü veglia da Surava. La giuvna d’Alvagni se nomnava Stina et era fitg modesta e gentila; quella da Surava haveva nom Margretta et era üna baderlunza della prima classa. La Marinella füt manada a maner nella medema cambra, nella quala las duas autras façellas dormivan. L’urden, che ella cattet in quest dormitori, non la plaschet fitg. Ils letgs eran malregulai, la cambra da ditg innà mai scuada; allas fenestras e nels cantuns della cambra pendevan teilas d’aragns (filunzs, filiens), et allas pareits pendevan er da totas sorts vestimenta in grand disurden. La baderlunza, la fançella veglia, la quala haveva gia serviu blers anns in questa casa, se considerava naturalmein sco la capa dellas servientas, e sco tala ella credeva haver ils dretgs, d’examinar gia la prima sera la fançella nova. La veglia baderlunza faget da totas sorts demandas indiscretas alla giuvna estra. Marinella respundeva giust quei che ella stoveva e faget tandem sco sche ella dormiss, per vegnir libera da quella baderlunza.

L’auter di comenzet Marinella sia activitad nel bagn d’Alvagni. Stina e Marinella havevan da regular las stanzas, nellas qualas dovevan dormir il hosps; la Margretta era occupada in cuschina sper la patruna, la quala cuschinava sezza per sia familia e per ils hosps. Marinella era contenta da non esser occupada sper la Margretta; ella faget conoschenza cun la Stina e vezet subit, che quella era üna brava e diligenta matta. Marinella visitet al principi las stanzas dels hosps e vezet, che qua era aunc bler da far per las metter in dretg urden. Ella e la Stina lavettan las fenestras de duas stanzas, spulvrettan ils letg e las mobilias, et allura ellas lavettan las pareits et ils palançins [p. 240] (palancius) e nettettan er las spundas et ils capugls dellas litgèras cun tota attenziun. Conter sera ellas mettettan allura las mobilias et ils letgs in lur post, e cur tot era fatg, ellas clamettan la patruna per demandar, sche lur lavur sei fatga indretg, u sche ellas doveien far ün auter urden nellas stanzas. Cur la patruna vegnit e vezet, quala lavur las duas giuvnas havevan fatga, ella schet cun bucca rienta: „Brav, mias mattas, vus haveis fatga excellentamein [p. 947 modifica] vossa lavur, jeu sun fitg contenta cun vus. Damaun continueis vus a nettar las autras stanzas tant sco vus podeis, per che quellas seien preparadas, cur ils hosps arrivau“. La patruna schet al patrun, tgei bella lavur las duas fançellas giuvnas hagien fatga, et er el vegnit a far ün’inspecziun nellas stanzas. El se musset fitg content cun las fançellas e schet, che questas duas stanzas seien gia blers anns mai stadas nettadas e reguladas aschi bein. Las duas giuvnas continuettan ils proxims dis cun il regulament dellas autras stanzas, nettettan allura las scalas et ils corridors. Ultimamein ellas fagettan er urden avant et inturn la casa, per che tot sei nett et in urden.

Inturn mez Sercladur arrivettan allura ils prims hosps nel bagn. Il prim de quels era il signur scrivan Giraɳ da Vaz. El non arrivet al bagn cun la posta, stante che da quel temps ün non conoscheva amò carroçias nel Grischun, dimperse a pei cun sia equipascha alla rein. El portava ün sac cun dus braçiols, e quel conteneva intgünas camischas, ün pèr fazolets et intgüns paucs frusts de vestimenta et üna scatlaçia cun sunscha, cun la quala il signur scrivan unscheva sez ses calcèrs, cur il fageva bisögn. L’ostier beneventet siu prim hosps cun bels compliments, gli prendet dalla rein sia soma e la portet nella stanza, la quala el haveva destinada per il signur scrivan Giraɳ. Il scrivan jet d’intant nella stanza dell’osteria, oz in di nomnada restauraziun, e faget portar üna fracla, per se restaurar da ses strapazs. L’ostiera e la servitüd, tot fageva reverenzas al signur scrivan, e quei gli plascheva. Plü tard, aunc avant çeina, el jet in siu dormitori per regular sia vestimenta. El avrit siu sac, pendet la vestimenta, che el haveva in quel, alla claviglia della pareit sper siu letg. Sias camischas, las qualas eran extra inzugliadas in üna teigia de plümaç, el mettet sün la meisa e sper quellas la scatula cun sunscha (sondscha). El fermet allura il sac, il qual conteneva aunc ün brav schambun et ingünas pulpas, et [p. 241] il pendet all’agutta sur il capugl de siu letg, e cun quei era siu intêr indrizament fatg. El faget allura aunc üna piçna promenada nel conturn del bagn e comenzet sia cura, bevend üna mesüra dell’excellenta aua sulphurusa, la quala nascha clara sco ün cristall in ün grand torrent sper la casa del bagn. Fatga questa introducziun della cura, il scrivan intret cun gravitad in casa, per se render in stüva a prender sia çeina. Ün gli servit üna suppa cun fava e giotta, brav düra, nella quala il scrivan manizet (zappet) ün brav toc caschöl veder; allura vegnit üna furtada grassa, e per desert stava ün mez magnuc de caschöl veder sün la meisa. Scrivan Giraɳ laschet gustar sia çeina e bevet amò üna mezza vin valtellinès. El era questa sera la principala e la plü interessanta persuna nel bagn, et il pareva, sco sche el fitg bein sentiss sia importanza; el seseva a meisa sco [p. 948 modifica] ün patriarch nella canorta del president e çiançiava cun üna certa dignitad, sco sche siu discurs havess ün’importanza europeica. Gia allas 9 il signur scrivan s’elevet dalla tavla e jet in siu dormitori per se metter a ruaus (repos).

Fratant che il scrivan fa siu prim sön, nus volein aunc curtamein descriver l’urden, las reglas e la vita, che da quel temps regeva in noss bagns alpins del Grischun. Ils hosps fagevan bler plü paucas pretensiuns, che oz in di. Ils hosps plü paupers spendevan fitg pauca moneida per far üna cura. La granda part della vivanda, sco carn secca, caschöl, paun et aunc autras caussas els portavan cun se da casa. Dall’osteria els prendevan da rar auter che la suppa da cauld, per la quala els beinduras furnivan aunc sezs la farina rostida. Cur il podeva tanscher, els prendevan beinduras üna fracla vin valtellinès per haver üna gada inzatgei extra. Ils mistrals, güdischs (derschaders, giraus) e scrivants et auters benestants e humens da plü granda importanza furnivan ils hosps della tavla comunabla, nomnada oz in di „table d’hôte“, et eran generalmein humens circumspectus e da reflecziun. Lur pasts consistevan quasi exclusivamein, cun excepziun del vin, in products de nossa terra. Carn d’armal fümentada e schambuns formavan la principala pitanza u tratga sün lur meisa; nursas, las qualas ün mazzava tenor bisögn, furnivan la carn fresca per rosts e diversas autras tratgas. Per dar qualche varietad alla tavla, comparevan quasi mintga çiavèra (past) er las ordinarias tratgas da farina sco: maluns, pulzani (pultrostrida, taç) tastgets, furtadas, flutgets, [p. 242] tagliarins, patlaunas, uaçs, fuaçias e da quellas caussas. Sche tot quellas caussas dovevan plascher e bein gustar als hosps, ellas stovevan esser bein cuschinadas e grassas, per saver occupar sufficientamein ils stomis grischuns. Da caffé e dad extras delicatezias ün saveva da quel temps pauc. Las bevrandas furnivan las vaccas e cauras, la fontauna minerala e la Valtellina.

A meisa sesevan ils hosps tenor lur dignitad, offici e vegliadüna; se recattavan beinduras er mistralessas a tavla, ün las tractava cun tota galanteria e curtesia e las cedeva las meglieras canortas. Ün cattava suvent alla tavla del bagn intêrs magistrats; tot ils officis eran rappresentai cun excepziun forsa del saltèr, il qual non podeva sursèr (non haver ils mezs) da viver aschi splendid. La conversaziun alla tavla era ordinariamein ün’animada; ün haveva da quel temps negüns diurnals e negünas gasettas; ma mintga hosp portava las novitads da sia contrada e vischnaunca e las stoveva raquintar alla societad et era durant siu referat la plü importanta persuna della mesada. Ils discurs della societad ordinariamein se moveva in caussas d’öconomia, sco sur l’alevament de muvel, sur il traffic general, beinduras er sur affars politics del Grischun. Durant il di ils curants se [p. 949 modifica]recreavan, fagend promenadas da totas varts; il dar a chartas et auters göcs de hasard, cun ils quals il pövel modern mazza il prezius temps, allura non eran amò in moda; generalmein ün manava üna vita bler plü quieta e tranquilla. Da character ün pau plü viv eran ils officials militars, ils quals servivan in terras estras; er da quels frequentavan beinduras durant il temps de lur permissiun ils bagns e portavan qualche vivacitad alla compagnia. Quels officials savevan raquintar da terras estras e divertir tota sera l’intêra societad. La societad da quel temps fageva er üna tot autra comparsa per rapport alla mondura, che ella portava. Ils humens portavan caulçias curtas, fermadas, sut il schenugl, bels calçiols cun ruttas e calcèrs cun fivlas d’argent; lur gasaccas eran longas e ladas, lur gilets longs, suvent da scarlatta coçna, e sün il tgau els portavan üna capella cun treis pizs; davos pendeva la treçiola giu per la rein. Ün hum modurau in questa maniera fageva üna stupenda comparsa. La vestimenta ün fageva quasi exclusimamein da pann, il qual las familias fagevan sezzas dalla launa de lur nursas et il qual las figlias u lur donnas sezzas tessevan. Er las donnas e figlias portavan in costüm nazional, nel qual ellas fagevan er üna [p. 243] megliera comparsa, che las femnas del temps modern cun lur lustrign da pauca valur.

Signur scrivan Giraɳ non restet ditg (löng) il solet hosp del bagn; gia l’auter di a bun’ura arrivet mistralessa Mengia Motteira da Stierva cun sia figlia Gretta, üna latta secca da vers ils quaranta, la quala pativa dal magradiç e voleva far üna cura nel bagn per s’acquistar las flurintas vistas coçnas della primavèra. Las curantas füttan reçertas e beneventadas da part del ostier e de sia muglier e del signur scrivan Giraɳ cun tota cordialitad possibla. A peina che las Stiervaɳas eran messas sut tetg, arrivettan treis humens da giurament dall’Engiadina, accompagnai dad ün bernier, de cui cavagl portava ils sacs dels novs hosps d’Alvagni. Ils treis humens engiadinès eran gia conoschents nel bagn e füttan reçerts la cun tota cordialitad. Essend il gentar gia preparau, ils hosps se mettettan in davos meisa. A mistralessa Mengia ün det la canorta presidiala, et ella se musset er digna de questa curtesia e distincziun. Ella presidiava la mesada cun üna favella lingiera, la quala la havess habilitada da presidiar ün parlament. Il prim moment ün s’informet viceversa del motiv, per il qual ün frequenti il bagn, et ogni ün haveva sia stgüsa, l’ün mancanza d’appetit, l’auter sentiva formiclar (briclar) la membra, il terz haveva l’aua conna (da cor); ma l’aspect, che els fagevan, laschava plütost supponer, che els çercavan recreaziun e volevan far üna pausa in lur lavurs quotidianas. La conversaziun era ün’animada, et ün s’elevet dalla tavla cun la speranza, da passentar qualche agreabels dis nel bagn. [p. 950 modifica]

Conter sera arrivettan aunc plürs hosps da Bravugn e Filisur cun üna baradella, la quala conteneva la bagascha dels novs hosps. In summa ils proxims dis s’ingrandit la societad aschia, che els alla fin dell’emda formavan üna mesada da 20 persunas, senza quintar quellas persunas, las qualas prendevan be singulas porziuns dalla cuschina del bagn. Mistralessa Mengia Motteira non voleva plü presidiar la mesada, causa che ella ün pèr gadas se haveva fatga ridicula tras sia ignoranza, cur ils humens comenzavan a discurrer sur affars politics e d’administraziun. Ella se teneva il plü al signur scrivan Giraɳ, il qual, essend el amò nubil, ella havess reçert cun braçia averta per siu schender. Er la donschella Gretta languiva per il signur scrivan, il qual, cumbein che el haveva passentau ils çinquanta, [p. 244] haveva amò üna çera sco ün da trenta. Scrivan Giraɳ però era insensibel per las carinas ögliadas della donschella, il che attristava mamma e figlia da tala mariera, che la cura pareva da plütost noscher alla donschella, che da curar la dal magradiç.

La servitüd del bagn era ussa fitg occupada. Marinella haveva da servir alla meisa della signuria. Stina stoveva servir a quels hosps, ils quals prendevan be porziuns. Totas duas havevan da far plü che avunda. La sperta Marinella plascheva als hosps causa sia modestia e sveltezza, cun la quala ella serviva a ses hosps; er sia propertad fageva üna buna impressiun sün tots; aschizun il signur scrivan Giraɳ, comenzet a se scaldar per la superba giuvna e se conversava beinduras cun ella; ma quei iritet allura las Motteiras da tala maniera, che ellas comenzettan a persequitar la Marinella; ella las saveva far nagut indretg; tgei che ella fageva, la criticavan ellas, e pliiras gadas ellas la havevan denunciada als patruns, che ella hagi fatg inzatgei indecent. Il patrun del bagn però conoscheva bein avunda l’odi dellas Stiervaɳas; el era sez adüna alla tavla, u per stagliar la carn, u per güdar servir e per mirar, che ses hosps seien servii in urden. El capiva fitg bein, inua il calcèr squiçi la donschella Gretta e sia mamma e non cattet per necessari, da correger sia diligenta fançella, la quala fageva in tots rapports siu dover e se deportava exemplaricamein. Vezend che il patrun non sei inclinau da dar reprimandis alla Marinella, ellas stovettan ceder cun lur denunciaziuns e se contetettan, da secretamein odiar la stupenda giuvna e la dar ögliadas punschentas, cur ellas l’incontraven.

In cuschina havevan l’ostiera e la slavunèra Margretta ils mauns pleins lavur. Las cuschinas da quel temps non eran indrizadas cun la comoditad, la quala ün catta oz in di in simils stabiliments et in osterias. Da furnells artifials non era da raschunar. Üna plattuna de föc occupava quasi la terza part della cuschina. Dal tgamin pendevan dus plümagls, [p. 951 modifica] als quals ün fermava duas gigantas vanauns (avnas, evnas) da brunz, nellas qualas ün cuschinava la carn insalada. Da mintga vart se recattavan simpels furnells, fatgs cun crappa, sün ils quals ün cuschinava ils legums e las tratgas da farina. Sut la plattaçia era ün furnet, nel qual ün fageva beinduras arosts cun ils caluns de nursas. Giust sper la cuschina se recattava üna stanzetta cun ün furnaç da far paun. Era l’intêra cuschina in activitad [p. 245] ella sumigliava ün infiern; pertgei las flammas davan liberamein ad ault inturn la vaschella et occasionavan üna calüra insurportabla. L’ostiera era tot il di occupada cun il cuschinar e la Margretta la stoveva apportar quei che ella haveva da bisögn: aua, lenna, farina, piaun culau (panch), paschada; ella stoveva far e mantener il föc, lavar la vaschella e nettar la cuschina e similas lavurs. Ella se laschava bugen titular cuschinunza, non era però habla da cuschinar la plü simpla pitanza. Ün di che l’ostiera era maldisposta e non podeva cuschinar, l’ostier era in ün grand imbrugl; pertgei el saveva, che la Margretta non sei capavla da preparar il gentar. In quest ambarass el s’adresset alla Marinella, la demandan, sche ella fussi capavla da substituir per ün di la patruna in cuschina. Marinella schet, che ella vögli far siu possibel e surprendet per quel di las palottas in cuschina. Ella cuschinet a compleina contentezza dels hosps e füt laudada da quels sur mesüra.

Vezend la patruna, che Marinella era habla da cuschinar, ella l’occupet plü suvent in cuschina per grand displascher della baderlunza Margretta. Ella la musset er las particularitads de sia cuschina, las qualas l’adestra giuvna prest capit. In questa maniera Marinella daventet quasi indispensabla nel bagn, et ils patruns la tractavau fitg bein per la mantener a lur casa. D’uss invia l’ostiera e la Marinella cuschinavan alternativamein, e quei era ün grand levgiament per la patruna, la quala però se musset er grata alla giuvna per ses buns serveç. Cur allura ils hosps havevan inturn mez September bandunau il bagn, l’ostier non laschet ir la Marinella a casa sia, dimperse el la pladit (finet) per tot l’ann, et ella stovet dunque er star durant l’inviern ad Alvagni. Ma durant l’autun ils patruns la concedettan üna vacanza da quindesch dis, per che ella sappi ir a casa a visitar sia familia. Cur Marinella arrivet a casa nel meins d’October, tot la familia s’allegret; pertgei la mamma et ils infants s’amavan teneramein, e postut era Marinella quella, alla quala tots fradegliuns havevan d’ingraziar bler, stante che ella ils haveva adüna tractai cun granda amieivlezza, cur ella stoveva substituir la mamma. Ella non era vegnida cun mauns vöds a casa; alla buna mamma ella remettet sia intêra pagaglia fin al ultim quatrin, in tot circa 40 renschs, da quel temps amò üna considerabla summa. Sia pagaglia però havess a peina portau 15 renschs per il temps [p. 952 modifica]che ella haveva serviu; ma plaschend la [p. 246] giuvna a tot ils hosps, quasi tots la havevan dau üna buna mana, et er ils patruns la havevan dau da plü, che la paga fixada. Ad ogni ün da ses fradegliuns ella haveva er portau üna bagatella per regal, il che ils allegret zun fitg.

Donna Regina Marun tenet ussa consegl cun ses infants, co passentar l’inviern. Marinella haveva siu serveç, e Giusep, il figl vegl, era ils ultims dis intrau in serveç pro il mistral Genutin, et er il second figl, l’Andrea, haveva aspects da saver ir famegl a Tinizun. Aschia restettan be aunc 4 infants a casa pro la mamma, e la familia sperava, da haver proviant avunda per l’inviern, sche ils infants, ils quals eran in serveç, la vöglien sustener. Ma quei eran tots infants er intenzionai da far; els savevan tots bein avunda, che üna familia po be allura prosperar, cur tot ils members de quella se tegnan insembel e sustegnan l’intêr; els savevan er, che la benedicziun dels geniturs porti fortuna als infants. Questa harmonia tranter ses infants allegret zun fitg la buna donna Regina e la det curascha, da mirar cun speranza nel futur. La permissiun de Marinella era prest alla fin, ma avant returnar ad Alvagni, ella voleva aunc visitar il peregrinagi da Zitail, cumbein che quel era ussa serrau. Ella supplichet il caluster da Salogf per la clav della baselgia et ascendet üna fresca damaun alla fin d’October il munt, per visitar la baselgia da Zitail. Qua e là ella cattava aunc flurinas tardivas alla via; ella las raccogliet e ne faget ün bel matget, cun il qual ella ornet la statua della Madonna. Ella passentet intgünas uras in baselgia, orand e cantand cun profunda devoziun. Avant bandunar la baselgia, ella se büttet in schenuglias avant l’altar et oret: O Maria, protectura dels paupers, confort dels afflicts, mamma dels orfans, abandonai e bisögnus, agüt dels infirms e disgraziai, o interceda per nus tots, svolva da nus la disgrazia e nus preserva dal peccau e da tot mal! Roga, o regina del çel, roga per mia cara mamma e per miu bab defunct, per mes buns fradegliuns e per tot quels, ils quals nus han sustenii nels dis dell’afflicziun e della miseria! Implorescha la benedicziun e la misericordia da Tiu s. Figl per tots benefacturs, parents et amitgs! Seies er mia conductura e protectura nel avegnir e me pertgüra da tot mal; m’accampagna e semper me meina per la via della virtüd e del dover e non me banduna nels dis d’afflicziun, de tristezia e d’improvament!“

[p. 247] Miravigliusamein confortada la giuvna s’elevet bandunet la baselgia e la fermet cun la clav. Ella ascendet la collina sur la baselgia per aunc pausar ün moment e goder la bella vista sur ils munts e las valladas. Avant ses ögls stava qua la Toisa cun sias stipas bleisas e plauncas e leventet in siu intern la regordanza dels dis felices, ils quals ella haveva vivii cun siu car bab sün quest throu thron alpin. Sia intêra vita [p. 953 modifica] de pastura passet avant siu ögl intern e svegliet nel cor la reminiscenza dels bels dis de sia infaniza. Commossa fin allas larmas ella s’alzet e se mettet in via per casa. Ella prendet la via dalla vart da Mon et arrivet al crap, sün il qual Gianin era postau e haveva intonau lur cant vicendeivel. Ella se fermet e consideret la Toisa et observet er la dascharina sur il precipizzi, davos la quala ella se haveva zupada dal cavrèr da Mon e gli respundeva sias strophas. „Pauper Gianin!“schet ella, „inua pos tü bein esser nel mund?“Ella continuet sia via et arrivet prest al „Crap della tgamanna“. Er qua ella se fermet e se regordet cun ün sentimet da tristezia dels tramagls, ils quals ella haveva fatg all’umbriva de quest crap cun il svelt cavrèr da Mon. Cun pass rapids ella continuet siu viadi per arrivar aunc avant la notg a casa. Cur ella s’avicinet alla Motta, ella non podet resister alla curiositad da mirar, sche la camanna del Gianin amò existi. Ella cattet il löc, ma la camanna era disfatga; be qualche rams secs formavan üna specia de rudèras della camannetta, nella quala ella haveva passentadas tantas uras cun innocents tramagls in compagnia die siu amitg Gianin. Cun ün sentiment de dolur ella bandunet quet löc de tantas bellas regordanzas e jet a casa, inua ella arrivet aunc avant la notg. Dus dis plü tard Marinella badunet la casa paterna per returnar al bagn, stovet però imprometter alla mamma da puspei visitar casa cun lubienscha dels patruns durant l’inviern.

V.

La primavèra era da novamein arrivada. Il Favugn haveva terrenau üna terrassa dellas muntagnas zieva l’autra, e quellas verdegavan e flurivan gia stupend. Ils uçells emigrants eran returnai dallas terras allontanadas. Las hirundellas vivificavan ils vitgs cun lur svelt svolar e schüvlar; ils cantadurs della selva e della boscaglia davan pupei lur concerts e fabricavan [p. 248] cun granda diligenza lur palazzs, nels quals dovevan alogiar lur giuvna descendenza. Ils animals currevan per ils pasculs, ils pasturs giubilavan e tübavan da gust. Sün las culturas dellas vischnauncas lavuravan ils diligents contadins; ils üns ledavan (biagiavan), auters aravan e semnavan. Cur arrivava la sera, regeva granda vivacitad nels vitgs; ils muvels returnavan dal pascul, il cavrèr et il nursèr caçiavan lur scossas tras il vitg; tot era in moviment. Qualas speranzas sveglia la primavèra nel cor del human! L’agricultur sterna siu sem nel sein della terra, sperand che quella il recompensi per sias stentas a fadigias. Er ils vegliurds s’allegran della primavèra; ils cauld radis del solegl scauldan lur membra rigida; els san puspei goder la buna aria nel liber, e quei als dat nova forza e nova vita. E co s’allegran ils malsauns, cur la primavèra arriva! In els [p. 954 modifica] se desda la speranza, che la stagiun dellas flurs et odurs als porti levgiament e guariment. Las longas, tristas notgs del inviern sun passadas; il clar solegl penetrescha in lur stanzas da soffranza et ils vivifichescha. Els se ruschnan (struozchan) almeins alla fenestra per goder l’aria vivificanta e se sentan allura er ordinariamein infermii e meins mortificai da lur dolurs. Il spirt della speranza ha üna granda influenza sün l’organismus de lur corp mendus.

Ad Alvaschein seseva er üna femma, pallida sco la mort, sper la fenestra al solegl. Ella se pusava (pogiava) cun ün maun sün üna canna, il che indicava, che ella non sei ferma in camba. In l’auter maun ella teneva ün „paternoster“et orava da bass. Mintga mai ella schemeva dallas dolurs e suspirava inconter çel, sco sche ella implorass surlevgiament. Questa sofferenta era la donna Gretta Guetgin, nata Bischlagna, la mamma da Gianin. Ella pativa dad üna inflammaziun dellas giugadüras (lisüras) gia durant plürs meins. Ella habitava soletta sia casetta; ma nel ultim temps ella haveva üna figlia d’üna parenta per fançella, stante che ella era inhabla da far qualunque lavur. Cur ella voleva bandunar il letg, la stoveva la fançella vestir e la sera er disvestir; la paupera donna stava fitg mal. Il doctur, il qual ella haveva fatg clamar, la dava bein medischinas, ma quellas non operavan, e l’infirma, in pe da guarir, semper plü s’ammalava. „O fuss miu car Gianin a casa, che jeu il podess amò vêr avant mia mort!“suspirava la paupera donna; ma ella non haveva speranza da vêr plü siu car figl. Quel era ussa [p. 249] gia sett anns absent e la haveva ils dus ultims anns dau negünas novas da se. In tots quels anns ella haveva reçert be treis chartas da siu car figl, et üna gada haveva ella reçert 200 renschs dad el tras ün compatriot, il qual era repatriau e la haveva er notificau, che il vomi fitg bein cun Gianin e che el intenzioneschi da far üna visita a sia mamma. Ma da quel temps innà eran gia passai dus anns e durant quels la paupera mamma haveva reçertas zun negünas novas plü da siu car figl. L’ultima gada che il doctur la haveva visitada, el haveva declarau, che ella stoppi frequentar il bagn d’Alvagni; el speri, che l’aua da quest bagn la fetgi bein. Aschi prest sco il bagn sei avert, ella se dovei far transportar nel bagn e se profitar da quel tant sco possibel. La consigliand er il rev. sgr. plevan, dal qual ella haveva granda fidanza, d’obedir al doctur, ella se resolvet da far üna prova cun il bagn. Ella prendet dunque las disposiziuns necessarias, per saver s’allontanar da casa. La lavur da siu pauc funds ella surdet ad ün bun vischin, il qual s’offerit da far totas lavurs per üna bagatella.

Al principi da Sercladur (Giun) ella se mettet in viadi. Sia fançella et aunc üna comar l’accompagnettan. Il vischin haveva temperada üna [p. 955 modifica] baradella aschia, che la malsauna saveva seser per tocs, inua la via non era memia crapusa. Ma inua la via era zun memia nauscha, las duas femnas la portavan. In questa maniera la caravana arrivet al bagn in circa 4 uras; ma la malsauna era mez morta, et ün la stovet subit metter in letg, per che ella possi revegnir ün pau dal grand strapaz. Cumbein che l’ostier e l’ostiera e le servitüd del bagn non conoschevan la paupera donna, els prendettan tots viva part de sia miserabla situaziun, e tot era prompt da güdar la paupera donna. Questa compassiun, la quala tot mussava per la paupera infirma, la faget bein e la det er curascha d’immediatamein intraprender la cura prescritta dal doctur. Nun havend il bagn aunc negüns auters hosps, la servitüd era fitg prompta da servir alla paupera donna; ma questa preferiva avant tot l’agüt dell’adestra Marinella, la quala pareva da haver ün dun a parti da saver tractar malsauns. Marinella alzava la malsauna nel bagn e la fruschava e l’unscheva tenor prescripziun del doctur cun tota attenziun. Ella la vestiva allura e la remanava in sia stanza e la postava al solegl, che ella se podeva scaldar. Quels bagns indebolivan ün pau la malsauna, ma mitigettan las dolurs, da [p. 250] maniera che ella saveva ruasar e dormir meglier durant la notg. In otg dis ella comenzet a sentir ün considereivel levgiament, et er l’appetit comenzet a returnar. Il dava bein aunc uras da dolurs, principalmein cur l’aura füt plü trida et il vent plü freid.

Recuperand plaun a plaun ün pau plü granda possa (forza), er l’anim della malsauna se serenet, et ella comenzet a se conversar cun las persunas, las qualas la curavan. Havend Marinella ün di dau urden alla malsauna e la plazzada bein alla fenestra al solegl, quella la demandet: „Mi disch, Marinella, d’inunder es tü?“La giuvna respondet: „Jeu sun da Salogf, mia mamma eis la vidua Regine Marun“. Quants anns es tü gia qua nel bagn?“continuet Gretta. „Seran ussa treis anns, che jeu sun intrada qua in serveç“, respundet Marinella. „Tiu nom mi eis conoschent, ma jeu non me regorda plü, inua jeu il hai sentiu nomnar; sche jeu non me sbaglia, discurreva miu Gianin dad üna Marinella“, schet la donna. „Gianin?“demandet Marinella; „essas vus forsa la mamma del Gianin, il qual avant circa 8 — 9 anns pertgürava las cauras a Mon?“„Schi“, respundet la donna, „jeu sun la mamma da quel pauper Gianin“, e schend quels plaids, la currettan las larmas giu per las vistas. Marinella pigliet üna granda tema, credend che sei arrivada üna disgrazia a siu vegl amitg Gianin, et ella demandet la malsauna cun emoziun: „Mi schei po, tgei eis allura arrivau a vos bun Gianin? Il ha forsa üna disgrazia tocc?“

Donna Gretta raquintet uss a Marinella tot quei che ella saveva da da siu Gianin, che el sei in Italia e hagi ün bun serveç e che el hagi er [p. 956 modifica] girau ün grand toc del mund cun siu signur. Co se miravigliet Marinella da quellas bleras novitads! Ella non haveva saviu, che Gianin sei iu in terras estras, ella credeva be, che el fuss iu in ün’autra vischnaunca a pertgürar las cauras, hagi allura continuau da far il pastur e possi uss bein esser signun, u almeins tgandan (sezzan) in ün’alp; ma che Gianin havess cattada la via fin lontan giu per l’Italia, quei ella mai non haveva imaginau. Ella raquintet uss alla mamma del Gianin, co ella sei stada nursèra a Salogf e havevi fatg la conoschenza cun il cavrèr da Mon, e co ella tramagliavi cun quel durant la primavèra e beinduras er durant l’estad, cur ella il cattavi üna gada u l’autra nell’alp u alla baselgia da Zitail. O quant bein che quei fageva alla mamma, d’audir inzatgei da siu car figl e da haver cattada üna persuna, cun [p. 251] la quala ella saveva çiançiar da quel! Dad uss invia donna Gretta Bischlagna se laschava servir da negün auter plü, che da Marinella, per la quala ella haveva pigliau üna granda affecziun. Cur Marinella haveva ün moment de libertad, ella era semper pro la pazienta d’Alvaschein, per la quala er ella haveva ün special, indeclarabel interess. Marinella fageva tot quei, il qual ella credeva, che sei avantagius per donna Bischlagna e havet e l’allegrezza e la satisfacziun, da vêr guarir la plaun plaun. Passau il prim meins de sia cura, la pazienta saveva gia zappar senza canna per la stanza inturn, e cura che ella havet passentau dus meins nel bagn, ella era quasi totalmein guarida e saveva far, sco ils auters hosps e curants, promenadas nel conturn del bagn. Inturn mez Avust ella bandunet il bagn per ir a casa. Havend Marinella se stentada tant cun la malsauna, quella la volet pagar sias stentas, ma Marinella declaret, che ella non accepteschi ün quatrin per quei, che ella la hagi serviu; il human non se stoppi laschar pagar cun moneida tot il bön, che el fetgi, aschiglioc gli maunchi il spendi, cur el hagi dad ir all’eternitad. Da quel temps las ideas christianas penetravan amò la vita dels humans da condiziun inferiura; il terribel combatt per l’existenza, il qual da present aschi suvent compara in formas extravagantas, quasi in totas classas della societad humana, da quel temps ün non conoscheva. Non volend Marinella absolutamein acceptar dalla buna donna negüna recompensa per ils buns serveçs prestai, ella la stovet almeins imprometter, da visitar la ad Alvaschein üna gada, cur sei passada la stagiun del bagn. Havend Marinella impromessa questa visita ad Alvaschein, la donna Gretta bandunet il bagn per ir a casa sia.

Il bagn d’Alvagni haveva er quest ann hagiu blers hosps e curants, sco ils anns passai, ils quals passentettan qua lur dis in pasch e tenor l’urden, il qual in questa casa se haveva formau per regla fixa. Sco se [p. 957 modifica] cambian nella natura plövia e solegl, vent e quietezza, aschia comparevan er sün la tavla della signuria alternativamein ils schambuns e maniçs, la carn nursa e la carn insalada e las pulpas cun las patlaunas e plats, flutgets e tagliarins. La fontauna in çellèr (müriç) fluiva aunc adüna, e la seit dels signurs mistrals e magistrats da totas specias era aunc viva e quasi instinentabla, sco avant temps. Inzatgei extraordinari non succedet. Mistralessa Mengia Motteira [p. 252] da Stierva e sia figlia Gretta eran er quest ann arrivadas ad Alvagni, sperand probabilmein da cattar qua il signur scrivan Giraɳ e saver continuar las tractativas davart il spusalizi de quel cun la Gretta; ma il signur scrivan non era returnau quest ann al bagn, el haveva preferiu da far il signun per quest’estad, e las Stiervaɳas, ingannadas in lur supposiziun, fagettan quest ann be üna curta cura e returnettan a casa, filand là novs plans per l’ann ventur.

Pauc avant la fin della stagiun comparet nel bagn ün hum giuven da circa 30 anns. Sia çera mussava, che el soffriva; el era pallid et aschi lass, che el podeva a peina far üna piçna promenada inturn il bagn. Il hum, nativ da S. in Surselva, era vegniu da terras estras, inua el era stau militar. Üna nauscha febra il haveva necessitau da repatriar cun permissiun per recuperar sia sanadad. El era vegniu ad Alvagni per ordinaziun del doctur, il qual el haveva consultau a Glion. L’aua et ils bagns gli servivan excellent, et el revegniva veziblamein. Cun sias forzas phisicas returnet er sia hilaritad, et essend el da viv spirt, el exercitava intgüna attracziun sün ils humans, cun ils quals el vegniva in connexiun. Principalmein el improvava da far valer sia attracziun et influenza pro la Marinella, la quala gli plascheva extraordinari. Ma Marinella era üna giuvna spupenda da corp e da morala. Ella supravanzava la grandezza mediocra d’üna femna, haveva ögls stgürblaus d’üna splendur magica, vistas flurintas et üna phisionomia nobla, la quala havess fatg honur ad üna principessa. In ses moviment ella era sperta e flexibla, in sias manieras gentila e modesta; in somma Marinella era in tots rapports üna giuvna da valer. Ses patruns, ils quals conoschevan sia habilitad e fideltad, l’amavan, sco sche ella fuss lur propria figlia e la laschavan traficar in lur casa, tgei che ella voleva, savend che ella çerchi adüna da be promover l’interess e l’avantatg de ses patruns. Ella era fitg bein vezida et estimada da tot ils hosps, ils quals semper s’adressavan a Marinella, cur ils mancava ingatgei. Er nos hosp tardiv dalla Surselva haveva observau, quala pedra custeivla giaschi zupada in questa simpla fançella e sia phantasia semper plü s’occupava cun la bella giuvna e l’intessiva cun sia propria sort ventura. Perquei el çercava la compagnia e conversaziun cun Marinella, inua el saveva e podeva; el beveva magari la sera üna fracla vin da plü, per haver megliera [p. 958 modifica] occasiun da discurrer cun la [p. 253] giuvna, la quala stava la sera nella stüva dell’osteria, fin che tot se haveva mess a ruaus (repos), per allura aunc regular la stüva per il di proxim e per serrar la casa.

Marinella se musset serveçeivla, gentila e curteseivla vers il hosp sursilvan, observava però semper la plü extrema decenza, da maniera che siu admiratur stoveva restar nels limits, che üna giuvna honesta po pretender. Scodüna snoca triviala, che el fageva, cattava oreglias surdas, aschia che el sez se turpegiava, cur el la haveva proferida, vezend che tals discurs vulneravan il sentiment moral della giuvna. La simpla fançella Marinella era la prima giuvna, la quala cun sia modestia e nobla maniera da se conversar, haveva capiu da domesticar il viv Sursilvan e gli imponeva tras sia nobla e naturala simplicitad. Vezend che el stoppi intonar autras cordas per arrivar a siu scopo, el comenzet a simular plü granda seriusitad; ma Marinella era precauta, havend gia formada üna idea dalla valur de quest hum, e tots sforzs, da se far plascheiveil et agreabel a questa timida columbina, eran invans, e quei l’iritet. El se resolvet da formalmein demandar la giuvna per spusa. Ün di cur Marinella se recattava soletta avant casa, el s’approximet a quella e schet: „Dunque mia bella Marinella, in dus dis jeu partirà per casa; sche vus voleis vegnir cun mei, sche podeis vus comenzar a far vos fagott“. „Jeu non giavüscha da bandunar Alvagni“, respundet Marinella, qua mi plascha meglier che in qualunque auter löc“. Ma sche vus savesses vegnir in Surselva et il prim di intrar sco patruna in üna bella casa, tgei schesses vus allura?“continuet il Sursilvan, fixand cun granda attenziun la matta. Marinella gli respundet: „Las bellas casas non seran semnadas in Survelva plü spessas, che in autras valladas e quellas, che se recattan là, catteran er cert in Surselva lur patrunas“. Questa resposta ironica della giuvna il faget perplex, che el il prim moment non saveva, co continuar siu discurs; tandem però el pigliet curascha e schet: „Mia buna Marinella, jeu non hai fatg questas demandas be per passatemps, dimperse cun tota seriusitad. Jeu posseda in mia vischnaunca S. üna bella casa et ün bel funds; essend uss arrivau all’etad da 30 anns, jeu non pos returnar plü in terras estras, anzi jeu sun intenzionau da fondar üna propria öconomia, e volend far quei, jeu sto çercar üna brava muglier; üna tala jeu havess er cattada, sche vus, Marinella, volesses exaudir mes giavüschs. [p. 254] Vus podeis esser persvasa, che je vus sai porscher üna bella existenza e preparar vus bels dis.“Senza reflectar ün moment, Marinella gli replichet: „Jeu vus ingrazia per questa honur e buntad; ma jeu non sun amò intenzionada da maridar; jeu sun obligada da sustener mia mamma e mes fradegliuns e non vögl er mai bandunar questa contrada per sequitar ad ün hum, il qual jeu non conoscha. Que [p. 959 modifica] eis dunque da totafatg inutil da çiançiar da quellas caussas tranter nus; quei eis mia irrevocabla resposta a vossa proposta.“

„Eis quei veramein vossa ultima resposta?“demandet el la giuvna cun vusch incerta, et affirmand quella, che ella non müdi sia opiniun, el s’allontanet, fagend ün inclin alla matta e promenet plü lonsch cun testa sbassada. Marinella, la quala haveva previssa questa scena, era leda, che quella era uss passada e se resolvet, d’evitar da qua d’invia il Sursilvan tant sco possibel, per non gli dar occasiun, da repeter sia proposta. Quel arrivet quella sera ün pau da tard a çeina e declaret al al ostier, che el vögli gia damaun partir per casa. L’ostier gli faget il quint, et el paget quel subit. L’autra damaun Marinella jet cun lubienscha (permiss) dels patruns ad Alvagni a messa, sperand che il hosp sei partiu, cur ella returni al bagn. E quei era er il cas; il Sursilvan faget gia mamvegl siu fagott e partit per casa, avant che Marinella era returnada da messa. Audind ella, che el sei gia davent, ella se sentit contenta e fortunada. Ella haveva uss da servir be a duas pauperas femnas malsaunas, las qualas ella tractava cun l’amieivlezza d’ün aungel. Otg dis plü tard partittan er questas duas curantas, et il bagn haveva negüns hosps plü cun excepziun da passants, ils quals frequentavan las fieras della contrada.

Paucs dis plü tard füttan scargadas las alps, et ils contadins jettan cun lur manadüras nellas alps per manar cun curvetts lur pulment a casa. Er l’ostier del bagn haveva ün bel muvel nell’alp, et il famegl vegnit la sera a casa cun üna granda carga pulment: bellas magnuccas (formas) d’ün excellent caschöl, blera stèra paschada (panch fresc) e divers çigruns. Uss las femnas havevan blera lavur in casa cun quests products dellas alps. La patruna e Marinella culavan piaun (panch) et implenivan ils brocs, ils quals ellas havevan svödai malamein durant il temps della stagiun. Il patrun compret aunc blera stèra paschada per far üna dretga provisiun da bun piaun culau [p. 255] per l’ann futur. Cur füttan finidas tot quellas lavurs, Marinella supplichet ses patruns per la lubienscha, da far üna visita a sia mamma a Salogf, e reçevet er quella per il temps da treis emdas. Pleina d’allegrezza ella faget siu fagott, summet sia moneida e se vezet in possess da passa 42 renschs. O quala allegrezza sentiva la buna giuvna in siu cor, da saver remetter a sia cara mamma ils früts de sia diligenza! Questa bella summetta era ün ver tresor per sia mamma Regina; quella moneida era il tribut d’ün cor infantil plein d’amur per sia mamma e ses frandegliuns, e stoveva sün quella er giascher la benedicziun del çel. E quala contentezza sentiva Marinella in siu cor e qual plascher, da saver vegnir in agüt a sia mamma! Ella partit per casa; ma se regordand da haver impromess üna visita a donna Gretta Bischlagna, ella volet il prim [p. 960 modifica] se render per ün di ad Alvaschein e per zieva questa visita a casa sia. Ella arrivet a bun’ura ad Alvaschein e füt reçerta da donna Gretta cun granda cordialitad. La buna donna era fitg ingrazieivla a Marinella per la granda stenta, la quala questa se haveva dada ad Alvagni cun la donna malsauna, e la voleva er tener bein in casa sia. Ella servit alla giuvna las meglieras caussas, che ella haveva in casa, sco sche ella voless tener üna perdunanza. Da speras ellas discurrevan da totas sorts caussas, principalmein dalla sort del Gianin, dal qual non eran arrivadas novas nels ultims anns. La dolur della paupera mamma era granda, da non saver, quala sort siu figl hagi in terras estras. Marinella la confortet, schend, che siu figl arrivi cert ün di u l’auter a casa, forsa inaspectadamein cur ella il meins pertratgi (s’impaisi).

Havend las duas femnas aunc orau il rosari, sco quei eis usitau nellas familias, las qualas han manteniu il senn religius, donna Gretta manet la Marinella in üna piçna stanzetta, inua la giuvna doveva dormir. La stanzetta era propera et er il letg era surtratg cun panns alvs sco la neiv. Mobilias non se recattavan bleras in questa stanza; sper la fenestretta era üna meisa veglia cun üna suptga (suppia). La stanza era aschi bassa, che Marinella stovet sbassar la testa per non toccar cun quella il partaun (partòner). Alla pareit sur il letg pendeva ün laschèar et ün corn da pastur; quei era l’equipascha da Gianin dal temps, cur el fageva amò il cavrèr a Mon. Nel cantun sper il letg ella observet ün matg da flurs seccas, che pendeva ad ün’agutta; ella tanschet per il matg per il considarar meglier, [p. 256] et observet, che el consisteva in striaunas passas, de cui colur ün a peina podeva distginguer. Quests simpels objects leventettan nella giuvna la regordanza de sia infanzia e dels dis agreabels, ils quals ella haveva passentai in innocents tramagls sün ils pasculs alla Toisa, e las larmas la saglittan nels ögls. Ditg ella non savet clauder ils ögels, e cur ella era indormentada, la façendettan vivs sömis cun il temps passau. La damaun ella s’elevet a bun’ura cun l’intenziun, da prest se metter in via per casa; ma la donna Gretta la supplichet e roget aschi ditg da star aunc plü ditg pro ella, fin che Marinella impromettet, da voler partir pür zieva gentar. Suenter messa visitettan las duas femnas aunc la baselgia a Müstail e returnettan pauc avant mez di a casa. Zieva gentar Marinella partit e donna Gretta l’accompagnet quasi fin a Casti. „O sche jeu havess üna tala figlia!“schet donna Gretta a se sezza, cur ella returnet lentamein a casa sia. Marinella jet cun pass rapids vers casa. A Mon ella visitet amò sia parenta, inua ella se fermet per circa üna mezz’ura. Cur ella la sera arrivet a casa, ella füt reçerta e beneventada cun intima amur dalla mamma e dals fradegliuns. Il return d’ün bun infant alla casa paterna eis semper [p. 961 modifica] ün moment da granda allegrezza, e quella regeva questa sera er nella casa da donna Regina Marun.

VI.

Quel autun regeva üna stupenda bell’aura in nossas valladas alpinas, da maniera che ils contadins savettan finir cun tota commoditad lur lavurs campestras. Er la familia Marun era stada diligenta ils ultims dis, e Marinella lavurava da gust cun ses fradegliuns sün il funds. Essend er l’ann stau fructuus, la situaziun della familia era üna contenteivla. Las pagaglias (pajas) della Marinella e dels dus frars, ils quals fagevan ils famegls, tanschevan per las expensas, che la familia haveva da far per pagas de pasturs e per pustreçs (quints dellas alps), e restettan amò danèrs per comprar las victualias, che la mancavan. La familia era contentissima cun il stadi de sias finanzas, cumbein che ella non era richa; ella haveva il paun quatidian, e tot ils members della familia eran sauns e prosperus. Essend il second frar, l’Andrea, aunc famegl a Tinizun, Marinella se resolvet, da gli far la domengia üna visita. Per il cattar plü [p. 257] facilmein, ella jet a messa a Tinizun e cattet il frar zieva il serveç divin avant la baselgia. Vezend il patrun del Andrea la giuvna, la quala el conoscheva, el la invitet a gentar, e Marinella acceptet l’invitaziun, il plü per non stover ir in üna osteria. Zieva las vesperas il frar l’accompagnet fin a Conter, e Marinella arrivet da bun’ura a casa, contenta da haver anflau (cattau) siu frar Andrea content e saun. Continuand la bell’aura, Marinella se resolvet dad er aunc far üna visita al peregrinagi da Zitail. Siu cor era plein da contentezza, et ella non voleva mancar dad ir ad ingraziar alla protectura dels paupers et orfans avant l’altar, il qual ella haveva visitau tantas gadas in dis da cordöli et d’afflicziun, ma mai bandunau senza confort e senza pasch in siu cor. Il caluster da Salogf la confidet er quest ann bugen las clavs della baselgia, e Marinella ascendet üna damaun mamvegl il munt per ademplir siu oblig vers la regina del çel, alla quala ella credeva esser debitura per sia fortuna. Orand, cantand e raccogliend las flurs tardivas alla via et allas sendas, che ella passava, ella s’avicinet al peregrinagi. Beinduras ella pausava sün siu fitg stentus viadi e considerava cun plascher la bella vallada, la quala giascheva nel clar solegl avant ses peis. Ella era tot soletta, negün human era da ver in quell’aulta regiun; be diversas specias d’uçells alpins, sco pernischs u ravulaunas e corniglias vivificavan la stipas plauncas della giganta Toisa. Fagend ün ultim sforz, ella arrivet tandem alla baselgia. Havend allura ruasau ün’urella per se sfredentar, ella avrit la porta et intret e fermet la porta. Üna quietezza sepulcrala regeva nel piçen tempel, üna quietezza, la quala tocca il cor e l’animescha alla devoziun. Marinella era surpresa dalla splendur, la quala [p. 962 modifica] effectuavan ils radis del solegl, che penetravan tras las fenestras et illuminavan l’imatg della Madonna. Ün dulç sentiment de gratitüd prendet posses dal cor della solitaria peregrina. Ella se mettet in schenuglias avant l’altar e comenzet ad orar da cormein. Ella faget er sias meditaziuns e se regordet da tot il bön, del qual ella cun sia familia era stada participeivla, se regordet che tot ils members della familia havevan tots quels anns gaudida ün perfecta sanadat, che non als haveva mai mancau il paun quotidian e che ne disgrazias ne auters displaschers havevan amaregiau lur vita quieta durant ils ultims anns. Üna pasch deliciusa vegnit in siu cor, e ses ögl splendurivan d’allegrezza e contentezza, et ella det viva [p. 258] expressiun a ses sentiments, cantand ils hymnus de Nossadonna, ils quals ella saveva a memoria. Avant bandunar la baselgia, ella cantet amò al pei del altar la sequenta canzunetta:


Cur miu cor afflict jeu senta
E miu anim tormentau;
Cur il mal il spirt mi tenta,
Ch’el daventa conturbau:
O Maria, Tü Regina,
Miu refugi es adüna!

Cur me tocca disfortuna
E torment e la dolur,
E l’aurizzi er strasuna
Nel intern e fa horrur:
O Maria, Tü Regina,
Miu refugi es adüna!

Cur pericul mi sminaçia
Et il mal eis preparau,
Me volend cun glischa façia
Surmanar al grev peccau:
O Maria, Tü Regina,
Miu refugi es adüna!

Cur miseria me tormenta
E miu cor fa sangiunar,
La paupüra me strementa
E me vol del tot sfraccar:
O Maria, Tü Regina,
Miu refugi es adüna!

O Maria, non m’imblida,

Cur me squiçia greva crusch!
Teidla co jeu te salüda,
Te rogand cun debla vusch:
Seies Tü, del çel Regina,

Miu refugi aunc adüna!

Aunc ün fervent „Paternoster et Ave Maria“recitet la giuvna e sortit allura dalla baselgia, fermand la porta. Ün moment se fermet ella avant la porta per considerar la bella contrada, allura ella jet alla vicina fontauna, per tener là ün past frugal e restaurar sias forzas per il return a casa. Ella haveva a peina comenzau a mangiar, che ella füt spaventada dad ün colp de sclopet, il qual rimbombet dall’autra vart della collina sur la baselgia. Ella saglit in peis e guardet inturn; ma quasi nel medem moment comparet süsom la collina ün caçiadur, e havend quel observada la giuvna alla fontauna, el descendet e diriget ses pass direct vers la fontauna. Observand Marinella quei, ella pigliet granda tema et era resolta da fugir; ma avant che ella podet exsequir sia fugia, il caçiadur se fermet paucs pass distant dalla giuvna [p. 963 modifica] e la consideret cun ün’ögliada, dalla quala ün non saveva, sche ella exprimess plü la surpresa e timiditad, u il sentiment d’allegrezza. Ün moment solet el retardet, allura el la salüdet, schend: „Laudau sei Jesus Christus!“— „Semper sei laudau“, respundet la timida matta cun vusch tremblanta, stand avant ella ün grand e bel giuven cun ögels [p. 259] vivs et ardents. Er il giuven era tot perplex, cattand qua in questa solitudine üna aschi stupenda giuvna tot soletta, et el il prim moment non savet, co el dovei comenzar il discurs; stovend però dir inzatgei per non far la figura d’ün stultus, el schet: „Vus essas üna tardiva peregrina; da quest temps ün catta da rar inzatgi a Zitail“. Havend el pronunciau quels plaids cun üna vusch amieivla, la giuvna revegnit ün pau da sia tema e respundet: „Jeu non hai hagiu occasiun da frequentar il peregrinagi durant l’estad; havend però impromess da visitar mintg’ann questa baselgia, et essend jeu ussa per qualche dis da libertad e l’aura aschi bella, jeu hai aunc voliu satisfar l’ultim moment a mia impromischun, il che non mi custet tanta stenta e fadigia, essend che jeu habitescha a Salogf, che eis la plü vicina vischnaunca a Zitail“. — „Vus essas da Salogf?“continuet il giuven; „avant blers anns jeu conoscheva er da quels da Salogf; ma da plü (dapi, daspö) che jeu sun stau in Italia et in autras terras, jeu conoscha negün plü, cumbein che jeu me regorda bugen e suvent dellas agreablas uras, durant las qualas jeu tramagliava cun üna svelta mattella da Salogf, la quala pertgürava las nursas et ascendeva la Toisa durant l’estad cun siu bab. O quals dis felices che quels eran!“Durant che il giuven schet quels plaids, ils ögls de Marinella s’implenittan cun larmas, che ella il prim moment non gli savet respunder; observand il giuven questa emoziun della giuvna, el vegnit in grand imbrugl, temend da forsa la haver offesa cun ses plaids. „Vus non haveis da temer inzatgei da mei“, schet el per quietar la matta. La giuvna se haveva d’intant ün pau calmada e gli respundet cun debla vusch: „Il non eis stau la tema, che me ha commossa, dimperse la surpresa da ver aschi inaspectadamein avant mei ün giuven, il qual ha desdau in mei reminiscenzas agreablas de mia prima giuventüna; sche jeu non me sbaglia, essas vus il Gianin — perdunei, che jeu vus nomma senza auters predicats — il qual avant circa desch anns pertgürava las cauras da Mon e tramagliava cun la piçna nursèra da Salogf. Jeu sun quella nursèra, jeu sun la Marinella!“

„Vus essas la piçna Marinella?“schet il caçiadur cun surpresa, „la piçna Marinella, la quala divertiva ils agnellins cun siu bel cant e me visitava in mia camannetta alla Motta Vallacca? O qual plaschèr mi fa quei, da cattar mia veglia amitga! Ma co vus vus essas müdada; da quel temps eras vus üna [p. 260] mattellina, et uss vus essas granda, [p. 964 modifica] prosperusa e flurinta.“— „Jeu observa a vus la medema müdada; vus eras dal temps, cur nus fagevan ils pasturs, er be ün mattet, et uss vus essas ün signur, grand e ferm, sco ün vezza paucs de quels qua pro nus“, respundet Marinella cun ün sentiment d’admiraziun, considerand il bel giuven cun ögls glüschints. „Avant tot“, continuet Gianin — el era in verdad il caçiadur — „jeu vus sto ingraziar per il blers e buns serveçs, ils quals vus haveis prestai quest’estad a mia mamma nel bagn d’Alvagni; ella mai non ven unfia (stüffia) da vus laudar. Vus la haveis curada sco üna vera figlia, e quei jeu mai vus imblederà, mia buna Marinella.“Gianin se mettet uss a seser sün üna platta sper Marinella, e quella l’invitet da partir cun ella siu past frugal e Gianin acceptet l’invitaziun; el avrit però er sia tascha e prendet da quella üna bella pulpa et ün toc paun alv e necessitet sia amitga, dad er gustar sia merenda. Els sesettan amò ditg sper la fontauna, discurrend dal temp passau e relatand l’ün al auter quei, che era success cun els, daplü che els non se havevan vis plü. Els eran aschi beai, ch’els non observettan, co il temps passet e che il solegl s’avicinava al Curvèr. Ma tandem s’alzet Marinella, schend: „Miu bun amitg, il serà temps, che jeu me metti in via per casa, sche jeu non vögl esser surpresa dalla notg“. „Jeu vus accompagna, buna amitga, fin a Salogf“, respundet Gianin, „vus haveis nagut da temer in mia compagnia“. Discurrend els fagettan quels paucs pass dalla fontauna fin alla porta della baselgia; là els se fermettan, e Gianin schet: „Jeu sto aunc far üna curta oraziun qua, avant bandunar quest löc della benedicziun“. Marinella avrit la porta e tots dus intrettan, orettan intgüns „Aves“cun profunda devoziun e bandunettan allura il tempel dellas grazias cun sentiments de beatezza.

Els prendettan la via da vart sinistra della Toisa, la quala stava qua trista avant els cun ses pasculs bandunai. Sün lur via els passettan tot quels locs, inua els havevan tramagliau d’infants. Arrivand pro il crap, sün il qual Gianin haveva intonau il cant, al qual Marinella haveva respost dalla Toisa, il giuven se fermet e schet: „Te regordas, Marinella, co nus havein cantau qua üna gada e che tü mi has büttau da tiu zupel ün matg da striaunas coçnas avant mes peis? In quel se recattava üna rara striauna alva, sco ün symbol della puritad e dell’innocenzia. Tü me havevas advertiu cun ils dus ultims vers: [p. 261] „E la manten mi fresca, bella — Sche tü pro mei vol returnar.“Jeu hai in verdad conservau il bel matg, e sche jeu non sbaglia, el sto aunc esser da cattar in mia stanza ad Alvaschein. Las flurs seran bein seccas e passas, ma la donatura eis plü fresca che mai in mia regordanza e memoria“.

Els continuettan lur via fin al crest della Motta Vallacca. La els [p. 965 modifica]se fermettan, e Gianin s’offerit, d’accompagnar Marinella fin a Salogf; ma Marinella non acceptet sia compagnia, schend, che ella sei uss prest a casa. Els discurrettan aunc üna pezza insembel, e cur els se spartittan, Gianin strenschet il maun della giuvna e schet, che el vegni ün di a Salogf a visitar la, e Marinella gli respundet, che quei la fagessi grand plascher. Mintgün jet ussa a casa profundau in ses pertratgs (impissaments). Gianin raquintet a sia mamma dal incunter cun Marinella e non füt unfis da laudar la stupenda giuvna, la quala pareva da gia haver conquistau ün ferm post in siu cor. Nus non il volein disturbar in ses sömis e sias phantasias, che l’occupavan cun sia sort futura, dimperse nus volein raquintar sia vita da quel moment, cur nus il havein bandunau a Viena. Il princip, siu signur, in pe da star be ün ann a Viena, sco il duca haveva destinau, restet quasi dus anns a Viena. Conoschend el il mal, il qual Gianin sentiva per sia patria, el gli det plü granda occupaziun, il fagend instruir in diversas scienzias per la vita practica, per che il giuven imblidi ün pau sia increschadüna. Tandem conter la fin del second ann de lur sogiorn a Viena els returnettan a Modena, e Gianin era intenzionau, da repatriar per far üna visita a sia cara mamma. Ma el haveva fatg il quint senza l’ostier. Il duca faget sez qualche viadis per l’Italia inturn e supplichet il Gianin, d’aunc voler remetter siu viadi per casa per qualche temps. Aschia passettan amò dus auters anns, fin che Gianin savet returnar a casa in visita. Aschi prest sco el havet reçert il permess (la lubienscha) del signur, el se mettet in via; pertgei el haveva gia da ditg innà preparau tot per siu viadi. Da Modena a Como il viadi non era stentus; a Como el s’imbarchet et arrivet in dus dis a Clavenna. Là el cattet vetturins da Lansch, als quals el surdet sia cassa. Cun sia valisch sün la rein el passet la Bregaglia et il Septimer et arrivet in Sursès. O co gli batteva il cor, plü da vicin che el vegniva a siu vitg natal. Cumbein che el era passau avant anns tantas gadas per questa via, negün il conoscheva [p. 262] plü. El era ün giuven da stupenda comparsa e fitg bein vestiu; tot il teneva per ün signur. Arrivand a Tinizun e Savognino, che el podet ver il Curvèr e la Toisa e çerner il peregrinagi da Zitail, las alps, d’inturn e la Motta Vallacca e la selva, inua el haveva pertgürau las cauras avant circa desch anns, gli saglittan las larmas. El penset als dis passai, als tramagls della giuventüna et a sia buna mamma, la quala el in paucas uras doveva vêr. Senza se dar da conoscher a negün el continuet cun pass rapids siu viadi et arrivet a casa, che la notg haveva gia derasau siu vel stgür sur la vallada. Nella stüva della casa paterna ardeva üna cazolina (glüschetta), et il giuven ascendet cun lev pass la scala et intret nella stanza, nella quala el cattet quest moment negün. El pendet sia [p. 966 modifica]valisch ad üna clavilla e se mettet a seser sper la meisa, sperand che compari prest inzatgi. In paucs moments s’avrit l’üsch della stüva e la mamma intret. Ella surstet a ver ün ester sper la meisa; ma Gianin s’alzet e clamet: „Cara mamma, non me conoscheis vus plü?“Il proxim moment mamma e figl s’imbraçetta e spandettan larmas d’allegrezza. Ün sentiment de beatezza prendet possess dal cor della buna donna Gretta, vezend ella, che siu figl era returnau a casa in ün aschi bun stadi. Gia siu exteriur l’attestava, che siu figl stoppi haver manau üna buna vita in terras estras, essend el aschi flurint et ün giuven da tala stupenda comparsa. La mamma jet subit a far üna çeina per il figl e quel la sequitet in cuschina, inua el gia comenzet a raquintar sias novitads dellas terras estras. Pür tard nella notg se mettettan mamma e figl a dormir.

Vezend l’auter di ils vischins d’Alvaschein il Gianin, els fagevan ögels gross; pertgei els capivan bein, che quel stoppi se recattar in bunas circumstanzias, havend el saviu returnar a casa sco ün signur; e che el stoveva haver hagiu buns dis in terra sestras, quei comprovava sia statura e bella figura. Tot discurreva dad el cun grand respect, e tgi l’intupava, il beneventava cordialmein. Il terz di reçevet el novas, che sia cassa sei arrivada a Casti, et el la faget subit manar a casa sia. Ella contenet bella vestimenta e da totas sorts regals per la mamma et er per parents e conoschents. Passai ils prims dis, gli vegnit la cuveida d’ascender ils munts; el prendet ün sclopet da caçia e partit da casa üna bella damaun fitg mamvegl. Plü ault che el muntava, e plü liber che el respirava nella fresca [p. 263] aria alpina. Quantas selvaschinas el haveva sclopetadas, non savein nus; ma nus havein gia anticipadamein raquintau, che el haveva cattau a Zitail sia veglia amitga Marinella, che el la haveva accompagnada fin alla Motta vallacca e la haveva impromess, da visitar la ün di a Salogf. Cur el quella sera returnet a casa, el raquintet alla mamma siu incunter cun Marinella e la mamma accorschet subit, che questa giuvna hagi fatg üna granda impressiun sün siu figl; ma conoschend la mamma la Marinella per üna excellenta giuvna, ella raquintet a Gianin, co ad Alvagni tot respectavi quella stupenda giuvna causa sia modestia, ses buns deportaments, sia diligenza e habilitad, qual agüt ella portavi a tots infirms, co ils patruns la podevien confidar tot lur öconomia e co ella da quels eri tenida sco üna figlia e na be sco üna servienta. Gianin confesset sinceramein a sia mamma, che questa Marinella fussi la prima giuvna, la quala el çercassi per sia muglier, sche el fussi intenzionau da maridar, e la mamma gli respundet: „Üna megliera donna, che quella, tü non cattasses nell’intêra vallada, e jeu la beneventass da cor per mia figlia“. [p. 967 modifica]

Quests plaids de sia cara mamma dettan üna fixa direcziun al pensar del brav giuven, e Marinella comenzet a formar il centrum de siu sperar; el l’intessiva in tot sias phantasias e l’univa cun sia sort ventura. In paucs dis era madürada in siu intern üna resoluziun. Ün di da bell’aura el prendet puspei siu sclopet per ir a caçia. El ascendet il conturn della Toisa; el era però aschi ferm façendau cun ses pertratgs, che el fageva piçna attenziun dellas selvaschinas, las qualas el voleva çercar. Zieva mezdi el diriget ses pass direct vers Salogf et arrivet là gia a bun’ura. El çerchet cun üna gada la casa de Placi Marun e la cattet prest cun agüt d’üna mattella, la quala era in strada. Marinella stava giust per sortir dalla casa, cur il caçiadur arrivet pro quella. Ella il beneventet decentamein et il manet in stüva pro la mamma. „Mamma“, chet ella, „quest giuven eis il Gianin Guetgin, dal qual jeu vus hai raquintau tant del bön.“La mamma Regina s’alzet et il beneventet cun tota cordialitad e l’invitet da seser in davos meisa. Il bun Gianin era tot perplex e non saveva, tgei respunder. El observet in questa stüva üna propertad, la quala el non haveva çercada in üna casa de contadins e de schenta paupera, e quei alzet amò sia buna opiniun, che el haveva da questa familia. Marinella era [p. 264] ida in çellèr per üna coppa cun latg et ün toc caschöl, e donna Regina offerit al hosp questa merenda frugala. Gianin acceptet la merenda, plü per contenar la buna donna, che per dostar sia fam, la quala non era granda. Momma e figlia se mettettan allura er alla meisa e discurrettan cun lur hosp. Zieva ün discurs, che podeva haver durau (cuzau) circa ün’ura, Gianin daventet ün pau inquiet; el sentiva che la decenza demandi, che el s’absenti; ma el non era amò arrivau al scopo de sia visita e non haveva la curascha, d’externar quei che el bramava; tandem però el pigliet curascha e, se volvend vers la mamma Regina, el schet: „Il serà temps per mei da me render a casa; ma jeu non vus pos bandunar, senza vus supplicar per üna favur. Jeu non vögl far üna longa introducziun, dimperse jeu ven immediat alla caussa. Jeu vus roga, buna donna Regina, per il maun de vossa figlia Marinella, sche quella se po resolver d’acceptar mia proposta da matrimoni. Il non se tracta da gia uss privar vus dell’assistenza de vossa buna figlia, per aschi ditg sco vus essas bisögnusa de quella. Ma avant che jeu parti per l’Italia, jeu fuss bugen cert e segür, da saver, cur jeu plü tard returna a casa, fundar mia öconomia cun üna giuvna, la quala jeu ama da cor e sto estimar causa sias bleras bunas qualitads. Jeu vus roga totas duas, d’exaudir mia instanta supplica e da dar mi in viadi la speranza, che jeu ün di possi realisar ils giavischs de miu cor“.

Questa demanda da Gianin era stada fatga aschi inaspectamein, che [p. 968 modifica] la mamma e la figlia eran perplexas; la mamma det ün’ögliada sün sia figlia, sco sche ella voless demandar, quala resposta ella dovei dar. Marinella era daventada coçna sco ün burniu (braschia) e non ascava alzar ils ögls. Stovend la mamma dar üna resposta al giuven, il qual la plascheva, ella schet: „Vus fageis honur a nossa familia cun vossa proposta. Jeu non sai, tgei Marinella pensa de questa caussa; ma sche ella vus vol dar siu maun, jeu la conceda quei, credend che ella non catti ün meglier hum, che vus“. Üna ögliada glüschinta da Marinella ingraziet alla mamm per questa reposta, et er ils ögls de Gianin camegiavan contentezza. El se volvet vers la Marinella e la demandet: „El quala resposta mi dat mia amitga?“In pe da dar üna resposta, Marinella porschet siu maun a Gianin, il qual il strenschet, e la ligia per la vita era fatga. Gianin comunichet uss aunc ses plans, che el haveva [p. 265] fatgs per l’avegnir: „Mia mamma comenza ad esser veglia e debla“, schet el, „e jeu non la pos laschar a casa soletta. Jeu vom puspei a Modena, ma be per ün u dus anns, allura jeu returna a casa per star cun la mamma e la imbellir ils dis de sia vegliadüna. Jeu banduna nuides (invides) miu bun serveç a Modena, ma miu oblig vers la mamma va avant. Quest moment mi ven ün bun pertratg (pensier); forsa che ün de voss dus figls, il Giusep u l’Andrea, me savessen remplazar a Modena; ün meglier serveç els non cattan et üna aschi granda paga els reçevan negliur. Jeu sun persvas, che il duca prenda ün de voss figls, e forsa tots dus, in serveç, sche jeu ils raccomanda. Sche els volan, san els in circa treis emdas vegnir cun mei a Modena; jeu sun segür da cattar per ambas dus buns serveçs. Els guadagnassen là quater gadas da plü, che qua in nossa terra. Vus saveis haver consegl cun vossa familia, tgei che vus voleis far; domengia ad otg jeu ven per la resposta“. Donna Regina impromettet da discurrer de quella caussa cun ses dus figls, e Gianin partit per casa, zieva haver dau ün cordial comgiau a Marinella et alla mamma Regina. A peina arrivau a casa, Gianin raquintet alla mamma, tgei sei deventau quel di e tgei plans el hagi fatg per l’avegnir. Donna Gretta approbet tot quei, che siu car figl haveva fatg et intenzionava da far, et il benedit.

Donna Regina faget clamar la proxima domengia ses dus figls vegls e tenet consegl cun quels e cun Marinella davart la proposta de Gianin; il Giusep e l’Andrea eran dall’opiniun de Gianin; els volevan çercar lur fortuna in Italia e se resolvettan, dad ir a Modena, sperand che lur futur quinau ils susteneregi in tots rapports, e la mamma, se fidand dels plaids de Gianin, det siu consentiment al plan dels dus frescs giuvens. Arrivand Gianin la proxima domengia a Salogf per la resposta, era prest tot logau. Gianin s’offerit, dad el metter tot ils danèrs da spendi per ils dus frars, [p. 969 modifica]da maniera che quels eran prest pinai per il viadi. Ün piçna coffra, che conteneva intgüna vestimenta e camischas per ils dus frars Maruns, füt üna sera manada a Conter, inua ün vetturin da Lansch la doveva cargar per manar a Clavenna. Otg dis plü tard Gianin arrivet a Salogf per prender ils dus Maruns cun el. Zieva haver dau ün dolorus comgiau, ils treis giuvens partittan, et er Marinella partit aunc quel di per Alvagni, visitet però tenor giavüsch de Gianin [p. 266] quella sera la mamma de quel, per la consolar e confortar della partenza de siu car figl. Gia l’autra damaun ella comparet a bun’ura al bagn e continuet cun siu serveç.

Gianin haveva fatg üna giusta calculaziun per rapport als dus frars Marun. Cur el arrivet il sêsavel di de siu viadi a Modena, il carroçèr, il qual il haveva substituiu durant las sês emdas de sia absenza, füt immediatamein licenziau, stante che el non se haveva deportau a contentezza della signuria. Il Giusep Marun savet intrar sco second carroçèr del duca e servir sper Gianin et imprender da quel exactamein il serveç. Essend el ün giuven adester e spert, el era gia zieva treis meins ün perfect carroçèr. L’Andrea haveva Gianin plazau cun agüt del magiordomo ducal per servitur in üna buna casa, inua el savet imprender perfectamein siu serveç. Zieva ün mez ann morit ün servitur del duca, et Andrea vegnit per raccommandaziun del administratur nella plazza de quel. Ambas dus frars eran diligents e propers e se deportavan a compleina contentezza della signuria. Giusep saveva ussa substituir completamein il Gianin, e quest ultim prendet zieva ün ann sia demissiun per repatriar. Havend el externau al administratur siu giavüsch da returnar a casa, el füt ün di citau avant il duca et ils princips, ils quals perdevan nuides lur excellent carroçèr. „Pertgei vloeis vus bandunar vos serveç?“il demandet il duca; „non essas vus content cun vos salari? In quest cas jeu sun prompt d’alzar quel, fin che vus essas content.“Gianin respundet: „Jeu sun cententissim cun mia paga e cun il tractament; jeu hai bler d’ingraziar a sia Altezza ducala. Ma jeu sun il solet figl de mia mamma, la quala eis ussa veglia; jeu non la pos laschar soletta a casa in mauns esters; jeu vögl mez haver cura per ella e la levgiar ils dis de sia vegliadüna; quei eis il ver motiv, per il qual jeu giavüscha da repatriar. Dal reminent Sia Altezza eis ussa provista cun ün carroçèr, del qual Ella se po fidar sco de mei; jeu garantischa, che il Giusep Marun eis ün giuven, il qual merita tota confidanza“. Il duca stovet confessar, che il motiv, per il qual siu carroçèr vögli repatriar, sei ün nobel e bein fundau, et el il licenziet, ma na cun mauns vöds. El gli det üna bella summa de danèrs per regal e gli destinet amò üna pensiun annuala da 400 liras. Giusep daventet siu successur cun il medem salari, il qual Gianin haveva. Paucs dis plü tard Gianin se mettet in viadi per casa. [p. 970 modifica]

[p. 267] A casa era durant quest ann success nagut extraordinari. Donna Regina haveva reçertas las bunas novas, che ses dus cars figls seien bein plazai e contentissims cun lur sort, e quei la confortet. L’ann era stau fructifer da meniera, che donna Regina non stoveva temer l’inviern. Marinella haveva er quest ann serviu nel bagn, haveva gia fatg alla fin del September sia solita visita a casa et era gia returnada ad Alvagni in siu serveç. Ses patruns non la tenevan sco üna fançella, dimperse sco üna figlia. Ün di stovet Marinella ir a Surava a far üna commissiun per il patrun. Il comenzava gia ad esser ün pau da brün, cur ella la sera returnet. Intrand in stüva, ella observet ün signur alla meisa, il qual seseva cun la rein vers la porta. Dand la giuvna la buna sera alla patruna, il hosp se volvet, s’alzet e porschet il maun alla giuvna. Quella surstet ün moment, ma ün moment solet, allura ella strenschet il maun — de Gianin, il qual era quest tardiv hosp. El haveva fatg siu viadi a casa sur l’Albula, per gia il prim di visitar sia Marinella. L’allegrezza della giuvna non volein nus descriver. Gianin la portet cordials salüts dels dus frars a Modena e la consignet er 200 renschs per la mamma Regina, ils quals ils dus frars havevan tramess cun Gianin a lur cara mamma. Gianin se fermet circa duas uras nel bagn, non voleva però pernottar là, schend che el non possi resister alla brama, da vêr sia cara mamma. Marinella gli stovet imprometter, da vegnir l’auter di ad Alvaschein. Essend Gianin partiu per casa, Marinella confidet a ses patruns sut discreziun las relaziuns, nellas qualas ella stava cun Gianin, e quels la dettan bugen üna permissiun da qualche dis, per che ella sapgi far sia visita ad Alvaschein et a sia mamma. Gia l’autra damaun a bun’ura ella se mettet in viadi per Alvaschein. Ella füt reçerta là cun granda cordialitad. Zieva mezdi ella jet a casa sia e Gianin l’accompagnet fin a Mon. Els se convegnittan da visitar il terz di insembel il peregrinadi da Zitail. Arrivand Marinella aschi inaspectadamein a casa, la buna mamma pigliet tema, credend che sei success inzatgei extraordinari cun sia cara figlia; ma Marinella la havet prest calmada, cur ella raquintet, che Gianin sei arrivau da Modena e hagi portau cordials salüts del Giusep et Andrea. Ils 200 renschs remettet Marinella alla mamma, e quella benedit ses dus buns figls per quest benefici. Cun quella summa e cun la paga della Marinella saveva donna Regina quest inviern [p. 268] alimentar andantamein tot la familia, senza stover temer la paupüra.

Il terz di se cattettan Gianin e Marinella a Zitail, et aunc plüras autras persunas eran vegnidas al peregrinadi; Marinella haveva nempe supplicau il rev. sig. plevan da Salogf, da quel di leger la s. messa a Zitail. Passadas las funcziuns in baselgia, Gianin e Marinella giavüschettan da discurrer cun il sig. plevan; quel als det ün’audienza. Gianin e Marinella


Gianin e Marinella [p. 971 modifica]comunichettan al plevan lur spusalizzi e prendettan consegl dal venerabel et experimentau hum sur diversas caussas. Il spiritual als det commensurada instrucziun e bunas admoniziuns per l’avegnir El als mettet principalmein a cor la cura per lur mammas et ils animet alla pietad, la quala sei la vera fontauna della contentezza e fortuna in quest mund e la megliera guida per l’auter mund. Il giuven e la giuvna eran fitg edificai dal sabi discurs del vegl plevan. Gianin accompagnet Marinella fin a Salogf per salüdar donna Regina e la portar las bunas novas de ses dus figls absents. El füt reçert da donna Regina e da ses infants cun granda cordialitad. El relatet alla familia tot quei, che era success durant quest ann cun ils dus figls absents. Donna Regina era fitg contenta cun las novas, che Gianin la haveva portadas e s’allegret cun sia itêra familia della fortuna, la quala ses dus cars figls havevan cattada a Modena. Gianin discurret uss amò cun donna Regina davart las nozzas cun Marinella, las qualas füttan fixadas per ils meins de Schanèr, durant il scheiver (carneval). Marinella returnet allura aunc per paucas emdas ad Alvegni e vegnit allura a casa. Sia sora Mengia, üna mattetta da circa 16 anns, intret in siu serveç nel bagn d’Alvagni.

Il di de nozzas era arrivau. La familia Marun se rendet gia la damaun fig mamvegl ad Alvaschein, inua las nozzas füttan celebradas in tota modestia senza negüna pompa. Al past, il qual füt teniu nella casa del spus, se participettan ultra dellas duas familias be aunc il cambrèr e la cambrèra. Gianin non haveva impostau sunadurs per sias nozzas, sentind che quest di sei ün di memia serius per saltar e ballar e nagut meins che adattau per excess e sfrenetezza. Conter sera accompagnet el sez sia söra (sira) cun ses infants a Salogf. Marinella era surpresa del ornament, che ella cattet nella stüva de siu spus. Ultra d’intgüns bels quaders, che rappresentavan scenas e persunas religiusas, pendeva il corn et il laschèar da cavrèr [p. 269] in ün cantun sper ün matg da striaunas passas. Cun bucca rienta ella demandet a Gianin, pertgei che el hagi plazau questas caussas alla pareit della stüva, et el la respundet: „Per dus motivs pendan quels objects a questa pareit, primo per mi far indament mintga di mia bassa naschitad e me preservar dalla superbia e, secondo per me regordar als bels dis de mia infanzia, cur jeu haveva plascher dellas bellas flurs e tramagliava in pura innocenzia cun tei durant il temps, che jeu fageva il pastur“. La giuvna muglier era contenta cun questa resposta, ella correspondeva completamein a sias ideas. Gianin e Marinella se sentittan fitg fortunai in lur matrimoni; üna completa harmonia regeva tranter els.

Gianin se resolvet da far il contadin. El possedeva be pauc funds, ma el compret ün bel funds, che era giust venal in sia vischnaunca, e [p. 972 modifica] comenzet sia öconomia. Il gli tochet amò d’imprender bler, essend che el fin ussa mai non haveva fatg il contadin; ma el era diligent e s’instruiva tras ils buns consegls e l’exempel de ses vischins, ils quals conoschevan l’agricultura e l’allevament de muvel. El vegnit aschia fitg bein inavant in sia öconomia; ün il tenet prest per ün dels plü richs contadins d’Alvaschein. El era er fitg estimau da ses convischins causa sias conoschenzas in fatgs del vischinadi e füt zieva paucs anns elet nel magistrat del löc e nel decasteri u tribunal. Da pertot el era activ et operava a favur della pasch e d’ün raschuneivel progress. Sia Marinella el amava da tot siu cor, essend quella in tots rapports üna muglier da vaglia, sco ün cattava paucas da quellas in questa vallada. Ella se distingueva tras pietad, diligenza propertad et ün senn öconomic, ma er tras beneficenza e generusitad vers ils paupers. Sia söra (sira) ella portava sün ils mauns, da maniera che quella haveva veramein üna bella sera de sia vita e benediva siu figl e sia nura (brit, brüt). Er la familia Mabrun a Salogf stava bein. Ils dus frars a Modena guadagnavan bler e sustenevan mintg’ann generusamein lur familia. Zieva 10 anns returnet Giusep a casa e fabrichet üna bella casa. Ses dus frars plü giuvens havevan er cattau bunas plazzas in Italia cun agüt de Giusep et Andrea e, se tenend tots insembel sco la rascha, la familia prosperava excellentamein, daventet cun il temps richa e possenta et era in tots rapports fitg respectada; ils figls plü tard füttan honorai cun divers officis della vischnaunca. Cun il temps il matrimoni [p. 270] de Gianin e Marinella füt benediu cun üna numerusa descendenza: quater mats e treis matellas als haveva Deus regalau. La prima cura dels geniturs era quella, da dar a lur infants in tots rapports üna buna educaziun religiusa e morala e da tots adüsar alla diligenza et activitad, savend che quei ils conservi il meglier dals vizis e dalla decadenza. Et in vertad, ils infants fagettan honur et allegrezza a lur geniturs, e la familia Guetgin restet ditg üna dellas plü estimadas nell’intêra contrada. Tot la descendenza haveva er artau dals pietus geniturs üna pia veneraziun e speciala confidanza per il peregrinagi da Zitail, il qual ils Guetgins frequentavan fitg suvent in dis d’allegrezza, sco in dis da tristezza e da tribulaziuns. Il medem senn e spirt religius e ferm character viril regeva er nellas familias dels frars Marun a Salogf, las qualas cun il temps arrivettan ad üna considerabla beinstanza e godevan granda estima a Salogf e nell’intêra vallada.

Vegnind alla conclussiun, nus podein cun buna raschun dir: Deus ha vezeivlamein remunerada la pietad e diligenza e perseveranza de quests simpels, ma buns humans cun fortuna terrestra e cun la pasch e contentezza del cor.