Il Vagabund senza Patria

Da Wikisource.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
Gion Antoni Bühler

Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu Il Vagabund senza Patria Intestazione 28 giugno 2020 75% Da definire

Il Calgèr da Sent Rimas (Bühler)
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 806 modifica]

[p. 129] Il Vagabund senza Patria.

Ina historia originala da J. A. Bühler.

I.

La planira tranter Parpan e Lansch, la quala ins traversa oz il di a tota commoditad cun la posta, haveva avant dus seculs et era aunc pli tard ina tot autra physionomia funesta. Miserablas vias nauschas, quasi da totafatg incarrablas, trapassavan da quel temps la spessa selva, la quala s’extendeva aunc lunsch ent inconter Lansch. Ins cattava aunc mo paucas aclas sin quest vast territori, in quest terribel desert, expost alla furia et insolenzia d’in clima selvadi e robust. Quella longa tenda de via non era ina fitg malimperneivla staziun per ils viandants solum a motiv della stentusa strada, del funest aspect d’ina criua e vasta natura, dimperse era causa l’insegirtad, la quala sminaçiava pass per pass als trapassants, postut (cunzun) a persunas che mavan solettas tras quest desert. Non obstant il malfavoreivel clima e la trista situaziun de questa contrada silvana, chenon era bein adattada per ina dimora de humans, intopava ins qua savens humens del pli suspectus aspect, ils quals parevan ded esser casans (da casa) in questa vastusa selva e che vagavan da totas uras per las sendas e per ils trutgs del conturn. Il numer dels habitants de questa planira conoscheva negin; els stettan era quasi or’da tota communicaziun cun ils vitgs limitrofs. Que però era ver, che ins conoscheva gia da vegl innà duas habitaziuns in questa selva. Sin ina ganda, ina libra plazza tranter ils gigants pins, se recattava in cadevul edifici, nomnau l’osteria della planira da Lansch. Quei era in casament de pintga valur; el era per la granda part construiu or’da lenn, il qual era ussa gia mez marsch e laschava temer ina cascada. Supra de quei non godeva quest hotel giust in favoreivel renommé a riguard sia soliditad, e que vegniva discurriu da blers homicidis, ils quals dovevan esser stai commess nel conturn de questa spelunca. Alla giustia, la quala [p. 807 modifica] mai non eis stada giust fina e ferma nel Grischun, mai non era que fin ussa reussiu de constatar ina participaziun del ostier vi a simils delicts commess in quella contrada; tot quei che saveva vegnir constatau, era solum quei, che ins saveva che quel ne çel viandant haveva bandonau Parpan u Lansch cun l’intenziun de passar la planira e che plirs de quels non vegnittan pli a la glisch del di da l’autra vart della selva. Nua che talas persunas fussen restadas, quala era stada lur sort, quei restet inconoschent (nonconoschent). Quellas suspectusas circumstanzias non manchettan a dar ina nauscha fama a questa selva, e negin la passava solet, non stover; ins spetgava pli bugen a Parpan ne a Lansch sin societad per far questa via in numerusa compagnia. Ultra della menzionada osteria se recattava aunc in’autra avdanza de humans in questa contrada solitaria, nempe ina casa u plitost ina tegia nauscha, fabricada or’dad asperas travs malsquadradas, cuvrida miserablamein cun lenna e dascha. Fenestras de veider non [p. 130] existevan in questa miserabla spelunca, dimperse solum intginas aperturas u rusnas (fouras) nella nera palaunca, da notg fermadas cun sdraçia e mescal. Quella tauna stava da maneivel del piçen lac sisum la planira, era impau or’da vart della via e circa in ferm quart ura distanta dalla menzionada osteria.

Correspondent al exteriur era l’indrizament intern de questa miserabla camanna, che haveva duas principalas partiziuns. Giust a l’intrada se recattava ina specia de cuschina; quest local non meritava però quest nom, essend che ins non cattava qua ne platta de fiuc, ne fueina ne furnell; totina vegniva quest plaz dovrau per cuschina. Vi ad in plimagl, fermau vi ad in pal del tetg, pendeva in parlet, che tanscheva giu tranter dus craps, che representavan la platta de fiuc e che schaschevan sin il blutt e humid terraç; vi a las pareits d’inturn pendeva vaschella da totas formas, specias e grandecias, la pli part surtratga dad ina crusta malnetta; per il plaun inturn schaschevan ossa, vestimenta sdraçida, scuas, lenna e da tota sort rumien. In’odur terribla impleniva questa fueina. Via plirs pals, che eran drizai a travers in in cantun del local, pendevan pliras pèlls in divers stadis, seccas e bleçias e mez fimentadas, las qualas, insembel cun lur conturn indicavan pli che evident, quala officina che se recattava sut quest tetg. Ina specia de porta manava nel departement interiur, ina fueina de sgrischur, che haveva duas partiziuns, separadas dad ina mezza pareit. Nella prima stanza, sche ins vul nomnar quella tauna aschia, se recattava ina meisa, nempe duas aisas castradas insembel, fermadas vi a la pareit e sustenidas davant tier dad in pei. Da nova stoveva quella meisa haver hagiu la colur del lenn, mo ussa non haveva ella negina colur, ne era totas colurs posseivlas. Ins dus incardens stavan dus gigants letgs construii [p. 808 modifica] dad aspera palaunca; per madrazza serviva mescal marsch e paliu; panns de letg non eran avant maun cun excepziun de qualche sdraçia destinada per cuverta. Ultra dad in pêr supias nauschas non podeva ins observar neginas mobilias in quest local. Nellas pareits stavan qua e là clavellas de lenn e vi a quellas pendevan vestgadira nauscha e sdraçia. La seconda partiziun era impau pli pintga, mo simila alla prima. Era in quella se recattava in simil igniv per letg. In in cantun se recattavan in pêr sacs cun vivanda et in panèr che portava da totas sorts: carn, liangias, rodellas de sév e da quella rauba che derasava in tufien diabolic. Il plaun de questas stanzas era simil ad in pantun ed il plançiu sura consisteva in grossa palaunca castrada insembel malamein e las fendaglias nellas pareits e nel plançiu eran stuppadas cun mescal.

A tgi che questa camanna apparteness sco proprietad non saveva negin indretg. La camanna stava sin il territori e sut la giurisdicziun da Vaz; quella vischnaunca haveva però neginas merveglias da quella banda che avdava nella camanna solitaria et era pli che contenta, sche quella schenta restava quieta sin sia possessiun. Del reminent pareva questa colonia ded esser ina principala staziun da Zigeuns vagants, da parlèrs et autra schenta simila. Da present, l’ann 1690, residava ina numerusa familia sin questa domena de vagants. Ins nomnava quella familia ils Vedrins u la rateina de Vedrins. Avant intgins anns habitava qua in hum solet; pér avant treis u quater anns eran ils Vedrins comparii in questa contrada e havevan priu possess dalla camanna. In qual grad de parentela che il nov possessur era stau cun il trapassau non saveva ins, e negin haveva era merveglias da quei. Ils Vedrins formavan ina scossa de dodesch tgaus, nempe bab e mamma e desch infants. Il cau della familia era in hum de strusch quarant’anns; da statura era el robust, da façia bruniu da tala maniera, che ins stoveva supponer che el stass in stretga parentela cun la razza de Zigeuns. Sia muglier era in femna colossala et apparteneva tenor siu typus exteriur alla razza germana. Sis figls e quater figlias, tots insembel ina genira robusta e prosperusa, eran la richezia de lur geniturs. Maester Vedrin girava la granda part del ann tras las [p. 131] diversas valladas del Grischun e dellas terras confinantas e lavurava da parlèr, molava forschs e curtells, pinava vaschella, instruiva et educava tgauns, fageva il divinatur, beinduras era il poltrun e borracun. Treis da ses infants il accompagnavan sin quellas excursiuns, nempe ses dus figls vegls, als quals el mussava ses mistregns, et ina dellas figlias, la quala doveva far la cuschiniera als vagants Çels anns, avant che el prendi sia dimora nella camanna sin la planira da Lansch, viagiava maester Vedrin cun sia intêra familia per il mund inturn; ussa però, che el haveva surpriu cun sia [p. 809 modifica] camanna il conoschent offici de cuç, (scorticatur, cuotsch), non saveva sia muglier bandonar la residenza, dimperse ella stoveva satisfar allas obligaziuns del mariu absent. Ils infants, che restavan pro la mamma, gidavan quella in sias façentas e giravan era beinduras sco talpèrs per las vischnauncas vischinantas inturn, per guadagnar qualche bagatella et era satisfar a lur incarnau senn vagant.

L’estad de S. Martin era arrivada. Dis bels e clars cambiavan cun notgs sereinas e stellidas. Il verd della prada, tuccau dalla prugina, che las frescas damauns portavan, era se midau in in fusc pél brin e la pomèra de feglia splendurava in totas colurs e dava allas selvas in magnific aspect. Maester Vedrin haveva se profitau da questa bell aura et era returnau inavos da sia annuala emigraziun in sia camanna cun la raccolta de sias fadigias e stentas. El vegnit reçert cun giubel in sia residenza e gia la prima sera celebret la familia ina festa familiara. Las vanzadiras d’ina grassa giniçia (trema) d’in contadin da Vaz, la quala paucs dis avant era stada ida a smerscher, furnit in gustus ales et in savurus rost, et in pêr mesiras vinars vegnittan requiridas nella vicina osteria della planira. Que era natural che l’allegria prendet quella sera possess dals cors nella camanna della planira da Lansch; pertgei ina tala çeina non vegniva servida mintga sera in questa camanna, essend che ils contadins da Vaz non laschavan ir a smerscher savens giniçias grassas, e l’expensa per vinars non saveva la familia far mintga di, sche bein che maester Vedrin era returnau da sia excursiun cun ina bella summa de danèrs. Del reminent regeva in questa familia, non obstant il bass scalim de cultura, sin il qual ils members de quella stavan, in cert spirt familiar, ina specia d’affecziun tranter ils geniturs et infants e fradegliuns. La portatura de quest spirt familiar era la mamma, la quala possedeva sut siu robust exteriur in anim pacific et in cor lam, qualitads, las qualas non ein adina de cattar pro las damas civilisadas, che van vestgidas in veli e seda.

La festivitat familiara duret fin ditg nella notg e vegnit vivificada tras in singular concert, il qual vegnit improvistamein a l’exsecuziun. Maester Vedrin sunava la violina da gust e ses dus figls vegls havevan era impriu dad el quest art; supra de quei sunavan plirs dels infants la cithera et ils pli piçens s’exercitavan gia da ditg innà sin la schamforgna (trumbla). Els laschettan ussa questa sera resonar lur pli carinas e vivas melodias, et ils viandants che fussan passai da tardas uras speras via, havessen podiu crer ded esser crodai nel revier del barlott. Els non vegnittan però disturbai in lur allegria; negin viandant passet da quellas uras tras la planira, essend la notg, sche bein sereina, stgira sin las vias de quest desert; solum las çivettas respondevan in trists tuns allas penetrantas [p. 810 modifica] melodias della societad nocturna. Pér tard la notg se mettet la legra societad a ruaus, nempe nels miserabels ignivs, che als serviva per letg. Quella genira però dormit excellent in quellas taunas, pertgei tots eran adisai da giuven insi de dormir sin mintga scanaç e dals infants imaginavan negins che que fuss posseivel de haver in auter maschun, pertgei els mai non havevan aunc viu in auter letg.

Nella selva della planira da Lansch comenzet que ussa a vegnir viv. Maester Vedrin non manchet de se representar nellas vischnauncas de sia giurisdicziun, e siu arrivo vegnit prest conoschent a ses collegas nella vischinanza. Ussa seguitettan allura visitas e contravisitas, et il temps dellas perdunanzas [p. 132] era arrivau per quella schenta della camanna nella selva. Las figlias del maestro Vedrin, al meins duas, las veglias che el haveva, comenzettan a far furore nels circuls de parlèrs e molets (molet, quel che mola cuntets etc.) et exercitavan ina granda attracziun sin ils giuvens de lur pêr. Ussa seguitettan allura ina festivitad sin l’autra e l’osteria nella ganda haveva ussa savens hosps da quella specia. Durant il di tenevan ils figls del maester Vedrin lur caçia nella spaziusa selva, gie els ascendevan beinduras las alps del conturn per clappar inquala montanella, ne in camuç, ils quals il grand fracass che regeva ussa nella selva, haveva spaventau or’da la bassa nellas regiuns pli aultas. Las richas e gustusas selvaschinas, las qualas ils capavels caçiadurs portavan savens a casa, servivan excellent per accreditar la cuschina da madame Vedrin pro ils aspirants dellas figlias, e pigliavan ils giuvens aunc beinduras qualche litgiva (trotta) nel lac vescovil, sche non s’opponevan ils hosps inconter in tractament cun talas delicatezias. Quella esca, sustenida dad ina pompusa corpulenza e dad in flurint aspect, portet in verdad ventira alla figlia veglia del maester Vedrin, pertgei ella haveva assaltau e conquistau il cor del adester maester Tobia da Legsch sper Savognino, in figl d’in collega da maester Vedrin, et impiegau in siu mistregn dal intêr circul de Sursès, e daventet ussa spusa. Al spusalizi seguitettan subit las nozzas, las qualas vegnittan celebradas nella osteria della selva cun in fracass, sco sche maester Tobia havess acquistau ina princessa. Al past splendid seguitet in ball alla granda, il qual duret fin la damaun. Allura prendet maester Tobia sia dulcinea e la manet a casa sia cun sentiments simils a quels d’in diplomat, il qual ha effectuau e mess in opera ina ligia cun in possent potentat.

Quella maridaglia de sia figlia havet però era sias consequenzias per il maester Vedrin. La copulaziun vegnit fatga a Vaz et ils contadins de quella vischnaunca pigliettan tema, vezend tier questa festivitad per la prima gada l’intêra descendenza del maester Vedrin in lur mez cun aunc in [p. 811 modifica] ulteriur appendix de parents, amitgs e conoschents, ina armada che pareva ded esser ferma avunda a popular l’intêra planira della selva. Il magistrat da Vaz vegnit tier quella occasiun sin il pertratgament, de limitar impau l’augmentaziun della societad della conoschenta camanna e laschet da quellas varts far al maester Vedrin l’intimaziun de comparer avant il magistrat per regular ora façentas pendentas. Maester Vedrin non manchet a dar fei a questa invitaziun e comparet il di fixau cun tot respect avant il magistrat. Quel havet allura quel di per la prima gada merveglias, danunder che il maester Vedrin sei e quals documents el possedi a riguard sia derivanza. Maester Vedrin non era in cas de saver deponer simils documents et a riguard sia derivanza e da sia patria saveva el sez nagut positiv. El haveva in sia giuventetgna girau il mund cun ses geniturs, haveva allura priu donna che el era in giuven de circa 17 — 18 anns e haveva era da qua d’invia continuau sia vita vaganta fin che el vegnit in possess della conoschenta camanna, la quala el voleva haver artau da siu antecessur, il qual sei stau in siu parent. Cun quella legitimaziun non se contentet il magistrat e que vegnit fatg capeivel a maester Vedrin, che la vischnaunca non sappi conceder ina simila derasaziun della generaziun Vedrina. In consideraziun però dels buns servezzans prestai dal Vedrinagi permettet il magistrat al maester Vedrin la dimora nella camanna della selva cun la condiziun, che el assumi per obligaziun siu serveç de cuç e che mintgamai il primnaschiu della descendenza se suttametti al medem offici, però senza mai poder deducir dretgs natals ne de vischinadi da questa convenziun. Ils auters eventuals infants della generaziun dovettan esser obligai d’emigrar daven, cura che els arrivettan a l’etad majorenna, principalmein ils descendents masculins. Maester Vedrin acceptet quellas proposiziuns del magistrat, essend quellas totavia conformas a sias proprias ideas. La camanna nella selva non era ina officina, la quala havess saviu nutrir pli [p. 133] che ina familia et era aschiglioc causa sia lontananza d’avdanzas humanas ina dimora de longa urella. Supra de quei conoscheva maester Vedrin il senn vagant de sia generaziun e saveva che ses infants giravan pli bugen il mund, che de star in quest desert. Del reminent restet la camanna ina colonia della familia e saveva adina servir als members de quella per in refugi in cass extraordinaris. La conferenza del maester Vedrin cun il laudeivel magistrat da Vaz havet dunque resultats, ils quals c(e)[o]ntentettan ambas duas partidas e maester Vedrin bandonet il liuc cun la sinceraziun, che el vegni a tener conscienziusamein il contract stipulau.

Communicand maester Vedrin nella camanna a sia muglier et a ses infants creschii la convenziun stipulada cun il menzionau magistrat, era [p. 812 modifica] l’intêra familia contenta cun quest contract cun excepziun del figl vegl, il qual havess er’el preferiu de girar il mund, in pe de restar nella selva funesta. El havet però aunc peda de far blers viadis tras las valladas alpinas, essend siu bab amò in hum giuven, il qual podeva haver aspects de practicar aunc blers anns il serveç assumt. Sez il maester Vedrin non havess hagiu surpriu il questiuneivel offici, sche el havess stoviu restar el tot ses dis nella camanna della selva, pertgei era in el vegniva il senn vagant alert mintga primavèra, e que non gli fuss stau posseivel de surviver in ann intêr in questa camanna solitaria; havend el però la donna, la quala era habla de il substituir e che preferiva ina dimora stabila alla vita vaganta, sche non conteneva la sura menzionada convenziun neginas inconvenienzas per la familia dels Vedrins. Maester Vedrin faget aschia era la proxima primavèra puspei sias solitas preparaziuns per in nov viadi tras las contradas del Grischun et era intenzionau de prender ses dus figls vegls cun el et in’autra dellas figlias, essend sia figlia veglia, che il haveva accompagnau l’ann passau, ussa daventada la patruna della possessiun da Legsch in Sursès.

Durant l’inviern e principalmein inconter la primavèra havet maester Vedrin savens visitas da parlèrs, molets et auters vagants, ils quals passavan tras la selva cun lur intêra bagascha. Maester Vedrin demussava in tals cass granda hospitalitad a da quella schenta de siu pêr. Arrivava ina tala societad nella camanna della selva, vegniva que banchetau aschi splendid sco posseivel era e Vedrin comparteva da cor bugen quei che el haveva cun ses hosps. Talas visitas eran per maester Vedrin las gazettas e telegraphs, tras ils quals el s’orientava nel mund et intervegniva scadina novitad succedida nel circul de ses parents, amitgs e conoschents durant il temps d’inviern. Tier da quellas occasiuns vegniva allura era il plan della proxima campagna discussionau e fixau, e scadin dels collegas survegniva siu revier per la proxima estad.

Ils infants creschii de maester Vedrin, principalmein ses dus prims figls che eran ussa creschii, havettan durant l’inviern fitg long’urella nella camanna della selva. Lavur havevan els pauca, essend che lur excursiuns se restrenschevan be (mo) sin la contrada vischinanta. Els fagevan scuas, pinavan vaschella, molavan qualche forsch et autras bagatellas e mavan beinduras a caçia; la caçia però non als portava ent grand guadagn, essend la nevada aschi granda, che ils caçiadurs non podevan extender lur excursiuns sin il grand territori e stovevan se contentar cun las selvaschinas, che vegnivan vicinas alla via battida tras la selva. Alla recreaziun, la quala els havessen cattau nella osteria della selva cun bever e mangiar e cun giucar, stovettan els renunciar, essend che lur bab non als laschava a [p. 813 modifica] mauns danèrs et ils teneva in quest rapport in rigurusa disciplina. In mancanza ded autra occupaziun fagettan ussa ils giuvens diligents studis sin lur violinas e concertavan savens dis ora. Maester havevan els negin; els possedevan ussa gia tanta habilitad sin lur instrument sco lur instructur, nempe lur bab. Parlèrs e molets esters, che visitavan sin lur viadi tras la selva la camanna del maester [p. 134] Vedrin, als sunavan beinduras avant qualche melodia nova, las qualas els imprendevan allura cun tot zeli possibel. Aschia havevan els inrichiu lur repertoir musical durant il decurs del inviern per pliras pèzzas. Ils dus frars Vedrins, principalmein il vegl, havettan aunc durant l’inviern in’autra recreaziun, dalla quala nus stovein far menziun.

Sut Malix, nel conturn da Passugg, existeva da quel temps ina antica habitaziun sin la spunda senestra della spimanta Rabbiusa. Quella serviva de present per residenza a maester Reider, in collega del maester Vedrin. Maester Reider stava in serveç della citad de Cuera e serviva era aunc a Malix e Churwalden. La vizinanza della capitala, che favoriva durant il temps dellas fieras il trafic del contraband cun sia mercanzia, sco era la granda extensiun de sia practica haveva cun il temps portau ina considereivla beinstanza al maester. El era aschia daventau ina specia de Crösus tranter ses collegas, ils quals gli demussavan tot respect. Essend Reider il pli vicin collega da maester Vedrin, stavan quels dus vischins in continuau rapport e negoziavan bler insembel. Sin lur viadis non mancavan ils Vedrins de far lur visitas a maester Reider, il qual demussava giust aschi granda hospitalitad alla schenta de siu pêr, sco il habitant della camanna nella selva da Lansch. Maester Reider manava ina vita quieta e stabila. In sia giuventetgna haveva el era girau il mund, però dapi che el era daventau maester della citad haveva el renunciau alla vita vaganta. Sia familia non era numerusa, el haveva be (mo) in figl e duas figlias. Il figl doveva daventar siu successur, era però aunc giuven; las figlias, che eran pli veglias che lur frar, eran duas frescas giuvnas e se distinguivan favoreivlamein dallas mattauns da lur pêr a riguard lur propertad. Ellas vegnivan aschia consideradas sco la flur dellas parlèras e non mancavan ils giuvens vagants, che havevan lur égls sin las flurs da Passugg. Tranter quels aspirants se recattavan era ils dus frars Vedrins, ils quals fagevan savens excursiuns nocturnas a Passugg durant il temps d’inviern. Las dunschellas da Passugg non havevan nagut inconter quellas visitas dels Vedrins, portand ad ellas quellas bleras recreaziuns durant las longas seras d’inviern in lur vita monotona. Cura che que era posseivel vegniva que sin da quellas seras arranschau in ball in familia et ils dus adesters musicants della camanna da Lansch savevan contribuir bler sco sunadurs [p. 814 modifica] e saltunzs per in plascheivel passatemps dellas soras Reider. Ad in simil ball seguitava allura ordinariamein in splendid puschein, avant che ils Vedrins turnavan a casa lur. Beinduras se recattavan aunc auters hosps esters nella casa da maester Reider, e natural che la festivitad nocturna vegniva allura longanida, et ils Vedrins restavan in simils cass in pêr dis a Passug.

Quellas visitas in casa del maester Reider non manchettan a far impressiun sin ils giuvens Vedrins. Al principi havevan els frequentau quella casa pli per passatemps; plaun a plaun però s’inamurettan els dallas giuvnas da Passugg e lur amur daventet cun il temps ina passiun. Mo els non vegnittan exaudii dallas bellas de lur cor; las dunschellas Reider vezevan bein bugen las visitas dels dus giuvens, causa che els servivan ad ellas per passatemps. Da relaziuns pli intimas cun ils Vedrins volevan ellas saver nagut, tants motivs che quels era davan. Cisc, il frar vegl, volet far fin a tota incertezia e demandet ina sera la Bettina per spusa, vegnit però refusau da quella cun curts plaids. Quei il irritet et el non frequentet pli il hotel Reider. Siu frar Fabian, in giuven da circa 17 anns non havet pli fortuna pro la Eva Reider e perquei callet era el a frequentar la societad a Passug. Quei era stau in leger scheiver per ils Vedrins, mo la Quareisma, la quala seguitet a quest temps d’allegria ils haveva desdau or’da lur siemis. Il motiv, per il qual las soras Reider havevan refusau ils Vedrins, non vegnit conoschent; probabel se sentivan ellas da pli granda e nobla aristocrazia, ne che ellas havevan forsa [p. 135] era gia avant maun auters candidats, ils quals plaschevan ad ellas meglier che ils sunadurs della camanna sin la planira da Lansch.

Cisc e Fabian spetgavan ussa cun impazienzia e granda passadetgna sin il arrivo della primavèra, la quala ils doveva puspei manar or’da la camanna paterna. Aschi ditg sco els vivevan aunc nella illusiun de daventar schenders del maester Reider, non havevan els bramau nàtier il temps de lur partenza; ussa però, che lur speranzas eran idas in aua, als era la vita nella selva daventada insurportabla. Malsauns non eran ne l’in ne l’auter vegniu pervia de quella disfortuna; il cor d’in parlèr eis bein construiu sco quel dad auters humans et eis era dalla medema materia, mo de sagittar a sesezs ina balla tras il tgau per motiv che els havevan survegniu in buccari da lur bellas, sco quei che blers signurs della moderna civilisaziun e cultura fan in simils cass, non vegnit indament als dus frars.

Finalmein arrivettan las festas de Pasqua et otg dis pli tard se mettet maester Vedrin cun ses dus figls e sia seconda figlia in moviment per far siu solit gir tras las valladas del Grischun e della Svizzera. Sin in carret nausch eran ina mola et auters utensils de parlèr e molet incavigliai e davant [p. 815 modifica] il carr stava in grand tgaun per manadira, il qual Fabian haveva de dirigier sco viturin dell’expediziun industriala. L’intêra familia della camanna era raspada inturn il carret. Maester Vedrin squasset aunc ina gada il maun a sia muglier e det allura il command de se metter in moviment. In „hio!“da Fabian, et il Bello comenzet a trer il carret e prest svanit la caravana or’dals égls della familia, la quala restet a casa.

II.

Dal temps cura che ils factums, ils quals nus requintein in questa historia, succedettan, percurreva da tota sort genira la Rhäzia. Parlèrs e molets et auters vagahunds giravan dad in liuc a l’auter, e savens vegnivan era intêras bandas de Zigeuns nella terra. Dad ina policia saveva ins pauc et aschia haveva tot quella schenta liber pass in nossas valladas e viveva sin crustas dels contadins. Ina fitg noscheivla influenza sin il pievel havevan ils Zigeuns, ils quals nutrivan sco indivinaturs las numerusas superstiziuns, allas qualas na solum las classas inferiuras del pievel eran suttapostas, dimperse era ils magnats e la signuria. Da quel temps dava que aunc tenor l’opiniun generala strias e striuns et ins fageva da lez temps aunc process criminals cun da quella paupra schenta et ardeva femnas veglias, las qualas havevan la disfortuna de vegnir in suspect de haver priu part del barlott. Las torturas, las qualas la striamenta stovevan star ora avant ils tribunals criminals, ein sgrischeivlas, e que eis oz il di grev de capir, co ils humans han da lez temps hagiu tals cors de tormentar paupra schenta fin a la mort, per far dihir (confessar) delicts e caussas, dallas qualas ils inculpai savevan sezs nagut. Quellas persecuziuns da paupra schenta innocenta durettan fin alla seconda metad del secul passau et il Grischun fuva ina dellas davosas terras, che voleva desister de rostir (brassar) femnas veglias, perquei che ellas fagevien plievia e tempesta e da quellas caussas pliras. Era quella primavèra fuva ina numerusa banda zigeuna arrivada nella Rhäzia e haveva se campau dador la citad de Cuera nella selva sur Masans. Quella schenta haveva fabricau qua pliras camannas et erigiu tendas per lur habitaziuns. Da qua inora fageva la banda in diversas partiziuns excursiuns nel conturn della citad e nellas vischnauncas limitrofas. Inganar ils contadins et ingolar (involar), quei era lur principal mistregn; da speras practicavan els era il art d’indivinaturs. Mo la vera sedia da quella genira restet la selva sur Masans, nua che la regina de quella banda teneva sia residenza, ina [p. 136] femna veglia, brutta, d’ina corpulenzia extravaganta. L’opiniun publica attribuiva a quella femna ina sapienza supernaturala, et ins credeva generalmein, che ella sappi indivinar tot ils misteris del futur; perquei haveva ella grand concurs. In sia tenda misteriusa comparettan schenta da [p. 816 modifica] totas condiziuns per sentir or’da la bucca della indivinatura lur sort ventura. Il pli grand contingent da quels peregrins che visitavan la tenda della Zigeuna, furniva la sclarida capitala; mo era las bellas dellas vischnauncas del conturn vegnivan adascus pro quest oracul, per sentir ils misteris de lur sort futura.

Maester Vedrin fuva ussa era arrivau cun sia equipascha a Cuera e ses figls sentittan cun plascher la nova, che ina Zigeuna d’aschi granda sapienzia sei aschi da vicin. Superstizius et ignorants sco els eran, credevan els sco autra schenta, che la Zigeuna sappi inzatgei da pli che mo mangiar paun, et ils dus frars vegnittan perina, de visitar ina sera la indivinatura. Arrivai pro il camp della banda, externettan els il giavisch de vegnir manai pro la donna Philippa, sco la Zigeuna se nomnava. Que duret aunc ina pèzza avant che lur giavisch vegnit exaudiu. Finalmein vegnit in Zigeun vegl cun las novas, che els sappien intrar cun el nella tenda da donna Philippa. In paucs moments stettan els avant l’indivinatura. Quella seseva sin ina scabella vestgida in in manté larg e haveva in grand fazolet inturn il tgau, il qual cuvriva per part la façia. Ina fleivla glisch ardeva nel funds della tenda, la quala, inhabla de sclarir il considereivel spazi della tenda, effectuet solum in mez crepuscul, che dava in misterius aspect a questa dimora della indivinatura. Ils dus giuvens stettan qua tot perplex e non savevan, tgei che els havessen de far. La Zigeuna ils contemplet in moment senza far plaid. Finalmein se moventet ella e schet cun ina vusch profunda: „Cisc, t’approximescha a donna Philippa e dai ad ella tiu maun, per che ella legi nellas steilas del firmament il curs del planet, che ha influenca sin tia sort terrestra!“

Cisc stet qua sco sche el fuss dau giu da çiel et era tot stupiu sur ils plaids, ils quals la veglia Zigeuna haveva pronunciau inconter el. Danunder conoscheva quella vegliurda, la quala il haveva mai viu, siu nom? Quei non saveva el capir e gli det per tant pli granda cretta, che la Zigeuna hagi forzas supernaturalas. Na senza in cert snuir s’approximet el alla veglia striuna e porschet ad ella sia palma maun. La veglia la strenschet, consideret ils lineaments e squasset allura il tgau. Allura alzet ella ils égls e schet: „Cisc, tiu planet haveva avant curt temps midau sia cursa, mo eis ussa gia sin siu return in sia via vedra. La giuvna, che ti amas, la quala pèro te haveva bandonau, turnerà pro tei e ti havras longa vita e ventira cun tia Bettina“.

Cisc vegnit pallid sco la mort da la tema e da’ l snuizi; pertgei che donna Philippa sei ina striuna, quei era franc. Co havess ella aschiglioc doviu saver indivinar da quellas caussas? Co havess ella doviu saver dall’existenza d’in Cisc e d’ina Bettina e co dall’amur tranter quellas persunas, [p. 817 modifica] che eran ad ella totalmein estras? Quei survargava memia fitg ils terms del ordinari per non far ina grandissima impressiun sin in giuven molet. El stet qua immovent sco ina statua avant la veglia indivinatura e non saveva far in plaid. „Ti eis ussa licenziau, Cisc“, schet la Zigeuna e gli faget in sign cun il maun, che el dovei s’absentar. Allura prendet ella in vista il Fabian, il qual era stau present alla scena antecedenta e non era meins stupiu che siu frar sur la sapienza della veglia. El passet però avant cun curascha e porschet siu maun alla indivinatura. Quella il contemplet cun granda attenziun, consideret las lineas de siu maun dretg, squasset puspei il tgau e fixet il giuven cun in égl punschent, sco sche ella il voless penetrar cun sia égliada: „Tiu planet, Fabian“, schet donna Philippa, „ha bandonau sia cursa ordinaria, e quei eis tia ventira; cura che el returna in sia via, non eis aunc de preveder. Ti stattas sut la protecziun d’in ferm genius, il qual te ha pertigirau dalla faulsa Eva, cun la quala ti non havesses hagiu fortuna. Ina longa vita ambulanta eis tia [p. 137] ierta; te fida però da tia steila, ella manerà tia sort ad ina contenteivla fin“. Donna Philippa s’alzet allura da sia scabella, stendet ora siu braç inconter il giuven, il qual stava tot perplex avant l’indivinatura, e schet cun vusch prophetica: „T’allontanescha, Ti infant della fortuna!“e cun quels plaids svanit ella nel interiur della tenda, il qual la fleivla glisch non podeva sclarir. Aunc in moment restet Fabian sco sche el fuss scongiurau sin siu post, allura sortit el e seguitet a siu frar.

Fabian requintet a siu frar quei che donna Philippa gli haveva detg et ambas dus non savettan capir, co quella femna estra, che mai non ils haveva viu e conoschiu, ils savet clamar per nom e conoscheva lur relaziuns, nellas qualas els stavan cun las figlias del maester Reider. Quest misteri, che els non savevan intellir, non manchet a dar alla veglia indivinatura in grand nimbus, et els credevan che la prophezia della Zigeuna vegni a se verificar. Cisc era content sco in retg cun l’informaziun, che la veglia gli haveva dau, prendet però avant a sesez, de laschar far Bettina il prim pass de reconciliaziun per restabilir la pasch tranter els dus. Fabian, il qual non haveva imblidau la superba Eva, havess cert era hagiu audiu bugen, sche l’indivinatura gli havess prophetisau ina simila victoria sco a siu frar; da l’autra vart havettan quels plaids mistics della Zigeuna ina granda attractiva per il giuven e quei mitiget l’afflicziun che el sentiva in siu cor causa la perdita de sia dunschella da Passugg.

Maester Vedrin non haveva la minima idea e conoschenscha dalla visita de ses figls nella tenda della Zigeuna; el als laschava la sera compleina libertad de disponer sur lur temps de recreaziun a lur plascher; el apparteneva alla classa d’educaturs e pedagogs, ils quals mainan lur discipuls mediant [p. 818 modifica] la liberdat pro la libertad. La medema educaziun haveva era el reçert da ses geniturs, et el era daventau in habel e respectau maester in tot ils numerus mistregns che el exercitava e haveva era aquistau ina residenza per sia familia, ina causa, dalla quala non savettan se gloriar tot ses collegas.

Havend el ussa terminau (finiu, glivrau) sias lavurs nella capitala e godiu in pêr dis ils plaschers della citad, bandonet el ussa Cuera. Ditg non savet el se resolver, da quala vart che el dovess ir, a la bassa nellas contradas de St. Gall u in Portenza, ne tras la Surselva. El se decidet finalmein per l’ultima strada e marschet dunque il di sequent cun sia bagascha vers Domat. Arrivai che els eran mintga gada in ina vischnaunca, se fermetten els sin la pli adequatta plazza publica, scargettan lur mola et auters utensils de lur mistregn et erigettan ina officina provisorica sut çiel avert. Fabian e Giustina, sia sora, jettan allura casa per casa ad annunciar l’arrivo del maester Vedrin e demandettan lavur per quel. Inturn l’officina de maester Vedrin eran in curt temps intêras muschnas de vaschella rutta: parlets, padellas, cazzas, cazettas, tagliers (plats), plattas, scadellas, scadiolas e da quellas raubas pliras. Dasperas stava Cisc cun la mola et a quel apportavan ses fradegliuns utensils da totas specias: segirs (sgürs), maneras (baneras), curtells da totas specias, forschs (forbischs), beinduras era inquala spada e similas armas de guerra. Durant il di eran allura ils parlèrs fitg activs; maester Vedrin cunçiava (pinava) vaschella rutta da totas specias, estagnava (surzinnava) eramenta (vaschella d’eram, aram, irom), culava tagliers, çiaduns e da quellas caussas; Giustina gli stoveva assister in quellas lavurs; ella stoveva trer il fol, nettar e polir la rauba cunçiada, allura portar inavos quella als patruns et incassar ils danèrs per la lavur. Cisc s’occupava d’intant cun la mola, moland e polind ils utensils che ses fradegliuns gli havevan apportau. Fabian non haveva bler de far; la granda part del temps girava el inturn e speculava; beinduras prendeva el a mauns sia violina e divertiva ils circumstants cun sias vivas melodias. Ils parlèrs havevan quasi tot il di societad; ina intêra scossa d’infants eran adina radonai inturn els; era schenta creschida vegniva beinduras nàtier [p. 138] per considerar las lavurs e manipulaziuns dels esters e tadlar las melodias del Fabian. La sera se retiravan allura ils parlèrs, u in inqual clavau (tablà) ne ovil (nuel, nuegl, nuil) per reposar (pusar ora) da lur stentas del di. Las tratgas che els godevan eran fitg frugalas; la carn fimentada che els havevan priu cun els era da ditg innà consumada et els havevan ussa la granda part del temps Quareisma. Beinduras però vegnivan els in habitaziuns da collegas del maester e tier da quellas occasiuns celebravan els allura inquala festa, la quala portava qualche variaziun in lur vita monotona. [p. 819 modifica]

Aschia eran ils Vedrins arrivai plaun lur fin a Glion. Essend questa citad in punct central, eran els intenzionai de prender qua ina pli longa dimora e d’extender da qua inora lur industria sin las vischnauncas limitrofas. Els havettan però qua qualche concurrenza, essend che in’autra banda de collegas se recattava medemamein nella prima citad del Rhein. Quella concurrenza non era giust imperneivla a maester Vedrin, essend che ella sminuiva ina intrada, sin la quala el haveva calculau. Il revier però era grand e l’intêra perdita se reducet pia sin in minimum des qualche dis, che els stovettan bandonar il liuc pli prest. Da l’autra vart era la conversaziun cun schenta da lur pêr ina caussa, che als portet granda recreaziun e mai che quella parlèranaglia havessen demussau tanta scuvidanza et invilgia tranter els, sco noss negoziants e mistregnèrs del temps modern. Las seras se radonavan els pacificamein inzanua in in clavau, tenevan in banchet, beinduras era in ballet e s’allegravan aschia da lur vita. La dimora de maester Vedrin a Glion non dovet però finir senza ina displascheivla aventura.

Que era in di de fiera. Ils Vedrins lavuravan sin la plazza da vicin del Rhein. In contadin d’ina vischnaunca limitrofa observet lur officina, consideret ils parlèrs in moment e s’approximet allura al maester cun granda rabbia, exclamand: „Mi vegnas Ti finalmein a mauns, Ti lader futiu!“

Quest salit del contadin era vegniu giust aschi inaspectadamein a maester Vedrin, sco il cametg da çiel serein et el faget égls gross sin il hum, sco sche el il voless perforar. „Tgei scheis Vus qua?“garrit Vedrin cun furia, fratant che ses dus figls eran prompts d’attaccar il contadin cun la forza.

„Che Vus seies in cugliun, in infam lader, ditg jeu!“respondet il contadin cun vehemenza; „mo spetgei Vus, quella gada non mi scapeis Vus, da quei saveis Vus esser persvadiu.“

Maester Vedrin, udind da quellas inculpaziuns, vegnit in furia e cert havessen el e ses figls maltractau il contadin, sche la schenta da fiera non fuss vegnida ad uras nàtier per impedir ina bastunada. Que se haveva formau ina granda canella de humens inturn ils dispitants, et in dels circumstants demandet las partidas hostilas, per qual motiv els veglien comenzar la guerra. Il contadin continuet a blastemar e repetet las titulaturas, las qualas el haveva dau avant al maester Vedrin. Finalmein reussit que de far communicar il contadin il motiv, per il qual el nomnava il maester in lader. «Avant in ann circa», schet el, „vegnit in parlèr in casa mia per lavur. Miu parlet de caschar haveva giust de basegns dad ina reparatura e jeu il remettet al parlèr, il qual mi impromettet de returnar in dus dis cun il parlet. Tgi che non vegnit cun il parlet e che non se laschet ver [p. 820 modifica] pli in casa mia, quei era il cugliun d’in parlèr; jeu era vegniu diversas gadas a Glion per anquirir il lader, mo adumbatten, el era gia scapau e negin voleva saver da quala via el sei iu. Et ussa catta jeu qua quest cugliun e quel dovei tender quella gada per sia furberia“. Aschia s’externet il contadin cun rabbia, intessind mintgamai ina blastema invers il maester in sia requintaziun.

Oho! sche il maester eis in da quels uçells, sche fageis Vus il meglier ded il surdar alla giustia, observet in auter dels humens; il accusei Vus pro il mistral della Foppa, sche vegn il lader castigiau e vos parlet vus serà restituiu.

[p. 139] Mo plaun, respondet il maester Vedrin, non vendei il fol avant de haver clappau il urs. Jeu declara quest contadin per in menzesèr e calumniader. Il ann passau non sun jeu stau ne a Glion ne in questa contrada e sche quei fa de basegns, vi jeu vegnir cun testimonis, che jeu sun stau da quel temps in Portenza. Del reminent stoveis vus saver, che il maester Vedrin non eis in lader e che el ha adina restituiu la vaschella, che gli vegnit confidada per ina reparatura. Era jeu insista pia, che quella caussa vegni examinada; jeu vi satisfacziun.

Conoscheis Vus pia per franc quest parlèr? demandet in dels circumstants il contadin, e via da tgei il conoscheis Vus?

Que era in hum ner, giust sco quel qua, replichet il contadin; gie, gie que eis quel e negin auter, turnet el a repeter; il lader haveva era da quels mauns ners cun unglas alvas, sco quel.

Ils circumstants dettan ina risada sin questa argumentaziun del contadin et in da quels schet: «Vus non stoveis imblidar, bun amitg, che tot ils parlèrs ein ners e che il derschader (güdisch) demanderà da Vus ina descripziun impau pli exacta dal lader».

Mo sche jeu ditg, che que eis stau quel e negin auter, sche mi sto il mistral bein crer, respondet il contadin cun zeli.

Ina nova risada da part dels circumstants seguitet a questa sinceraziun del contadin.

Per far fin a questa penibla scena proponet il maester Vedrin al contadin, ded ir subit insembel pro il mistral et il contadin acceptet era questa proposiziun. Maester Vedrin supplichet dus dels humens che eran presents, de ils accompagnar pro il mistral, per testificar, che il contadin il hagi ingiurau. Ils dus humens fagettan quest plascher al maester.

Il mistral havet prest finiu la dispitta. Que era ver, che in parlèr haveva l’ann passau commess similas defraudaziuns a Glion et in pliras vischnauncas del conturn; ils habitants de Glion però savevan che que era stau in auter parlèr e na il maester Vedrin, che haveva fatg quellas furberias. [p. 821 modifica] Plirs contadins havevan gia da quel temps accusau il defraudatur et il mistral il haveva era laschau persequitar, però senza success, il lader era svaniu e non fuva viu pli in questa contrada. Il mistral declaret aschia il maester Vedrin per innocent et il contadin stovet revocar sias ingiurias fatgas a quel avant ils testimonis. Aschia finit questa lita, la quala havess sut autras circumstanzias forsa saviu daventar fitg perigulusa e displascheivla al maester, per sia compleina contentezia: el era il victur, l’innocenzia haveva reportau la victoria.

Il maester Vedrin arrivet cun çera sereina inavos tier sa officina; el ramurava però impau sur l’impertinenza e la stupiditad del contadin, il qual haveva hagiu la gagliardia de il inculpar d’in laderneç, senza haver megliers arguments per sia inculpaziun, che la façia nera e la detta nera d’in parlèr. Questa affera gli servit fitg bein per dar ina lecziun a ses figls. «Tadlei mes figls», schet el, «in parlèr eis in parlèr; mo in parlèr sa esser in galant hum aschi bein sco scadin auter, e quei dovei el era esser. Lavur confidada sto ins restituir, l’ingolar eis in delict, il qual catta cert ina gada siu castitg. Co fuss jeu stau nella buglia, sche jeu fuss stau il defraudatur de quest miserabel parlet! Na, restei pér vossa vita parlèrs, mes figls, mo restei parlèrs galants». Quella admoniziun del bab non manchet a far impressiun sin ils giuvens, havend els quella gada avant lur égls la victoria della innocenzia e savend els capir e calcular sezs las consequenzas del ingoladeç, sche lur bab fuss nel cas vertent stau culpeivel.

Ils Vedrins stettan ussa aunc pliras emdas a Glion et ils giuvens e lur sora fagevan savens excursiuns nella contrada della citad per çercar lavur. In mava sin in maun, l’auter sin in auter et il terz era. Fabian, il qual [p. 140] lavurava aunc pauc del mistregn, era quasi adina sin viadi. Ina sera pér tard stovet el aunc ir a Luven cun intgina lavur. Il di era stau cauld e la sera era bella, mo cameçia. El suava sut la peisa de sia portada, che las stellas daguttavan a terra. Nella selva sur St. Martin volet el reposar. El mettet sia portada sin la terra e se mettet a scher sin in bel cespet nellas caglias. Annetgamein audit el resonar ils dulçs accords d’ina guitara; el saglit si da plaun e tadlet cun la pli granda attenziun sin questa inaspectada musica. Quala però fuva sia surpresa, audind el intonar ina sonora vusch feminina, accompagnada dals accords della guitara, las sequentas strophas d’ina canzunetta:


Bella glina, te festina,
Via cun splendur
E sclarescha la flurina
Cun sia odur.

O compara, mia cara,
Uss’cun terlischur.
Che la notg daventi clara,
Clara sco l’amur.

Te festina, o regina,
De la notg sclarir;
Lascha sin mes trutgs adina
Mo l’amur flurir.

[p. 822 modifica]

La melodia melancholica della canzun et aunc pli la bella, gie l’excellenta vusch della cantadura e l’exactezia, cun la quala quellas strophas vegnittan cantadas, faget sin il giuven parlèr ina grandissima impressiun et el se resolvet d’anquirir la cantadura. El faget in pêr pass tras las caglias e stet in moment pli tard avant ina giuvna Zigeuna, la quala, se posand cun la schuvella inconter in pin gitant, continuava cun in amureivel postludium, il qual seguitet alla canzun. Fabian stet tot perplex avant questa plascheivla appariziun. La giuvna podeva haver ses 15 — 16 anns, era granda e proscherusa da statura; siu tgau era da bella forma ovala; ses cavells ners pendevan giu per la schuvella e da sia bella façia brunida terlischavan dus égls ners cun in fiuc, che indicava in vehement temperament meridional. Observand era la Zigeuna siu auditur, callet ella de sunar e contemplet il giuven, il qual era ussa s’approximau ad ella fin alla distanza de dus pass.

O canta, canta amò ina gada Tia bella canzun! schet Fabian, interrumpend il silenzi, che intret cun siu arrivo. O mi lascha audir amò ina gada tia dulçia vusch et ils magnifics accords de tiu instrument! repetet el, vezend che la giuvna era indecidida tgei che ella dovess far.

Danunder vegnas Ti aschi inaspectadamein? demandet la bella cantadura; pertgei mi disturbeschas Ti in quest liuc solitari, nua che jeu credeva ded esser immolestada dals nauschs humans? Tgi te ha tramess qua per spiunar ils pass che la disfortunada Felicitas fa in questa aspera terra dellas montagnas?

Jeu t’assicurescha, Felicitas, jeu non sun in spiun; jeu arrivet avant in moment in questa selva e reposet in moment qua sut, cura che jeu audit per la prima gada tia dulçia vusch. Jeu non podet resister al desideri de far conoschenscha cun la cantadura, la quala ha leventau cun siu dulç cant in torrent de sentiments in miu cor. O pér m’affida, m’affida, Felicitas, jeu sun tiu amitg, tiu veneratur, che dat per tei la vita, sche Ti dovesses esser in perigel.

Tgi eis Ti pia? demandet la giuvna, fixand cun ses égls punschents il giuven, però cun meins disfidanza che al principi.

Jeu sun il Fabian, il fegl del maester Vedrin, il qual ins conoscha da pertot in questa terra et era in questa contrada.

La giuvna se musset ussa meins timida e comenzet in discurs cun Fabian. In curt temps svanit sia tema e disfidanza del tot et ella requintet al giuven il sequent: «Jeu sun ina figlia zigeuna. Mes geniturs ein morts che jeu era amò in infant. Dopo la mort de mes parents me prendet ina banda de Zigeuns, che giran il mund in totas direcziuns, cun els. Jeu stovet imprender a sunar e cantar e vegniva allura caçiada cun mia guitara [p. 823 modifica] per l’ischa, per che jeu fadigi il paun als auters members della banda, ils quals fagevan ils poltruns. Cura che jeu portava memia pauc nella tenda da [p. 141] mias excursiuns, vegniva jeu bastunada e maltractada, e supra de quei havess jeu doviu spusar il Giacomino, il pli sfrenau giuven della banda, il qual jeu odiava cun tot la forza de miu cor. Essend unfisa da quest miserabel tractament e volend scapar dal miserabel Giacomino, prendet jeu la fugia e gia varga quindesch dis errescha jeu per questas montagnas inturn, me zupand da mes persecuturs, et anquirind ina via per returnar in mia patria. Mi sas Ti forsa gidar in mia miseria, Fabian?

E pertgei vul Ti bandonar questa bella terra alpina e viagiar aschi lunsch daven? demandet Fabian cun vusch tremblanta.

Jeu non sun segira da mes persecuturs in questas montagnas; els havran cert cattau mes vestitgs, e paupra mei, sche jeu vegn oz ne damaun in lur mauns; jeu vegniss bastunada alla mort.

Non temer! schet il giuven cun égls flammants, jeu, il Fabian, te defenderà conter tes inimitgs e negin te dovei offender senza haver de far cun mei, e jeu non te bandunerà mai, mai pli!

La giuvna pigliet fidanza pro il giuven parlèr, il qual era dal prim moment innà, che el la haveva viu, inamurau in ella fin allas oreglias. Sin siu giavisch impromettet la giuvna ded aunc restar per qualche dis in questa contrada. Ella il accompagnet allura fin alla vicinanza de Luven, spetget sin siu return et els jettan allura insembel giu in ina acla sur G[l]ion. Felicitas restet allura là in in clavau e Fabian impromettet de visitar la e de la proveder cun la necessaria vivanda per intgins dis. Aunc quella sera comparet el nell’acla cun il necessari susteniment. Ils proxims dis faget el savens visitas alla Zigeuna e las notgs turnava el pér tard a maner nel clavau, nua che sia familia haveva priu siu quartier. Ne siu bab ne ses fradegliuns savevan la minima caussa dallas relaziuns, nellas qualas e stava cun la giuvna vaganta, gie el non haveva mai fatg menziun cun els dalla giuvna estra.

[p. 145] Ils dis e las emdas passettan, et il maester Vedrin era ussa se resolviu de bandonar Glion e continuar siu viadi tras la Surselva. El era nempe intenzionau de passar sur il Lucman, tras il Tessin giu a Como e da là daven voleva el se trer inconter l’Engiadina. Fabian conoscheva tot quels plans de siu bab. La sera avant che els dovettan bandonar la capitala sursilvana, bandonet Fabian ils ses sut il pretext ded aunc voler far ina promenada nella contrada. Avant de partir schet el aunc adascus alla sora Giustina: „Sche jeu non fuss aunc returnau damaun mervegl, avant che vus voleis partir, sche non spetgei sin mei, jeu vus seguiterà e vus catterà [p. 824 modifica] prest.“Allura s’absentet Fabian e prendet secretamein sia violina cun el et in pintg fagott, il qual conteneva diversas caussas: qualche vivanda, in pêr frusts vestgadira et era plirs utensils.

Volend l’autra damaun il maester Vedrin se metter sin viadi, mancava siu Fabian. Il maester comenzet a ramurar, mo adumbatten, il giuven non comparet. Giustina communichet allura subit al bab quei che Fabian haveva hagiu detg ad ella la sera avant, nempe che els doveien pér se metter in viadi, in cas che el non fussi amò arrivau, et il maester non saveva far auter che ded ir inavant senza il figl. Sia prima staziun faget el a Ruaun, inua che el restet in pêr dis. Non arrivand Fabian la sera del prim di pro ils ses, jettan il maester e Cisc la sera inavos a Glion per anquirir il fugitiv; mo els non il cattettan, il giuven era svaniu e negin il voleva haver viu quel di. Quei irritet il maester et el lavet allura giu sia gritta nella osteria cun vin e vinars, che el vegnit eiver sco in canun. Pér tard la notg returnet el inavos a Ruaun, mesirand la strada crapusa dad in cantun a l’auter. Il di sequent stovet el nolens volens continuar siu viadi, pertgei qua non haveva el pli de lavurar. Sin il fugitiv non voleva el spetgar pli ditg; el presumava cun raschun che siu figl hagi intrapriu in’aventura a siu quint, et el il conoscheva bein avunda per saver, che Fabian non sei quel che desisti aschi tgunsch dad ina idea, la quala haveva ina gada pigliau ragisch in sia testa.

Il viadi del maester Vedrin jet plaun siu inavant; el se fermet per qualche dis a Tavanasa, allura a Trun et a Somvitg et arrivet allura in circa treis emdas a Disla sut Mustér. Nus havein gia al principi menziunau, che il maester s’occupavi era cun il mistregn d’indivinatur. Quest art era però pro il maester in mistregn inferiur et el non il practicava savens. El haveva impriu la methoda d’indivinatur in sia giuventetgna; mo el non era giust in striun in quest art. El haveva ils sequents simpels recepts per quest art: „ad ina giuvna stos ti prophetisar, che ella survegni prest in bel e rich muranz, ad in giuven, che la bella, la quala e havessi bugen, daventi prest sia spusa.“In summa siu intêr art nel indivinar consisteva in quei, che el prophetisava [p. 146] a scadin quei che la schenta giavischava. El era però precauzius in similas façentas; in vischnauncas pli grandas, inua la communicaziun era pli granda causa la strada granda, non soleva el a practicar quest art causa la granda concurrenza dels Zigeuns, ils quals godevan in quest rapport pli granda confidanza, essend els pli habels a dar in nimbus mistic a lur acziuns solemnas, cun las qualas els capivan tier da quellas occasiuns de çiorventar (assorventar) la schenta. In valladas selvadias e lateralas però, inua che ils Zigeuns non vegnivan aschi savens, practicava il maester Vedrin era quest art de indivinatur, il [p. 825 modifica] qual era pli lucrativ, che il mistregn de parlèr e molet. Mo il maester Vedrin haveva aunc auters motivs, ils quals il admonivan ded esser circumspectus in questa caussa. Ils Zigeuns consideravan quest art sco in monopol da lur razza e persequitavan autra schenta che s’occupava cun la practica de simils misteris, e quei saveva il maester. Essend el però vargau si Glion, comenzet el era ad utilitar sia sapienzia indivinatorica, il qual gli portet ina displascheivla inconvenienza, la quala havess saviu haver ina zun mala consequenzia. Fin a Disla era el arrivau senza molesta e haveva priu qua siu quartier in in clavau. Durant il di haveva el era qua sia officina sin la strada, sco in auters locs e lavurava cun siu figl da siu mistregn. La sera vegniva l’officina allura transportada in in clavau sut tetg e Bello, il grand tgaun e la manadira del maester, fageva il guardian pro ils effects de siu patrun. La porta del clavau serravan ils parlèrs mintga sera, mo de la fermar non als vegniva indament. Ina sera inturn mezza notg s’avrit la porta del clavau tot adascus; Bello però haveva ina fina oreglia e comenzet ussa a brunclar (murmignar). Il maester se desdet, credeva però che siu tgaun sei mo vegniu incommodau dad inqual gat e se volvet in siu igniv de paglia per continuar siu sien. Bello non voleva se quietar et il maester sentit allura, co ina vusch clamava il tgaun per il quietar. El tadlet cun la pli granda attenziun et audit ussa era revolver ses utensils. Quei era memia per il maester e cun il clam; „Clappa, Bello, clappa!“saglit el si da la paglia e cun el era Cisc, il qual era vegniu alert tras il clam del bab. Bello comenzet ad urlar cun forza e bab e figl saglittan giu in iral, per guardar, tgei laders seien intrai in clavau per ils disturbar in lur sien. Els vezettan dus humens grands, ners sco demunis avant els. In de quels haveva gia bess (büttau) in suget inturn colliez al tgaun et era sin il precint de il strangular e l’auter haveva gia fatg ina portada, la quala consisteva in utensils e vaschella del maester. Ils Vedrins vezettan cun ina gada, che els havevan qua dus rabbiai e scelerai Zigeuns avant els. Cisc çiaffet subit in pal, che era vicin sin il plaun e det al Zigeun, il qual teneva Bello, ina tala frida giu per in schuvi, che quel det a terra e stovet laschar dar il suget, cun il qual el strangulava il tgaun. Bello se retiret pro il Cisc e quel il faget liber dalla corda. Ussa comenzet la battaglia pér indretg. Ils Vedrins, sustenii da lur ferm tgaun attacchettan ils Zigeuns cun vehemenza, havevan però tema de s’approximar als laders, savend che quels ils vegnissen a reçeiver cun stilets, sche els als vegnissen memia da vicin. Bello haveva era pers la curascha impau, mo incuraschau dals plaids animants de ses patruns, assaglit el puspei ils laders cun rabbia e quels, essend dad ina vart periclitai dal tgaun, da l’autra vart dals Vedrins, che eran ussa ambas dus armai cun pals, [p. 826 modifica] stovettan laschar inavos lur preda e se retirettan ussa avant che ils Vedrins survegnittan succurs dals contadins, ils quals vegnittan disturbai in lur sien da quella canera. Ils Zigeuns fugittan e cura che plirs contadins vegnittan pro il clavau per s’informar sur da quest spectacul nocturn, eran ils bandits svanii e negin ils vezet pli a Disla. La damaun sequenta faget il maester inspecziun sur ses utensils e sut tot quella vaschella che el haveva da present a mauns. Nagut gli mancava, el era stau vegniu alert aunc ad uras per poder impedir il ingoladeç. Examinand el però ses utensils, observet el cun ina gada, che ils laders gli havevan occasionau [p. 147] in considereivel dann; pertgei els havevan lavagau sia mola, tagliau atras la curegia de quella, havevan dau in grand tagl nel fol, che quel non saveva vegnir dovrau pli, et aunc autras caussas eran idas in tocs durant la battaglia. Mo il maester saveva ussa, cun tgei schanis che el haveva de far et era pertgei: ils Zigeuns gli volevan far vendetga perquei che el fageva il indivinatur et el pigliet pér ussa ina granda tema, conoschend l’astutezia e la malizia da ses adversaris.

Il maester Vedrin dovret plirs dis per puspei metter in urden ses utensils e sia mola e stovet supra de quei aunc bonificar als contadins plira vaschella, la quala ils Zigeuns havevan rutta ne che era ida a frusta durant la battaglia cun quels bandits. Maester Vedrin frequentet allura aunc Tujeç e Medel, mo in pe de passar il Lucman, returnet el puspei a la bassa da la medema via che el era vegniu; pertgei el non haveva la curascha de s’exponer ad in incunter cun ils Zigeuns nellas valladas italianas del Tessin, savend che quella canaglia il havess fatg freid cun la prima occasiun. Sez a Tujetsch e Medel e sin siu return tras la Surselva era el fitg circumspectus. Da notg non viagiava el pli et in ses quartiers serrava e fermava el la porta del clavau ne del ovil, nel qual el maneva e guardava de adina haver ina arma da vicin da siu igniv. El guadagnet aschia fitg pauc sin siu return, passand in revier, il qual el haveva gia explotau avant paucas emdas; el arrivet perquei era prest a Glion e faget allura aunc ina excursion nella Lumnezia, returnet però era incontent da quella, havend in auter collega ded el gia fatg la raccolta in questa vallada. El passet allura aunc tras la Domlesca, cattet però era in quella pintg guadagn e vegnit perquei necessitau de finir sia campagna de quest ann per varga in meins pli prest che il ordinari. El passet cun nauscha luna e pintg guadagn las Myras et arrivet inaspectadamein gia ils prims dis d’October in sia residenza, nempe in sia camanna nella selva. El vegnit reçert là da sia muglier e da sia genira cun tota cordialitad. La novella, che Fabian sei gia avant treis meins iu a perder durant lur dimora a Glion, voleva romper il cor a donna Vedrin, e quei eis fitg natural; pertgei ina parlèra ha in cor giust sco in’autra [p. 827 modifica] femna e se senta offendida, cura che inzatgi maltractescha ses infants, ne ils disprezza. Ditg non savet la paupra mamma imblidar via la perdita de siu figl e be la speranza, che el vegni cert in di ne l’auter a returnar a casa, mitiget cun il temps la profunda dolur, la quala haveva priu possess dal cor matern.

Cun l’arrivo del maester Vedrin returnet era puspei la vivacitad nella spelunca della selva sco auters anns. Las visitas e contravisitas principiettan sco il ann passau et era la Giustina vegnit l’inviern proxim sut tetg, ella se maridet nempe cun in parlèr, domiciliau a Cazas e bandonet la camanna della selva per fondar cun siu mariu in propri affar. La giuvna haveva aunc strusch compleniu siu 17 avel ann, però pro la parlèramenta ein similas maridaglias temprivas moda e nagut extraordinarias. Mo que del ussa aunc ina seconda midada nella familia Vedrina durant quest inviern. Dunschella Bettina Reider a Passugg era ussa, audind dalla maridaglia della seconda figlia del maester Vedrin, er’ella madira, havend ussa ina etad da 20 anns, per ina parlèra ina vegliadetgna aulta. U che ella non haveva cattau fin ussa in spus adequat, ne che ella era forsa stada vegnida malperina cun in tal; item Bettina laschet puspei vegnir indament il Cisc e havess bugen puspei fatg l’amur cun quel. Cisc però era memia grand diplomat per el far il prim pass de reconciliaziun; era laschava el mintga gada, cura che el vegniva tentau de se render a Passugg, vegnir indament la prophezia da donna Philippa e credend che ils plaids della indivinatura seien la pura verdad, admoniva el sia brama alla pazienzia e restet aschia nella camanna della selva senza haver merveglias de far visitas in casa Reider. El haveva bein long’urella nella selva, siu caprici però de non voler se humiliar avant sia bella, non il laschet midar opiniun, el restet [p. 148] perseverant in siu propiest (propöst). Suenter Natal vi faget allura il maester Vedrin in façentas ina visita a Passugg e portet cun quella occasiun in salit dalla Bettina a Cisc et l’invitaziun de puspei vegnir ina gada a Passugg. Spetga! penset Cisc, ti stos vegnir aunc pli madira! Vargadas in pêr emdas, survegnit Cisc in second salit da Passugg cun la formala supplica, de vegnir sin tala sera in casa Reider. Mo era a questa invitaziun non det il giuven fei, el restet in sia camanna senza far pass. Paucs dis pli tard arrivet allura il figl del maester Reider nella camanna dels Vedrins e quel portet la terza invitaziun a Cisc e l’instanta supplica da sia sora, de vegnir a visitar la. Questa gada det Cisc allura oreglia alla supplica e jet la sera cun siu quinau in spe a Passugg. El cattet là sia bella che ella languiva per el sco in çerv sitibund per ina fontauna fresca. Cisc se musset fitg freid, mo sia dulcinea Bettina obtenet prest dad el il perdunament per il affrunt che ella gli haveva fatg l’ann passau. Que nus resta mo pauc pli [p. 828 modifica]de requintar; Cisc e Bettina daventettan in pêr aunc avant la Quareisma, e Cisc se collochet a Passugg pro ils geniturs de sia muglier, havend maester Reider da basegns l’agit causa che el era ussa memia fleivel d’adimplir sias obligaziuns mo cun agit de siu figl. Ils Verdrin non havevan hagiu nagut inconter l’alleanza de lur familia cun la possenta familia Reider a Passugg.

Maester Vedrin faget era ils anns sequents aunc viadis; mo el non extendet quels pli sin in aschi grand revier; el visitava ordinariamein mo las valladas las pli vicinas: pertgei ses quater infants creschii gli mancavan e da quels che vegnivan suenter non haveva el aunc il desiderau agit. Supra de quei haveva el aunc adina tema de vegnir a mauns a ses inimitgs, ils Zigeuns, ils quals gli havevan sminaçiau. Plaun a plaun se perdet pro el il senn vagant pli e pli et el laschet allura girar ses figls solets, cura che quels eran ina gada habels de practicar in lur mistregns de parlèrs e molets.

III.

Que era in di de fiera a Locarno inturn la fin del Avust. Ils contadins del conturn havevan frequentau quella fiera in grand numer, et essend la calira granda, non havet la schenta prescha de se render a casa, dimperse ella populava las locandas et osterias; principalmein ils locals sut las arcadas eran follunai cun hosps da mintga specia, ils quals fagevan in fracass et ina ramur sco quei che ins sa ordinariamein audir pro ils Italians, ils quals ein generalmein da viva pasta. Sut quellas arcadas vegniva cantau, giucau la morra, dispittau, batterlau in tots tuns posseivels. Holla! Guardei qua qual bel pêr che quei eis, se laschet ina vusch sentir tranter ina mesada de vischins della citad, ils quals stavan a tavla e bevevan lur tinta piemontesa. Sin quels plaids fagettan ils hosps attenziun sin duas figuras, las qualas se havevan postadas davos ina colonna della arcada visavi alla meisa dels bevonis. Que era in giuven et ina giuvna, che tenor tots aspects eran intenzionai a far musica all’allegra societad. Il giuven era grand e proscherus e fitg bel da façia. El haveva in maun ina violina, la quala el comenzet ad accordar, avant che principiar la producziun. La giuvna era medemamein ina bellezia, sche bein che sia colur mussava evident, che ella appartegni alla razza de Zigeuns. La Zigeuna teneva ina guitara sut braç e havend siu compagn ussa accordau siu instrument, laschet la giuvna resonar qualche accords per far attent il publicum sin la producziun, che doveva ussa principar; quei era però superflua, pertgei l’intêra mesada contemplava gia ina pezza ils dus esters, che ils volevan divertir cun lur musica. [p. 829 modifica]

Il concert comenzet. In preludi lamentabel formet l’introducziun d’ina canzun melancholica, la quala la giuvna intonet cun ina tala grazia et ina tala [p. 149] vusch sonora, che ils auditurs stupivan da quei che els sentivan. Il violinist non era giust in virtuos, mo non sunava tant mal siu instrument, il qual seguitava las undas del cant, sco sche il sunadur sez fuss totalmein incantau da quel. La candatura accompagnet la violina e siu cant cun la guitara e se scaldet plaun a plaun e det a sia canzun ina expressiun sentimentala, la quala faget in grandissim effect sin ils Italians, che ein amaturs della sentimentalitad. Alla prima stropha seguitet in amureivel intermezzo, allura la seconda stropha, et aschia jet que inavant, fin che la canzun finit cun in melodius postludi. Tot ils auditurs applaudivan la cantadura, et ils „bravos“non volevan prender negina fin. Ils concertants continuettan lur producziun e vegnittan applaudii suenter mintga canzun da tot ils presents. Se representand allura la giuvna Zigeuna cun ina scatula per incassar qualche recompensa per la producziun dals auditurs, faget ella fitg buna raccolta e vegnit laudada. „Quant bella che ella eis!“clamettan intgins giuvens, che sesevan in davos meisa. Et arrivand la Zigeuna pro els cun sia scatula, comenzettan els a tentar la giuvna. In voleva pigliar inturn çenta ad ella; in auter porscheva ad ella ina moneida sche ella gli detti in biç; in summa quella schenta tentet la giuvna Zigeuna sin ina infama moda. Dintant stava siu compagn posau cun la schuvella inconter la colonna della arcada et observava cun égls flammants ils giucs che ils malimpudai giuvens fagevan cun la giuvna. Havend quella finalmein incassau da pertot quei che ils auditurs als volevan dar, clamettan ils medems giuvens tier als concertants: „Ussa aunc in pêr dellas pli bellas canzuns!“

„Gnanc in tun sunein e cantein nus pli avant auditurs sco vus giuvenasters, che non vus turpegeis d’insultar et offender artists esters sin ina aschi infama e communa maniera“, respondet il violinist ester cun vehemenza, det allura il braç a sia compagna e daven jettan els da questa societad sin il moment senza ingraziar per la moneida reçerta.

„Oho, quel ei schalus“, schet in dels giuvens a ses compagns, „quel stovein nus aunc mortificar e tormentar impau; del reminent eis quella ina giuvna bellissima, e viva, et ella vala de far ina caçia sin ella, ne quala eis vossa opiniun?“demandet el ils auters.

«Ti has raschun, Giovanni», respondet in dels auters, „nus stovein persequitar quels dus artists; quest schani d’in violinist ha hagiu la gagliardia de nus voler dar in reprimandi in ina publica osteria e da quels vagants non volein nus esser insultai et ingiurai sin quella moda“.

Ils auters compagns eran era d’accord cun quels dus e quater u çinc [p. 830 modifica] giuvens s’alzettan e bandonettan la meisa nell’arcada, per seguitar il musicant e sia bella compagna.

Quels dus havettan dintant se fermau in in’autra locanda sper las arcadas e davan giust lur seconda producziun, la quala vegnit era applaudida qua cun grand enthusiasmus, cura che lur persecuturs arrivettan in quest local. Els prendettan plaz vi ad ina meisa da vicin dels concertants e comenzettan danovamein lur tramagls cun la giuvna Zigeuna. Ils auters auditurs, che eran presents, comenzettan a brunclar, che ils giuvens disturbavan ils sunadurs et il ostier ils supplichet de star quiet ne de bandonar sia osteria. Els taschettan allura per in moment, mo cura che la giuvna incasset era qua la moneida dals auditurs, principiettan els danovamein lur giucs. Volend allura in da quels imprudents giuvens pigliar inturn çenta alla estra, gli det il violinist ina slaffada, che el det a terra. Sin quei det allura que in tumult nella locanda et ils amitgs de quel, che haveva hagiu reçert la frida dal musicant, fagettan çera de voler attaccar quel et in dels giuvens traget aschi zun in curté, per dar a dies al musicant cun quel. Vezend il giuven musicant il perigel, nel qual el e sia compagna stavan, çiaffet el subit ina supia e s’armet cun in ferm pei de quella. Ses persecuturs gli s’approximavan pli a pli e mussavan muscas [p. 150] de separar il violinist da sia compagna. Quei non podet quel surportar, et el saglit in agit alla giuvna per deliberar la dals persecuturs. In quest moment gli s’approximettan dus giuvens davos tier et il çiaffettan per trer a terra. Il musicant però se volvet cun rabbia e det ad in de quels giuvens ina frida cun il pei della supia giu per il tgau, che quel det per mort a terra. El era vulnerau da tala maniera, che il saung gli curreva giu per il tgau tot a fila e tot che credeva che il giuven sei pers. In quest moment intret la policia della citad, la quala haveva audiu dadora il tumult et il garrir dels combattants. Vezend ils policists quei che era succediu, arrestettan els subit il musicant et il ligettan per manar in preschun. La giuvna zigeuna haveva observau tot quei e savend, che ella sezza sei in perigel u de vegnir arrestada er’ella ne de crodar nels mauns de ses persecuturs, bandonet ella durant la confusiun l’osteria, senza che inzatgi havess observau sia fugia. In moment pli tard observettan ils giuvens, che lur selvaschina non sei pli presenta et els la anquirittan in casa e dopo in totas stradas della citad e nellas osterias, però adumbatten, la giuvna Zigeuna era svanida e miçiada da ses persecuturs.

Ils policists bandonettan allura l’osteria cun lur arrestant et il manettan direct in preschun. Il giuven vulnerau vegnit portau daven a casa sia e dus dis non savettan ils docturs, sche el possi scampar ne sche el stoppi morir. Pér il terz di comenzettan els a dar speranza, che il vulnerau vegni [p. 831 modifica] a scampar, sche el se tegni conform a lur ordinaziuns. Ils geniturs del vulnerau, che eran schenta fitg possenta, non laschettan mancar nagut per conservar la vita a lur maltratg figl e que als reussit era de il medegar; el stovet però star circa quater emdas in letg et aunc suenter non ascava el bandonar la casa pli che quater emdas, essend el spossau totalmein dalla malsogna surstada.

Que eis clar, che questa disgrazia, la quala il pauper sunadar ester doveva ussa haver provocau, vegniva indossada solamein al musicant e que vegniva gia discurriu generalmein a Locarno, che il tribunal vegni a truar il vagant a la mort e che quel vegni probabel decapitau (scavazzau).

Noss stimai Lecturs havran cert gia indivinau, tgi che quels dus sunadurs eran. Que era negin auter che il Fabian Vedrin cun sia Felicitas, la quala el haveva hagiu cattau nella selva sut Luven. Fabian haveva dal prim moment che el vezet quella bella Zigeuna pigliau ina tala affecziun et amur per la giuvna, che el quitava de non saver viver pli senza quella. Durant che siu bab e ses fradegliuns eran aunc a Glion, la teneva el, sco nus havein gia menzionau avant, zuppada in ina acla sur la citad e la visitava mitga sera. Tras la conversaziun cun la spirtusa giuvna vegnit sia amur inflammada fin al extrem, e dovend el finalmein bandonar Glion cun ils ses, preferit el a desertar da sia familia, per girar il mund cun la giuvna Zigeuna. Del reminent teneva el la Felicitas per il ferm genius, dal qual l’indivinatura a Masans, donna Philippa, haveva hagiu fatg menziun. Al principi voleva el bein stimular sia nova amitga, de vegnir cun el pro ils ses e de girar cun els la terra; la giuvna però voleva saver nagut de quei, temend che ils Vedrins non fussen ferms avunda per la proteger da ses persecuturs zigeuns. Da l’autra vart conoscheva Fabian l’aversaziun de siu bab conter ils Zigeuns e perquei non insistet el pli sin sia invitaziun e se resolvet de bandonar ils ses per non perder sia amanta. Perquei il vezettan nus bandonar Glion tot adascus senza dir als ses, inua che el vommi.

Era la giuvna Zigeuna haveva in grand plascher dal giuven parlèr, essend quel in verdad in bel giuven, il qual portava a siu frunt il specul d’in bun character, sche gie che el era mo in parlèr. Il bel giuven haveva aschia era fatg al bel principi ina granda impressiun sin la viva giuvna et in paucs dis il amava ella cun tot siu cor. Ella se laschet dunque tgunsch persvader, de se confidar alla protecziun del giuven et els vegnittan ussa perina, de girar [p. 151] il mund insembel. Per part per untgir ora ils Vedrins, per part era per restar immolestai dals Zigeuns, che dovevan persequitar la giuvna fugitiva, se resolvettan els de bandonar la Surselva, inua che els aschiglioc havevan pintgs aspects de saver guadagnar lur paun quotidian. Fabian havess bein saviu far il molet e haveva era qualche habilitad nel mistregn [p. 832 modifica] de parlèr; mo la mola et ils utensils gli mancavan, et aschia restet que als dus amants nagut auter de far, che d’improvar de vegnir atras cun lur musica. Ils prims dis de lur viadi s’occupavan els savens cun studis de musica. Felicitas sunava avant a Fabian sias canzuns e quel imprendeva allura la melodia de quellas sin la violina. Fabian havet pro quels studis occasiun d’admirar il particular dunn e talent de sia compagna per la musica et el profitet da quella instrucziun tant, che el in curt temps survegnit in bler meglier gust musical e sunava sia violina da gust. Las pèzzas che Fabian saveva, sunet el era avant alla giuvna e quala era sia surpresa, audind el accompagnar la giuvna la prima gada sias melodias cun la guitara, sco sche ella las havess conoschiu da ditg. In curt temps sunavan ils dus amants insembel, sco sche els havessen mo ina olma e tgi che ils udiva, ils applaudiva e laudava. Lur prims concerts dettan els nellas vischnauncas della Lumnezia; lur guadagn era però piçen, essend che lur auditurs havevan pintg gust e pintga conoschenscha della musica. Circa duas emdas eran els vagabundai per la Lumnezia inturn, allura passettan els il culm “la Greina“, per improvar lur fortuna nel Tessin. Suenter in stentus viadi arrivettan els ad Olivone, inua che els reposettan qualche dis da lur strapazs. La populaziun italiana demusset gia bler pli granda affecziun per la musica et ils remunerava meglier per lur bellas prestaziuns.

Els trapassettan ussa cun tota commoditad la Vall Blegno cantand e concertand plirs dis in scadin vitg della vallada. Da pertot vegnittan els reçerts cun plascher e benevolienscha. Lur guadagn non era giust grand, els guadagnavan però da pli che quei che els dovravan per lur viver, essend lur tratgas fitg frugalas. Noss Lecturs havran cert merveglias, in qualas relaziuns che quels dus humans giuvens vivevan insembel e nus sentin gia externar dubis, che la vita de quels dus vagants non vegni ad esser stada pura. Simils suspects fussen però ingiusts. La musica e la poesia ils havevan fin ussa preservau d’excess immorals et els vivevan insembel sco fradegliuns. Que era bein lur intenziun de se spusar e sche Felicitas fuss in quest rapport stada aschi premurusa sco Fabian, sche havessen els cert gia ils prims dis de lur amicizia celebrau lur nozzas. Mo la giuvna non voleva amò saver de quei, ella voleva aunc goder nel stadi dell’innocenzia qualche temps la primavèra della vita. Quest senn poetic della giuvna vaganta prendet plaun a plaun era possess dal giuven parlèr et el moderet sia impetuositad e se contentet de spetgar, cun il aspect de vegnir in effectiv possess della giuvna, la quala el amava cun ina passiun extraordinaria. Quels dus infants della natura stavan dunque sin in bler pli ault scalim della moralitad che blers humans del temps present, ils quals [p. 833 modifica] se glorieschan ded esser civilisai, cultivai et educai, in clar mussament, che la natura sezza instruescha et educhescha beinduras meglier ses discipuls, che ils docts della scienzia.

Arrivai a Biasca, inua che els se fermettan per plirs dis, fagettan noss sunadurs aunc ina excursiun nella Vall Leventina, avant de passar a la bassa a Bellinzona. Fin ussa eran ils dus vagants stai fitg ventireivels sin lur intêr viadi; mo ussa comenzettan per Fabian dis da grands quitaus e disgusts. La bellezia de sia Felicitas non manchet e far furore e sensaziun pro ils Italians della bassa, ina naziun che stat prest in fiuc e flammas. La giuvna era aschia exposta beinduras all’insolenzia e nel cor de Fabian se svegliet il sentiment della schalusia, che mai non gli laschava negin repos. El era bein persvadiu dalla fideltad de sia amanta, mo quest sentiment de schalusia non il volet bandonar e gli preparava savens grands torments. Da l’autra vart eran els [p. 152] ussa arrivai in ina contrada che era pli fitg populada et els intopavan qua savens schenta de totas spezias. Lur granda tema era quella, che la banda zigeuna, alla quala Felicitas apparteneva avant, savessi se recattar inzanua in questa contrada. Perquei eran els era fitg circumspectus e se tenevan zupai tant sco posseivel era. Havevan els cantau, sunau e concertau in in liuc, compravan els allura quei che els havevan de basegns e svanivan allura, che negin saveva inua che els fussen pigliai vi. In questa moda e maniera eran els arrivai fortunadamein fin a Locarno, inua che la scena succedet, la quala nus havein gia descritta sura.

Ussa schemeva Fabian in preschun; mo aunc pli fitg che sia trista situaziun il tormentava l’incertezia sur la sort della Felicitas. Il terz di suenter sia arrestaziun faget ins ina rigurusa inquisiziun cun el. Essend il giuven, il qual el haveva vulnerau, da buna casa, q. e. da richs geniturs, sco era ils compagns de quel, sche vegnit l’intêra disgrazia indossada al pauper vagant, il qual haveva negin protectur. Que vegnit contestau cun testemonis, che Fabian sei stau quel che hagi principau la despitta sut las arcadas; era doveva el haver attaccau il prim ses inimitgs nella osteria, inua che la bastunada e l’arrestaziun del delinquent succedet. Fabian voleva bein far valer, che ses adversaris hagien provocau l’intêra disgrazia, che els il hagien insultau et ingiuriau e che els il hagien attaccau, avant che el se defendi cun il pei della supia. Mo el non conoscheva negins de quels che eran stai presents alla affera e non savet aschia producir testemonis per sias pretensiuns. Aschia havet l’inquisiziun per el in fitg disfavureivel resultat e que era de preveder, che el vegniss truau a la mort ne almeins a 20 anns preschun. Fabian sentiva l’intêra peisa de sia disfortuna et era inconsolabel na solum causa sia infortuna, [p. 834 modifica] dimperse era pervia della trista situaziun, nella quala sia Felicitas se recattava.

Il di che il delinquent Fabian Vedrin doveva vegnir sentenziau dal tribunal s’approximava. La sera avant las sessiuns del tribunal schaschet il pauper giuven, che era in verdad innocent, sin sia bisacca nauscha e non saveva clauder ils égls. Ils dis de sia infanzia repassavan avant siu égl intern et el se regordet cun amur de ses geniturs e fradegliuns. El se regordet de sia intêra vita e presentind che el vegni u a stover morir ne a perder sia libertad, vegnit el commoventau fin allas larmas. E quala afflicziun sentiva el per sia cara Felicitas, dalla quala el mai non haveva survegniu las minimas novas dapi sia arrestaziun! Co doveva que ir cun la paupra giuvna, che haveva ussa pers siu amitg e protectur et era ussa danovamein exposta als numerus perigels, che sminaçian al sexu feminin. Sias dolurs non volevan prender ina fin; dormir non saveva el, mo la granda agitaziun, nella quala el haveva se recattau tot il di e tot la sera, il mettet finalmein in ina certa lethargia, la quala il privet quasi da tots sentiments. Tot annetgamein saglit el si or’da sia lethargia e tadlet cun granda attenziun. Non haveva el sentiu ils dulçs tuns d’ina guitara, ne haveva el mo siemiau? Na, in quest moment audit el intgins dulçs accords d’in tener pianissimo sut la fenestra de sia preschun, ils quals arrivettan sco ina leva odur pro sia oreglia et in moment pli tard intonet ina vusch tenera et amabila la sequenta stropha:

Cor t’affida!
Non imblida
Che l’amur per tei
Eis alerta
Et er’certa
De s’unir cun tei.

Fabian conoschet la dulçia vusch, la quala haveva recitau quella stropha; que non saveva esser negin auter che sia Felicitas. El avrit subit la fenestra et il proxim moment sgolet in cani (chani) d’ina corda in sia preschun. Il preschunier capit subit l’intenziun della cantadura, che gli haveva portau [p. 153] questa inaspectada serenada; el laschet subit a terra in cavezzin della corda, e sentit prest che quella vegnit pli greva; el la traget si puspei e cattet fermada vi a la corda ina glima et ina suga. El saveva tgei che quei havess de muntar. Subit comenzet el a glimar ora las barras della reticula (giatter) avant sia fenestra. La glima era buna, sia forza granda e sia impazienzia aunc pli granda; aschia gli reussit que de glimar ora ina barra e de storscher in’autra che el podeva atras. El prendet ussa aunc sia violina, la quala ins gli haveva laschau in preschun, la fermet via la corda e la laschet a terra; allura fermet e la suga vi ad [p. 835 modifica] ina barra e se slançet or’da fenestra. El arrivet ventireivlamein a terra e cattet qua sia Felicitas gia preparada de fugir. Mo el la imbraçet impetuus e que dovret tota forza da part della giuvna, per se liberar dal amant. „Spert Fabian“, schet Felicitas, nus non havein a perder temps, sche nus volein che nossa fugia reusseschi, seguita! Cun quels plaids det la giuvna siu maun al amant et il traget daven cun se (= cun ella). En paucs moments vegnittan els nel liber senza esser stai observai dals guardians. Ussa currettan els rapidamein vers il lac; là cattet il fugitiv ina navetta, la quala Felicitas haveva hagiu semtgada (preparada) per la fugia. Subit stettan ils dus fugitivs nella barchetta e Fabian la faget libra da la cadeina. „Da qual maun volein nus fugir?“demandet Fabian. „Lavura Ti mo brav cun la pala, jeu vi diriger la cursa della nav cun il guvernagl; nus fugin vers il Piemont“.

Fabian lavuret ussa sco in liun e la navetta mava rapid vinavant. Mo avant che l’alva pari, schet Felicitas: „Ussa volein nus trer a riva; negin nus asca ver sin il lac, aschiglioc essan nus pers“. Ella diriget la nav inconter in port et ils fugitivs se desbarchettan. La nav, che era zun leva, tragettan els a terra e la zupettan nellas caglias dasperas. Allura ascendettan els il culm, il qual bognava siu pei nellas undas del lac. Els eran gia viagiai pliras uras et que podeva uss esser circa las 8 — 9, cura che els arrivettan pro ina camanna solitaria nella montagna, la quala non era habitada. „Ussa essan nus segirs“, schet Felicitas; „da qua daven non havein nus lunsch pli fin als confins piemontès. Nus volein reposar in moment e goder inzatgei dal proviant, che jeu hai priu cun mei“.

Fabian era staungel dals strapazs et era Felicitas haveva de basegns de repos. In pe ded ir nella tegia, che stava qua avant els, anquirittan els in post segir nella selva vicina, per se zuppar da persunas, las qualas als podessan forsa casualmein se representar in quest desert. Ussa se campettan els nella umbriva (sumbriva) d’ina caglia e tenettan in past frugal per restaurar lur forzas.

Felicitas! cara Felicitas! co has Ti t’inschegnau de cattar mia preschun e co tgi eis que reussiu de te salvar dalla policia, la quala ha fatg caçia sin Tei? O mi requinta ils numerus sacrificis, ils quals Ti stos haver portau, per far posseivla mia fugia.

Ti sas, Fabian, che jeu sun fugida or da la locanda, cura che la policia te ha arrestau. Jeu hai allura pensau aschia: tgei gida quei de me laschar arrestar cun miu Fabian; sun era jeu in preschun, sche non sai jeu far nagut per sia liberaziun. Jeu curret subit vers il lac, faget libra ina navetta, e fugit cun quella. La sera era, sco Ti sas, gia stgira et jeu non fuva observada da negin. Jeu non era navigada lunsch, che [p. 836 modifica] jeu traget la nav a riva, pertgei jeu non saveva m’allontanar memia lunsch daven da Locarno, sche jeu te doveva liberar; jeu stoveva restar da vicin, per sentir co che tia façenta stetti. Per ventira haveva jeu danèrs avunda per me saver nutrir qualche emdas, senza vegnir a molesta ad inzatgi. Il di me teneva jeu zupada nella montagna e la sera, cura che que era stgir avunda, riscava jeu de far ina promenada giu nella citad. Jeu prendet in schierl nausch sin la rein, mettet in brav fazolet inturn il tgau, sco que eis la moda qua pro las contadinas, [p. 154] volveva si mia schuba, trageva ora mes calzèrs e passava allura senza tema tras las stradas; tot che me teneva per ina contadina. Cura che jeu voleva comprar qualche caussa in ina stizun, spetgava jeu sin in favoreivel moment e fageva spert mias façentas sut pretext, che ina compagna me spetgi. Aschia me savet jeu proviantar senza la minima difficultad. Del reminent haveva jeu savens occasiun ded audir, co la schenta discurrevan da tia inquisiziun. In paucs dis savet jeu tot quei che era necessari e haveva era spiunau ora la preschun, nella quala Ti eras. Per guardar, sche ils guardians seien rigurus et attents, ne sche els seien negligents in lur offici, era jeu gia duas gadas avant stada nella vicinanza della preschun; mo jeu me persvadet, che tia fugia sei posseivla, vezend che la guardia non era vigilanta. Jer sera inturn las indesch sun jeu allura ida pro la riva, hai fatg libra la nav, nella quala nus essan fugii, e manau quella nel liuc solitari, inua che nus essan imbarcai. Essend la notg stgira, non fuva jeu observada. Il rest de tiu spindrament tgi eis conoschent. Et ussa seran ils signurs del tribunal a Locarno e faran cert çera brutta che lur uçé eis sgolau ora.

E quei era ver. La damaun a bun’ura vegnit in guardian nella cella de Fabian; quala però era sia surpresa, cattand quella vida. Las barras ruttas e storschidas e la suga, che pendeva vi ad ina barra fagettan subit clar al guardian, che il preschunier hagi preferiu ina excursiun nel liber alla dimora in questa cella. El faget subit rapport al directur della policia sur de quei, che el haveva viu e quel allarmet sin il moment la policia, la quala survegnit las ordras de far caçia sin il fugitiv. Ils policists però stavan qua sco tantas nursas persas e non savevan tgei che els dovessen intraprender. Els fagettan pro forma in gir tras las stradas della citad et anquirittan allura il fugitiv nellas vischnauncas limitrofas; natural che lur caçia havet negin success. Ina partiziun de policists haveva era priu ina barca et eran navigai in toc del lac giu, però senza observar ils minims vestitgs dal fugitiv. Intupand els allura ina barca, la quala vegniva d’il lac si, se fermettan els davant quella e demandettan ils barcarols, sche els hagien forsa observau qualche barca, che navigavi in giu vers. Ils navadurs però volevan haver viu negina nav, e quei stimulet allura ils [p. 837 modifica] policists, de returnar cun lur barca. „El eis scapau!“schettan ils humens della policia, „e quel non survegnin nus pli a mauns“. Il tribunal se radunet totina aunc per auters affars; mo il process del Fabian Vedrin non savet vegnir fatg causa la principala persuna, nempe il accusau, mancava. La policia survegnit però las ordras de far conoschenta la fugia del delinquent nella terra, per che el pli tgunsch savessi vegnir arrestau, in cas che el dovess aunc se recattar nella terra.

Durant che la policia fageva caçia nella vallada sin il fugitiv, era quel passau cun sia compagna tras las montagnas et era arrivau ventireivlamein sin il territori piemontès. La notg pernottettan els in ina camanna vida sin in’aulta montagna e continuettan allura la damaun sequenta lur viadi. Els eran vegnii perina de returnar sur las Alps e d’allura girar il Valeis (u la Valesia). Lur viadi era zun stentus; els non volevan e non ascavan vegnir a la bassa nellas vischnauncas, temend che els savessen vegnir persequitai dalla polizia. Mo in vitgs pintgs et isolai et in casas solitarias se laschettan els ver. Dopo in viadi de circa otg dis arrivettan els saunamein e ventireivlamein ad Aosta, ina pintga citad piemontèsa al pei del grand S. Bernard, il qual els fagettan quint a surpassar. Mo lur viadi era stau fin qua aschi stentus, stovend els per evitar la schenta, caminar sur teis (stipps) culms e profundas valladas, che els stovettan reposar per qualche dis da lur grands strapazs. Supra de quei als mancavan ussa ils danèrs et els fuvan per quest motiv necessitai de puspei dar qualche producziuns musicalas. Els fagettan bunas façentas cun quellas producziuns e havettan in paucs dis raspau danèrs avunda per saver continuar lur viadi sur la montagna.

[p. 155] Quella seriusa aventura haveva aunc ingrandiu l’affecziun et amur tranter ils dus vagants. Felicitas haveva differentas gadas viu, co siu amant la haveva defendiu dall’insolenzia, co el la haveva protegiu a Locarno, non badand (non enditgont) il grand perigel, al qual el s’exponet. Ina tala curascha del hum mai non manca a far impressiun sin il anim della femna, e quei era specialmein era il cas pro la Felicitas. Ella sentit in quest moment ina granda superbia de posseder l’amur d’in giuven, il qual haveva demussau tanta valerusitad, e sia profunda amur per il giuven se unit ussa aunc cun l’admiraziun e veneraziun. Fabian da sia vart haveva d’ingraziar a sia amanta sia libertad, gie la vita. El era habel de saver preziar ils grands sacrificis, ils quals la giuvna haveva portau, per il spindrar da sia preschunia. Sche bein che il hum brama in prima linea in cor lam, modestia e benignitad pro la femna, sche non estima el meins l’energia pro ella in cas necessaris. Felicitas haveva in questa affera demussau na solum granda energia, dimperse era granda adestrezia et astutezia, et el saveva che la [p. 838 modifica]giuvna havess dau siu saung per il liberar. Lur relaziuns eran dunque daventadas aunc pli intimas dapi questa aventura e Fabian roget la giuvna d’exaudir ses giavischs e de se maridar cun el. Felicitas det siu consentiment làpro et ils dus amants fagettan allura nozzas ad Aosta avant de continuar lur viadi tras il mund. Scritturas non possedevan els neginas; da quel temps non eran simils documents absolut necessaris, et els cattettan era in spiritual, il qual ils copulet senza ils demandar suenter documents. Que eis capeivel, che ils dus vagants non tenettan in ball il di de lur nozzas; era mancavan ils hosps et il past splendid sin quellas nozzas; mo la contentezia e la pasch nels cors dels vagants non mancavan, e Fabian era quel di aschi ventireivel, che el non havess cambiau sia sort ne cun in retg ne cun in imperatur. Era la Felicitas era ventireivla e superba de posseder in tal hum sco siu Fabian; sia allegria però era pli seriusa, che quella de siu giuven mariu, stante che (essend che) ella renunciet nuides alla poesia d’ina vita libra, savend che cun il matrimoni comenzavan ils grands quitaus (pissers) della vita. In nos temps modern però ina granda part de damas civilisadas van cun pli lev senn sur la sava del matrimoni; ellas riguardan quel per in institut, il qual las libereschi dals pissers, ils quals ellas indosseschan a lur marius. Ins vezza aschia, che la simpla Felicitas se distingueva era in quest rapport da bleras damas del temps modern. Tgi che meritta la preferenza, la simpla Zigeuna, ne las terlischantas damas, las qualas non han a far auter, che a pensar a lur luxus, volein nus laschar decider il benevul Lectur.

Ils dus giuvens conjugals eran ussa aschi beai in lur matrimoni, che els imblidettan lur viadi projectau. Sunar e cantar quei era ussa pli che mai lur element et els non incorschettan che ils dis passavan e che il inviern s’approximava.

Taidla, Felicitas! schet Fabian in di a sia giuvna muglier, non volein nus star qua per quest inviern, in pe de passar las Alps. Il clima eis qua pli lam che da l’autra vart dellas montagnas e nus cattein qua ad Aosta e nella contrada de questa citad pli guadagn, che nel Valeis ne in qualunque (scadina) part della Svizzera, essend ils Italians pli premurai per il cant e la musica, che ils Tudescs. Quala eis tia opiniun in quest rapport, Felicitas?

Que eis ver, che il clima eis qua pli imperneivel che da l’autra vart dellas montagnas et era jeu sun persvadida che nus savessen guadagnar qua in questa contrada nos paun quotidian. Mo jeu hai però dubi che que nus convegni de restar qua or’da dus motivs; primo non imblida, Fabian, che nus essan sin territori italian e na fitg lontan da Locarno, il qual nus savess portar perigel, stante che (perquei che) nus savessen tgunsch vegnir [p. 839 modifica] a mauns a nos persecuturs; secondo hai jeu aunc adina tema, che la banda de Zigeuns me savess cattar qua; quella schenta solan de vegnir il temps d’inviern vers [p. 156] l’Italia e tgi savess nus garantir, che quella banda non sappi oz ne damaun passar tras quella contrada, schaschend quella citad d’Aosta giust sper la strada del grand S. Bernard, la quala eis quasi la pli frequentada via alpina de nos temps. Ti vezzas pia, car Fabian, che nus stovein bein ponderar, tgei che nus fagein; cura che la disgrazia nus tuccass, fuss que memia tard de la saver allontanar.

Ti eis zun memia timida, Felicitas. Ils Locarnès non pensan a nus pli e fin qua non vegn negin de Locarno, per nus anquirir et ils Zigeuns non tema jeu pli dapi che ti eis mia muglier. In cas de basegns vegniss jeu a requirir il agit della policia, sche els me dovessen molestar.

Miu bun Fabian, Ti conoschas zun mal ils inschegns dels Zigeuns, sche di supponas, che els me vegnissen a rubar sin ina moda, che Ti savesses requirir il agit della polizia, respondet Felicitas. Vegnen els sin mes vestitgs, sche sun jeu persa, Ti pos intraprender tgei che Ti vul. Vul Ti als far resistenza, sche te mazzan els simplamein, e mei tormentan els plaun plaun fin a la mort.

Quels plaids de sia muglier fagettan sgrischur a Fabian, sentind el pér memia, che Felicitas haveva raschun. Ils Zigeuns ein schenta astuta, che non se laschan clappar aschi tgunsch dalla policia. Lur furberias comettan els cun ina granda temeraritad, mo era cun ina diabolica adestrezia, e da rar che la policia eis in cas de clappar in tgau d’ina banda de Zigeuns. Pli che Fabian pensava al advertiment de sia muglier, e pli che sia anguscha crescheva. El se resolvet perquei d’obedir al cussegl de sia muglier e de bandonar questa contrada. Essend però l’aura ils proxims dis fitg pluviusa, non volettan ils dus conjugals intraprender il stentus e perigulus viadi sur la montagna, avant che il temps se midi. Del reminent vegnittan els perina ded esser fitg circumspectus in scadin rapport e de non s’exponer memia fitg al perigel cun se mussar da tot temps sin las stradas della citad.

Finalmein vegnit l’aura sereina e la via sur la montagna practicabla et ils vagants se resolvettan de partir l’autra damaun d’Aosta per passar il grand S. Bernard. Quest ultim di de lur dimora ad Aosta dettan els aunc pliras producziuns nellas osterias della citad e fagettan ina buna raccolta. Pér tard la sera, che la notg era gia arrivada cun granda stgiraglia s’allontanettan els or da l’osteria per se render in lur quartier, che era in ina casa in toc dador la citad. Ils dus conjugals jettan a braç tras las stradas et or’da la citad vers lur quartier. Els non eran pli da lunsch da lur habitaziun, cura che els passettan sper intgina giganta pomèra vi, [p. 840 modifica] la quala ingrandiva aunc la spessa stgiraglia della notg. Tot annetgamein survegnit Fabian ina terribla frida giu per la tatonna (tutonna, cervice), che el det a terra senza far sun. Felicitas det in garriu terribel, mo in solet, pertgei il proxim moment era ella gia clappada da dus humens gigants, ils quals stupettan ad ella la bucca cun in fazolet e la manettan subit daven del post, inua quest delict era vegniu commes. Els non la conduittan nella citad, dimperse nella selva vicina.

Fabian restet qua a terra per mort. Il patrun della casa, nella quala ils dus conjugals avdavan, haveva audiu il terribel garriu della Felicitas, e vegnit plaunsiu cun ina laterna sin il plaz per guardar, tgei che sei succediu. El cattet qua il giuven violinist sterniu ora sin il plaun e senza schienscha. El non saveva, tgei che quei havess de muntar, capit però, che el non sappi laschar scher il hum qua; el jet subit inavos in sia casa a clamar siu famegl e cun agit de quel portet el allura il Fabian in casa nel letg. Adumbatten spetgettan els sin il return della donna del sunadur, quella non era de ver pli ne in questa casa ne nella citad. Il patrun della casa clamet il doctur, e quel cattet il pazient in grand perigel, non savet [p. 157] però declarar, tgei malsogna che el hagi. Il sunadur era sturniu vi e non semoveva. Varga dus dis non det el peis (non se movet el). Il terz di finalmein avrit el ils égls e guardet impau inturn, senza però conoscher il liuc, inua che el era, ne la schenta che stavan inturn el. Il patrun della casa faget tot siu posseivel cun il pazient et era il doctur, il qual quest cas singular interessava, il visitava in pêr gadas per di e fageva tot quei che el teneva per necessari. Suenter in’emda finalmein comenzet il sunadur a se mover e qualche dis pli tard comenzet el era a plidar; mo tot quei che el scheva era confus, e sin las demandas che ins gli fageva, non dava el resposta. Pér in treis emdas circa comenzet el a revegnier meglier et a survegnir puspei la regordienscha. La prima demanda che el faget als circumstants era, inua che sia muglier Felicitas sei. Temend il patrun della casa, che que savess noscher al pazient, sche el gli communicassi la longa absenza della donna, gli schet el, che quella sei giust ida nella citad per comprar medischinas per el. Mo ditg non savet il patrun inganar il ammalau, essend quel ussa tier siu complein giudici. El gli stovet dunque confessar, che donna Felicitas non sei returnada pli in questa casa, e che el sei vegniu cattau pauc distant dalla casa, scheschend a terra per mort. Il pauper malsaun abbandonau comenzet ussa a cridar sco in infant. El se regordet pér ussa da quei che era succediu cun el, et el saveva ussa bein avunda, che sia muglier era crodada nels mauns dels Zigeuns e che el sez era stau vegniu a mauns a quella terribla genira. El sentiva ussa bler pli grandas dolurs nel spirt che nel corp, pertgei el saveva, che sia cara muglier era persa per el. [p. 841 modifica]

Il pazient requintet allura al patrun della casa, co el hagi quella sera survegniu ina terribla frida nella tatonna e che quella soletta frida sei la culpa da sia malsogna; il patrun però squassava il tgau e non voleva crer, che ina soletta frida havessi hagiu in tal effect, era hagi ins cattau neginas nodas de fridas vi a siu corp. Mo Fabian gli declaret la caussa meglier, el schet: «quella frida ei vegnida dad in Zigeun, non fuva però applicada cun il pugn ne cun in bastun, dimperse cun in sachet de sablun. Ils Zigeuns han quella moda de sturnir la schenta; ina tala frida cun in ferm sac, impleniu cun sablun, il qual eis fermau vi’ ad in suget, ei ferma avunda per mazzar in hum, et ils Zigeuns dovran quella methoda causa che ina tala frida sin la tatonna non lascha ver ils minims vestitgs d’ina mort violenta. Que eis ina miracula, che jeu non sun restau mort sin il post, inua che l’attacca eis succedida».

Fabian era ussa in ina zun deplorabla situaziun. Danèrs haveva el negins et il patrun della casa, nella quala el era ussa schaschiu passa quater emdas grev malsaun in letg, non era in hum possent. Co doveva el pagar a quel ils custs, che el haveva occassionau alla paupra familia e co doveva el sez se viventar da qua d’invia? Musica non saveva el far pli; pertgei ina violina soletta non plascha aschi bein alla schenta; Fabian saveva era bein avunda, che el stoveva attribuir ils success, che el haveva hagiu cun ses concerts, a sia muglier, la quala era pli capabla nella musica che el sez. In verdad, el non saveva tgei che el dovess pigliar a mauns. Tier la lavur era el absolut inhabel, el haveva durant quest temps pers totalmein sia forza. La prima gada che el volet vegnir, dopo quater emdas de sia malsogna, or’del letg, crodet el a terra sco in lenn e vegnit tot eiver e sturn nel tgau. El roget il bun patrun della casa, de haver pazienzia cun el, el vegli oz ne damaun cert bonificar e remunerar la buna cura, che el hagi hagiu in sia casa. Il pauper contadin vezeva la miserabla situaziun del ester e havet era compassiun cun el, et il tenet aunc pli dig in sia casa. Treis meins era il pazient stau inhabel pro la lavur, treis meins il haveva il pauper patrun della casa concediu hospitalitad in [p. 158] casa sia, senza haver ils minims aspects de vegnir remunerau per sia beneficenzia. Ussa però era il sventirau guariu, che el saveva pensar a bandonar la casa de siu benefactur.

Que era ussa la demanda, tgei che Fabian vegli intraprender per se viventar e per cattar sia cara consorta. El era persvadiu, che sia muglier era crodada nels mauns dels Zigeuns, et el conoscheva era la granda difficultad, cun la quala el haveva a batter per puspei cattar et acquistar la. Or da requintaziuns da sia muglier conoscheva el bein la vita de quels Zigeuns e saveva era presapauc las contradas e las vias, las qualas els solevan a [p. 842 modifica] trapassar; mo que era zun difficil ad ils seguitar. Que era pli che probabel, che els seien ussa returnai nell’Ungaria, e tgei havess el doviu far in questa terra, che gli era inconoschenta (nonconoschenta)? Il pauper vagant era dunque in granda miseria. Dopo longs studis se regordet el, che el dad in temps era stau in svelt pescadur. Nels prims anns de sia giuventetgna haveva el s’occupau bler cun la pescaria. Cura che maester Vedrin girava il mund cun sia intêra familia, era Fabian aunc in giuven, che non saveva lavurar del mistregn. El se divertiva allura savens cun pescar nels lacs e nels flums dellas contradas alpinas e haveva plaun a plaun impriu la pescaria da fundament. Aunc ils davos anns, che el viagiava cun siu bab et era a casa nel lac della planira da Lansch haveva el pescau savens e cun bun success. Perquei se resolvet el ussa de s’occupar cun la pescaria, sperand ded era saver girar il mund cun quella, seguitand la cursa dels flums. Il patrun della casa, siu benefactur, al qual el communichet quest plan, il approbet e gli era gidant all’acquista del necessari material laprò. Fabian s’acquistet al principi in vestgiu a la moda dels contadins italians, per che negin il conoschi per in ester. Allura compret el cun ils paucs danèrs che gli eran restai e che il bun patrun della casa non voleva acceptar, duas lançias, cordas, cavellettas, onzs (oms, croçs) e similas caussas, et era in bier, q. e. ina ret a maun, cun la quala ins pesca cura che l’aua eis granda e turbla. Havend el s’equipau cun quellas caussas necessarias, comenzet el a far provas cun sias lançias nel flum d’Aosta, nempe nella «Dora Baltea» e nels flums laterals. Quellas provas il contentettan compleinamein, stante (essend) che el survegniva pescs in abudanza, ils quals el saveva era vender a discrets precis.

Essend ussa segir de posseder in sia habilitad segirs meds (mezs) per sia existenza, bandonet Fabian nella seconda metad del Fevrèr Aosta, per se render a la bassa. A siu bun patrun d’Aosta, il qual gli haveva demussau tanta misericordia e benevolenscha, squasset el il maun, e gli ingraziet cun larmas nels égls per la beneficenzia reçerta. «Jeu sun in pauper hum», schet el al patrun della casa, «mo vossa beneficenzia non imbliderà jeu mai in mia vita, e dovess jeu oz ne damaun vegnir in meglieras circumstanzias, sche serà que mia prima obligaziun et era mia pli granda brama, de remunerar tenor mias forzas vossa paterna cura per mei, senza la quala jeu fuss stau in hum pers». Cun quels plaids bandonet el la casa de siu benefactur e partit d’Aosta.

Conoschents, che havessen intopau il pescadur Fabian Vedrin, non il havessen conoschiu. Sia longa e greva malsogna il haveva fatg daventar mager; sia bella colur coçna d’avant era svanida, sia façia era pallida, e portava l’expressiun de granda afflicziun. Aunc pli il disfigurava la vestimenta [p. 843 modifica] che el portava e la capelluna cun in ur lad, la quala gli dava in aspect d’in bandit. — L’intenziun del nov pescadur era quella, de traversar l’Italia sura, nempe la Lombardia e la Venezia e de cun il temps s’approximar a Vienna. Et el era ventireivel sin siu viadi. La pescaria gli portet tant guadagn, che el saveva se nutrir andantamein. La policia non il haveva molestau negliu, ins credeva da pertot che el sei in infant della [p. 159] terra e negin haveva il minim suspect, che el sei in vagant ester. Aschia era el dopo in long viadi arrivau fin al lac de Garda. Qua non saveva el però guadagnar bler, essend che ils pescadurs sin las rivas del lac pescavan cun grandas rets, da maniera che in pescadur che lavurava mo cun la lançia non saveva far façentas in quella contrada. Fabian però non haveva calculau de guadagnar bler in questa contrada; per el era que ussa la demanda, sche el vegli trapassar il Tyrol da Peschiera inora per arrivar a la riva del Danubi, ne sche el vegli continuar siu viadi sur Verona, Vicenza, Treviso etc. Supponend che la banda de Zigeuns hagi era priu questa via, se resolvet era el per questa ultima strada. Viagand e pescand arrivet el finalmein fin a Treviso. El restet qualche dis in questa citad per reposar da sias stentusas fadigias. Cun la pescaria, era qua de far panc essend quella citad memia vicina alla mar, danunder che ella vegniva provedida cun ina quantitad de pescs da totas specias.

Que era ina Domengia. Fabian haveva fatg quel di ina promenada dador la citad. Returnand el inconter la sera da quella, intret el in ina osteria per prender in refresc. Mo in quest local se recattava in grand pievel. El se placet in in cantun de local e commandet in boccal vin. Ils hosps che se recattavan qua, appartenevan a totas professiuns e condiziuns et era diversas nazionalitads eran qua representadas. Quels che sesevan visavi al Fabian eran militars della republica veneziana e plidavan tudesc. Fabian amava la lingua tudesca, la quala era veramein sia lingua materna. El non podet se retener de comenzar in discurs cun quels militars, ils quals se miravigliavan che in hum d’in aspect da totafatg italian plaidi era lur lingua. Els eran però curtaseivels e Fabian credeva de haver cattau buns amitgs. Que det allura occasiun, che el bevet in boccal de pli che il ordinari. Ils militars il demandettan, sche el non vegli prender serveç militar; Fabian voleva saver nagut da quei; mo ils militars il volevan surplidar d’intrar in lur regiment. In dels militars bandonet allura la meisa e prest suenter returnet el cun aunc plirs militars e cun in officier, ils quals prendettan post vi a la medema meisa. Qua vegnit allura beviu in compagnia e Fabian stovet era prender part da quella bevida. Volend el allura pli tard s’allontanar per ir in siu quartier, non gli permettettan ils militars de sortir, schend che el hagi ussa priu serveç militar nell’armada veneziana. Fabian [p. 844 modifica] protestet cun tota forza, però adumbatten, el vegnit pigliau dad intgins robusts guerriers e manau daven or da l’osteria sco recrut dall’armada della republica veneziana.

[p. 161] IV.

Ad in di de granda calira seguitet ina notg cameçia, stgira e greva. L’aria era quieta et immoventa, mo implenida (implida) cun vaporaziuns, las qualas schaschevan pesant sin la natura e causavan granda relassaziun pro ils humans e pro las bestias. Prest però vegnit il profund silenzi nocturn interrutt dad ina ramur lontana, la quala comenzet a squassar la natura et a metter l’intêra creaziun in rebelliun. Cametgs in sin l’auter serpegiavan tras l’aria cun furia rapida, et a quels seguitavan terriblas tunadas, las qualas sminaçiavan de sfraccar insembel la terra. Quella grandiusa scena nocturna haveva strusch (a paina) comenzau, che ina sgrischeivla plievia (plövgia) vegnit sur la contrada, e cun quella era in suffel orcanus, il qual fageva tema e sgrischur allas creaturas viventas. Ils auals nellas montagnas, scufflentai dalla richa plievia del urizi, comenzettan era els a ramurar terribel et ingrandivan il concert tumultuus nella natura.

Ils viandants, ils quals se recattavan quella sera in strada, se havevan festinau de vegnir sut tetg avant che la burasca rompi ora. Stradas e vias eran vidas, sezs ils animals eran se retratgs in lur ignivs e speluncas. Meins timids (temeletgs) eran intgins commembers d’ina numerusa societad de Zigeuns vagants, ils quals campavan dapi in pêr emdas nella spaziusa selva nella vicinanza de Salzburg. Quels se profitettan da questa terribla scena nocturna, s’approximand indisturbadamein allas habitaziuns dels humans per commetter lur ingoladeçs, dals quals els per part se nutrivan. Lur camp se recattava circa ina mezz’ura distant da la citad. Pliras tendas e intginas baitas nauschas, fabricadas cun roma e dascha, servivan als vagants per habitaziun. Dal temporal, il qual passet cun tala vehemenza sur la contrada ora, non prendettan els la minima notizia. Ina part della banda haveva bandonau cun il crepuscul la selva per anquirir qualche preda; ils auters havevan fatg in grand fiucs sut in gigant ruver e cuschinavan lur çeina. Pér cura che la plievia comenzet a vegnir molestusa, se retirettan els in lur tendas e camannas, çercand il repos nocturn.

Ina de quellas baitas, la pli piçna de totas, era impau or’da vart dellas autras e se posava inconter il bist (fusto, metal) d’in ruver. Ina camegiada sclarit il intern della camanna, nella quala se recattavan mo duas persunas. Siu in fasch de mescal schascheva ina femna giuvna inzugliada (invilupada) in ina cuverta (cozza) de launa et a siu sein dormiva in infant da circa dus anns. La façia della bella femna era pallida e seriusa e portava vezeivlamein [p. 845 modifica] l’expressiun de granda afflicziun. Ella era gia se messa a scher ditg avant ils auters vagants della banda, mo ella non haveva amò claus in égl, non obstant che il fracass del temporal era gia da ditg vargau e che il silenzi nocturn [p. 162] era puspei returnau nella selva. La paupra femna stoveva esser fitg tormentada, pertgei ella schemeva e suspirava, gie beinduras scofundeva ella. Siu infant, che dormiva cauld e bein, teneva ella abbraçiau et il biçiava savens cun granda tenerezia.

Que podeva esser vargau mezza notg, cura che in hum d’ina figura giganta s’approximet alla camanna della paupra sofferenta. El era gia da ditg innà stau zupau davos in pin e haveva spiunau ora in moment opportun per saver arrivar adascus pro la camanna della femna. Davant la camanna se fermet el per tadlar, sche tot sei quiet. Non audind la minima caussa, s’approximet el alla apertura, la quala non era serrada et intret tot adascus. Havend el però strusch çentau siu pei nella baita, saglit la femna si e clamet: „tgi eis qua e me vul disturbar in miu repos nocturn“?

Silenzi, silenzi! respondet la vusch del hum, tiu amitg, tiu fideivel amant eis qua per te protegier, per renovar sia sinceraziun de sia immensa amur, dalla quala siu cor vegn tormentau di per di. Cura me vul ti exaudir?

T’allontanescha, ti tentader! respondet la femna cun energia; ti sas che jeu vi saver nagut da tei. Te turpegia de persequitar e tormentar ina paupra femna, la quala ful restar e resta fideivla a siu mariu fin a la mort. Subit bandunna mia camanna, ne che jeu allarmescha il camp!

Crudeivla Felicitas! respondet il hum sut vusch, has ti in cor da fier, che ti non sentas commiseraziun cun mei. Varga quater anns eis miu cor inflammau dad ina tenera amur per tei, e giust aschi ditg me has ti rufidau e me laschau batter cun mia passiun. Misericordia, Felicitas, misericordia! Pli ditg jeu non surporta quest terribel torment del cor; ti stos daventar la mia, Felicitas! Schend quels plaids cun ina vusch, la quala exprimeva pér memia la profunda passiun de siu cor, faget el puspei in pass inavant per s’approximar a sia victima (unfrenda).

Inavos, ti scelerau! garrit la femna cun vehemenza; il prim pass che ti fas, tgi dun jeu ina stilettada. — In quest moment sclarit ina camegiada la baita e Giacomino — quel era il tormentader della paupra Felicitas — vezet che sia victima era se alzada e che ella teneva in maun in stilet. La furia e l’alteraziun era exprimida aschi clar nella façia pallida della femna, che il tentader pigliet tema e se retiret. El non voleva causar in tumult nel camp causa che Felicitas era protegida dal cau della banda, ina Zigeuna veglia, alla quala tot ils commembers della banda stovevan obedir senza far ceremonias. [p. 846 modifica]

Il fracass de quest incunter haveva destedau l’infant della disfortunada Felicitas; el comenzet a cridar e la paupra mamma stovet impunder tota tenerezia per puspei il quietar. Varga treis anns haveva la paupra femna hagiu de batter cun quellas persecuziuns del scelerau Giacomino, il qual voleva a dispitta acquistar Felicitas per sia muglier, non obstant che quella haveva gia spusau in auter. Nus havein viu, co la paupra femna era crodada in captivitad dels Zigeuns ad Aosta paucs dis dopo che ella haveva fatg nozzas cun il Fabian Vedrin.

Ils Zigeuns eran stai fitg irritai sur la fugia de Felicitas, et intgins members della banda havevan giurau (engirau) de non posar, avant che els hagien puspei clappau la giuvna, la quala als prestava aschi buns serveçs cun siu cant e cun siu sunar. Il principal instigatur de quella persecuziun era Giacomino, il qual la havess bugen spusau. La giuvna als era stada fugida a Thusaun et els non havevan cattau ils minims vestitgs dalla fugitiva. In pe de fugir per la strada granda, che da quel temps vegniva generalmein practicada, haveva la giuvna priu sia via sur la Montogna, era arrivada in Stusavia et ils proxims dis nella contrada da Glion. Ses persecuturs credevan che ella fuss fugida invers Cuera, e percurettan tot las vischnauncas tranter Thusaun e Cuera, però adumbatten, els non cattettan la fugitiva et era negins [p. 163] vestitgs da quella. Ina part della banda credeva, che la giuvna sei probabel ida inzauna a smerscher sin ina excursiun, Giacomino però saveva che quei non fuss il cas, pertgei Felicitas gli haveva differentas gadas sminaçiau de fugir daven da la banda, sche el non calli de la persequitar cun sias sinceraziuns d’amur.

Quella banda de Zigeuns era allura passada tras la Surselva. Da pertot spiunavan Giacomino e ses compagns suenter ils vestitgs della fugitiva. Mo adumbatten. Felicitas era stada astuta e precauziusa avunda, de se zupar. Ella viagiava mo la notg et il di se teneva ella zupada nellas selvas; aschia havevan ses persecuturs pers da totafatg ses vestitgs. Giacomino però non perdet la speranza de cattar sia victima inzanua. Ils Zigeuns, ils quals havevan hagiu attacau il maester Vedrin a Disla, appartenevan alla medema banda, gie in de quels era Giacomino sez stau. Els eran allura passai la montagna dell’Alp sura et eran arrivai nella Vall della Reuss e vegnittan giu ad Altorf. Els passettan allura Luzern, Bern e Freiburg et arrivettan vers la fin del autun a Martigny nel Valeis. Passada la vendemia nellas contradas bassas del Valeis, passet la banda allura il grand S. Bernard per trapassar durant l’inviern las terras meridionalas. Sin tot quels viadis haveva la banda per moda de trametter spiuns ordavant per spiunar las contradas, las qualas ella voleva trapassar. A quella avantgarda appartenevan ils pli astuts e scelerai commembers [p. 847 modifica] della societad, e tranter quels era adina Giacomino il capo. Quels spiuns mai non passavan in liuc inconoschent (nonconoschent) da di, dimperse adina da notg per non esser observai dalla schenta della contrada. Lur prima lavur era quella d’anquirir in ina contrada, inua els volevan se fermar, in liu adequat per il camp della banda. Cun quella intenziun eran quels spiuns era vegnii ina sera fin a las portas d’Aosta. La notg era stgira et ils vagants intercurrittan l’intêr conturn da la citad. Passand sper ina casa solitaria ora, la quala stava in toc daven da la citad, audittan els sunar e cantar. Els se fermettan per spiunar, tgi che quels sunadurs e cantadurs seien. Quei non era in long studi per Giacomino, pertgei el conoschet subit la vusch de Felicitas. Però per vegnir or’da tot dubi, che sia audida non il hagi inganau, revet el sin in pomèr, che stava vicin allas fenestras e guardet nella stanza, la quala era illuminada dad ina fleivla glisch (glüm). Et in verdat, avant ses égls havet il Zigeun la selvaschina, la quala el haveva da ditg innà çercau. El contemplet cun in’allegria diabolica la paupra Felicitas, la quala non haveva la minima idea, che siu persecutur sei ad ella aschi da vicin. Cun la passiun, la quala il scelerau Zigeun nutriva aunc adina in siu cor, se unit ussa aunc ina passionada schalusia, vezend Giacomino, che Felicitas viveva qua cun in auter giuven in relaziuns fitg intimas, sco el podet concluder or da la recreaziun e conversaziun de Felicitas cun siu mariu Fabian. „Ha!“penset il nausch Zigeun in sia irritaziun, „mi eis que finalmein reussiu de te cattar, ti serp! Spetga! quella gada non miçeras ti or’da mes mauns!“

Giacomino descendet allura dal pomèr e communichet a ses dus compagns, che la cantadura sei in verdad lur Felicitas persa. Ils treis compagns vegnittan allura perina, che dus dad els doveien returnar pro il camp della banda e relatar a lur regina il descuvriment fatg, fratant che il terz dovei se tener zupau nella vicinanza della casa, per che els hagien mintga moment novas segiras, inua che lur victima se recatti. Quest ultim serveç surprendet Giacomino per esser tant pli segir, che el non perdi or’da vista sia preda. Els fagettan allura era aschia. Ils dus compagns da Giacomino portettan subit quella novella alla mamma della banda e quella ordinet, che la banda se fermi nella selva vicina in ina distanza de circa ina mezz’ura da la citad e che negins commembers della banda doveien se laschar ver nella citad ne nel conturn da quella. Gia la sera sequenta reussit que a Giacomino de clappar [p. 164] la Felicitas, sco nus havein gia requintau nel capitel antecedent. Giacomino era stau quel, il qual haveva applicau al Fabian quella frida terribla. Che Fabian non era restau mort sin il post, havet el d’ingraziar solum alla granda stgireglia, la quala faget impossibel [p. 848 modifica] a Giacomino a mesirar sia frida sco el voleva; l’intenziun del Zigeun era stada quella, de sturnir del tot siu adversari.

Felicitas vegnit allura manada cun forza pro il camp dels Zigeuns e stovet comparer avant la regina della banda, la quala la examinet rigurusamein. Felicitas confesset alla vegliurda il motiv, per il qual ella era fugida daven da la banda e sinceret, che ella vegli pli bugen morir, che bandonar siu hum. Ella roget, ella cridet, che ins la laschi libra; adumbatten però, la veglia Zigeuna non permettet alla paupra femna giuvna, de bandonar la banda. Vezend Felicitas, che tot rogar e supplicar sei invan, declaret ella alla vegliurda, che ella vegni a mazzar se sezza, sche ella vegni da qua d’invia molestada dal scelerau Giacomino. La veglia, la quala sentiva per auter qualche affecziun per la disfortunada donna giuvna, impromettet ad ella sia protecziun. — Felicitas vegnit allura puspei incorporada alla banda e stovet girar il mund cun quella. Sia libertad haveva ella persa, pertgei ella vegniva rigurusamein pertgirada. Durant la notg stoveva ella star in ina tenda granda in compagnia de plirs auters Zigeuns e Zigeunas, che havevan adina ils égls averts sin la distortunada femna; schi, aschi ditg sco la banda se recattet nella contrada d’Aosta vegnit ella aschi zun ligiada durant la notg per far imposseivla scadina tentativa de fugir. Durant il di eran adina intgins humens in sia vicinanza, ils quals tenevan guardia. La captivada vezet, che scadina fugia sei impossibla e se remettet in sia trista sort. In siu intern però nutriva ella aunc adina la speranza, de saver desertar la seconda gada; ella era però astuta avunda de tener çelai simils pertratgaments (impissamaints), se mussand alla banda reconciliada cun sia sort.

Essend la banda arrivada in Lombardia, stovet Felicitas puspei comenzar a cantar e sunar, sco avant sia fugia; da pertot però vegnit ella accompagnada sin sias excursiuns da plirs members della banda, ils quals eran habels d’impedir sia fugia. Al principi non la molestet Giacomino; el la voleva laschar imblidar impau sia afflicziun; però dopo in meins circa comenzet el a tentar la distortunada cun sias proposiziuns de matrimoni. Cura che l’occasiun gli s’offeriva, mava (gieva) el suenter ad ella e non vegniva unfis de molestar la cun sias tentativas. In similas tribulaziuns prendeva Felicitas allura siu refugi pro la mamma veglia della banda. Quella haveva differentas gadas sminaçiau al impetuus Zigeun cun castitgs, et ina gada haveva ella era laschau exsequir in tal. Quei haveva allura irritau zun fitg il scelerau Giacomino. El se mussava humiliteivel et obedeivel alla vegliurda, mo in siu intern buglivan auters sentiments; el haveva priu avant se sez d’acquistar la Felicitas, custi que tgei che vegli.

La banda era finalmein arrivada durant la prima metad del inviern [p. 849 modifica] fin a Triest e se tenet ussa si nella contrada de quella citad fin a la primavera. Giacomino proponet alla Felicitas de fugir cun ella daven de la banda, mo quella voleva saver nagut dad ina tala fugia. Ella schet al scelerau vagant: „sche jeu fugiss da la banda, sche daventass quei in prima linea per fugir da tei, ti poltrun.“Del reminent non fuss que stau las uras de fugir per la disfortunada Felicitas, pertgei ella doveva in qualche meins daventar mamma. A la fin dell’estad parturit ella allura in fresc mat, al qual ella det il nom „Felix“. Sia intenziun era stada quella de il nomnar „Fabian“, sco siu bab; ella haveva però certs motivs, per ils quals ella non il nomnet aschia. Ils Zigeuns savevan bein, che ella era stada maridada, il nom però e la familia del mariu non conoschevan els, e la astuta Felicitas non voleva palesar il nom e la derivanza de siu mariu, havend in senn de fugir pro la familia dels Vedrins, [p. 165] in cas che ella vegniss ina gada ne l’autra nella vicinanza de lur residenza sin la planira la Lansch. Havess ella dunque nomnau ils geniturs de Fabian, ne il liuc de lur dimora, allura havessen ils Zigeuns cert evitau de vegnir in quella contrada, ne che els havessen, in cas che els fussen passai tras quella, pertgirau pli rigurus la disfortunada femna.

Felix, il nov commember della banda zigeuna, vegnit reçert sin il mund cun totas ceremonias usitadas pro ils Zigeuns. El haveva strusch viu (viss) la glisch del di, che el vegnit portau pro la vicina fontauna; nella truasch survegnit el siu prim bagn nell’aua fresca. Allura vegnit el portau pro la mamma della banda, la quala il unschet cun divers étgs (ütts). Da là daven vegnit el allura reportau alla mamma, la quala havet da qua d’invia tota cura per siu infant. Quel non vegnit mai in ina casa, essend che ils Zigeuns habitavan da pertot, inua che els vegnivan, mo nel liber in lur baitas e tendas, las qualas els fabricavan in paucas uras. L’infant conoschet nagut del luxus; siu nutriment era il latg della mamma, sia tgina in tasch mescal sper il igniv della mamma e ses bagns ina lavada nell’aua fresca d’ina truasch; el prosperet però miravigliusamein e vegnit ferm. Siu corp, il qual era adina expost alla influenza dell’aura, vegnit in curt temps indiriu da tala maniera, che il cambiament de cauld e freid, de solegl e plievia haveva gnanc la minima infiuenza sin il nov descendent zigeun. L’infant daventet ferm e robust e cun nov meins comenzet el gia ad ir sez. — La pli granda consolaziun per la paupra Felicitas era quella, che siu car infant sumigliava siu bab Fabian; el haveva ils égls, ils cavells, la physionomia de Fabian. La mamma haveva grand quitau (pisser) per siu infant et il protegeva sco ina liunessa siu giuven. La pli granda tema haveva ella, che il Giacomino savessi far inzatgei a siu infant per far vendetga ad ella. Quella tema però era inutila; Giacomino [p. 850 modifica] saveva bein avunda, che Felicitass gli vegnissi ad attribuir scadina disgrazia, che succedess al infant, e che quei non fussi la dretga methoda per acquistar il cor della mamma, noschend al infant. Anzi Giacomino simulava granda affecziun per il infant; el tramagliava cun il piçen e gli portava da sias excursiuns da totas sorts tramagls e raubas de mangiar. Felicitas observava tot quei cun disfidanza et era circumspectusa in tots rapports.

Il inviern proxim e l’estad sequenta giret la banda inturn nell’Ungaria e nella Valachia, la sequenta primavèra però vegnittan els puspei in Germania, inua nus ils cattettan campai nella vicinanza de Salzburg conter la fin del Matg. Tot quels grands viadis eran stai grevs e stentus per Felicitas, stante che ella haveva de portar con se siu infant. La banda haveva bein dus carrs nauschs, mo la Felicitas non voleva viagiar cun quels causa che ins era strusch segir della vita sin quels.

Inconter la fin del Matg se mettet la banda puspei in viadi; ella traverset la Baviera et arrivet vers la fin dell’estad pro il lac de Constanz; ella giret allura aunc tras ina part della Svizzera orientala et arrivet il davos del autun fin a Cuera. Ils Zigeuns demurettan mo curt temps nella vicinanza della capitala grischuna, pertgei els volevan aunc passar las montagnas per arrrivar in Italia, avant che il inviern prendi possess dallas contradas alpinas. Lur intenziun era quella de passar il Septimer, ina strada, la quala els avant anns havevan fatg pliras gadas. Quella via plascheva a negin meglier, che alla Felicitas, la quala saveva, che la habitaziun dels Vedrins sei de cattar sper quella via. Fabian haveva pliras gadas hagiu descritt ad ella exactamein l’intêra contrada et era il palast de ses geniturs. La selva sin la planira da Lansch era giust ina adequata staziun per ils Zigeuns et els arrivettan ina sera pér tard cun lur intêra bagascha pro la osteria della selva. Felicitas se recattava quel di in ina februsa agitaziun. Per ina tala agitaziun haveva ella divers motivs. Que era ina possibiltad, che ella catti qua siu car Fabian, podend quel supponer, che ella vegnissi in di ne l’auter a vegnir pro la camanna [p. 165] della selva, sche ad ella reussiss de fugir la seconda gada daven dals Zigeuns. O, quantas speranzas levettan si quel di in siu contristau cor! Però giust tantas gadas s’alzet in siu cor la tema, che ella reçevi oz segiras novas dalla mort de siu car Fabian. In auter motiv de sia agitaziun era quel, che ella doveva forsa perder quel di siu car infant, siu prosperus Felix. Ella era nempe intenzionada de il laschar inavos pro ils geniturs de siu mariu, in cas che siu Fabian non fuss amò returnau a casa pro ils ses. In quest cas fageva ella allura quint de in Italia fugir da la banda e de se render ad Aosta per çercar siu mariu. Ina tala fugia non saveva ella [p. 851 modifica] però effectuar cun il infant, e perquei era ella se resolvida de sin ina maniera u l’autra surdar l’infant als Vedrins, quant mal che que fageva era al cor matern. Ella viaget quel di cun la davosa partiziun dels Zigeuns, e restava savens grands tocs inavos dals auters. Per zupentar via sia agitaziun als Zigeuns als schet ella, che ella sei impau maldisposta. Sin tot il viadi era ella attenta sin scadina caussa, che ella vezeva. Finalmein arrivettan ils ultims della banda e cun quels era Felicitas sin il ault da Parpan, inua che la selva comenzet. Els arrivettan allura pro la camanna dels Vedrins, la quala Felicitas conoschet subit per la residenza de siu sir e sia sira. Ils Zigeuns passettan speras via senza se fermar; Felicitas però faget ina vercla de restar inavos. Avant la camanna era la madame Vedrin et intgins dels infants, fradegliuns de Fabian; Felicitas roget la Vedrina per impau latg a siu infant. Subit jet la Vedrina nella camanna e portet allura al infant ina coppa cun latg caura. Felicitas ingraziet per il latg e partit senza plidar pli lunsch cun la societad dels Vedrins. Nella vicinanza della osteria se havevan ils Zigeuns fermau e drizau si lur tendas. Scadin dad els faget si siu igniv inua che el voleva. Felicitas, non volend ir in ina tenda cun auters commembers della banda, anquirit subit insembel mescal e faget si cun qualche roms ina camanna sut in gigant pin. Allura vegnit la çeina preparada sin ina plazza libra nella selva. Dopo haver çenau e beviu vinars, il qual vegnit requiriu da l’osteria, se mettet tot a dormir. Dus members della banda fagettan allura aunc la runda pertot il camp per guardar che tot sei in urden. Strusch che quels eran puspei s’allontanai, s’alzet Felicitas tot adascus, zugliet siu infant dorment in ina cuverta, e s’allontanet dal camp senza far la minima canera e senza esser observada. Ella jet tras la selva cun pass rapids direct vers la camanna dels Vedrins. Ella spluntet a la porta e la mamma Vedrina sentit era subit quest spluntar e vegnit ora sin la porta per guardar, tgi che disturbeschi il repos nocturn. La notg era stgira, mo donna Vedrin conoschet totina subit la giuvna Zigeuna, alla quala ella haveva questa sera dau latg per in infant.

Tgei voleis vus qua dad uras aschi tardas? demandet ella la Zigeuna.

Jeu sun ina paupra femna disgraziada, la quala eis vegnida adascus pro vossa camanna per demandar agit da vus, respondet Felicitas cun fleivla vusch.

Cun tgei vus sai jeu gidar? replichet la mamma Vedrina cun vusch lama.

Mi respondei aunc ina demanda, allura vi jeu dir co vus mi savais gidar, schet la Zigeuna; conoscheis vus in cert Fabian Vedrin, buna donna?

Fabian Vedrin! miu pauper figl pers! respondet la mamma cun dolur; mi porteis vus forsa novas da quel? Viva el? Inua eis el? [p. 852 modifica]

Sin quellas demandas non vus sai jeu dar ina contenteivla resposta; quei però vus sai jeu dir, che jeu sun la muglier da vos figl Fabian e che quest infant, che jeu porta qua in braç, eis vos biadi, replichet Felicitas a sia sira.

Donna Vedrin faget ussa subit intrar sia nura (britt) zigeuna nella camanna e serret allura la porta della spelunca. Felicitas requintet allura alla mamma de siu mariu tot la historia del Fabian dapi sia fugia a Glion e la paupra mamma spondet larmas amaras per siu figl, il qual ella amava da tot siu cor, non obstant che el haveva bandonau la familia sin ina moda asch[i], [p. 167] misteriusa et indeclarabla. Felicitas paleset allura a sia sira ils plans, che ella haveva fatg a riguard il piçen Felix e la donna Vedrin era compleinamein d’accord de salver e zupentar vi il infant dals Zigeuns. Las duas femnas vegnittan perina, che inzatgi dels Vedrins dovei subit, aunc questa notg, portar l’infant a Passugg pro il Cisc, inua che el dovet restar, fin che ils Zigeuns havessen bandonau la selva. Felicitas requintet ussa aunc a donna Vedrin, che ella sei intenzionada de fugir dals Zigeuns, per ir ad anquirir siu Fabian e la paupra mamma ingraziet alla Zigeuna cun cauldas larmas per questa resoluziun. Ella impromettet alla Zigeuna de haver tota cura per il pauper infant fin che ella, la mamma del infant, ne il Fabian returni e reclammi quel.

Donna Vedrin clamet ussa il grand dels figls che era aunc a casa pro ella. Quel stovet subit preparar in schierl cun in letgett per il infant. Felicitas imbraçet ussa aunc per la davosa gada siu car Felix, il biçet e mettet allura nel schierl. Quella operaziun voleva quasi romper il cor alla paupra Felicitas, pertgei il infant dormiva e non guardava sin sia tenera mamma. Donna Vedrin accompagnet allura siu figl fin a Churwalden et il instruit, tgei che el hagi de dir a Passugg e co che ins dovei zupentar vi il infant fin che inzatgi dels Vedrins turni in qualche dis per quel.

Felicitas havet dau cambiau a sia sira et era returnada pro il camp dels Zigeuns e puspei priu possess da sia camanna, senza che inzatgi dels Zigeuns la audi. La paupra femna non savet clauder in égl da la tristezia et afflicziun sur sia separaziun da siu infant. Inconter la damaun comenzet ella allura a bragir e garir cun aulta vusch. Intgins dels Zigeuns vegnittan cun ina gada nàtier e la demandettan, tgei che ad ella maunchi, et ella garrit cun vusch lamentabla: „ina bestia rapace, in luf, mi ha ingolau miu infant, o salvei miu car Felix!“Quella canera haveva allarmau plaun a plaun l’intêr camp et ils humens se radunettan per se cussigliar, tgei che els veglien intraprender. Que vegnit allura concludiu de far ina caçia sin la bestia selvadia. Intgins dels humens s’armettan e bandonettan il camp per persequitar la bestia nella selva. Els returnettan però in paucas uras [p. 853 modifica] cun las novas, che els non hagien cattau ne il lader ne vestitgs de quel. La mamma della banda commandet de desister dad ina pli longa caçia, essend che il infant non sei pli de salvar, la bestia il hagi cert gia consumau totalmein. Felicitas bragiva e cridava sco sche ella fuss desperada. Tras questa scena vegnit allura la banda impedida de continuar quel di siu viadi et ella restet aunc per ina notg nella selva da Lansch. Dopo mez di faget allura Felicitas sco sche ella voless ir ad anquirir siu infant nella selva; ella jet però, havend fatg in pêr çient pass nella selva, direct pro la camanna dels Vedrins. Là reçevet ella la segira nova, che siu infant sei arrivau saunamein a Passugg e che la familia Reider hagi impromess de ad interim salvar l’infant e de il zupar, fin che ils Zigeuns hagien bandonau la contrada. Consolada sur quest punct returnet allura la Zigeuna, dopo haver quassau il maun et ingraziau da novamein a sia sira, tras la selva inavos pro il camp della banda. La sera faget allura Felicitas sco sche ella temess de mamar in sia baita e prendet siu post in ina tenda pro in’autra partiziun dels vagants. L’auter di allura se mettet la banda puspei in viadi e se traget plaun a plaun vers l’Italia. In circa otg dis arrivet ella ventireivlamein a Clavenna, inua che ella se fermet per qualche emdas.

Fin in qua haveva Felicitas exsequiu siu plan cun tanta astutezia et adestrezia, che ils malizius Zigeuns havevan gnanc il minim suspect, che la giuvna Zigeuna giochi cun els ina comedia e che ella hagi in senn de puspei desertar da la banda. Els laschettan ussa a Felicitas bler pli granda libertad e non la survigilavan pli aschi rigurusamein sco avant. Ella se profitet ussa era da questa libertad; ella mava (gieva) diligentamein a cantar e sunar per las [p. 168] vischnauncas inturn e nella citad; siu cant era ussa adina in cant lamentabel e melancholic, il qual però plascheva extraordinari als Italians. Ella fadigiava aschia bein blera muneida, mo quella non portava ella tota als Zigeuns, dimperse ella zupet la granda part de siu guadagn per acquistar ils necessaris meds (mezs) per sia fugia. Ils Zigeuns se mettettan puspei in viadi et arrivettan in qualche emdas, dopo haver visitau Como e Lecco, fin a Milaun. Els fagevan quint de star qua in questa contrada pliras emdas. Felicitas fuva era qua diligenta e fadigiava bler, e sia cassa privata creschet da tala maniera, che ella survegnit speranza, de saver exsequir sia fugia. Ella saveva però che ella stovess fugir quella gada cun pass rapids, per miçiar da ses persecuturs. Ella faget la conoschenscha cun ina femna nella citad, alla quala ella credeva de poder confidar in secret. Quella compret allura ad ella vestgadira nova e dad in auter tagl, et ina canastra per metter ent la vestimenta vedra. Provand Felicitas ina sera quella vestimenta declaret, la [p. 854 modifica]amitga veglia, che negin vegni a conoscher la fugitiva in quest costum, sche Felicitas compri aunc ina capella, che umbriveschi impau la façia. Felicitas laschet comprar ina tala il di avant che ella prendet la fugia. La amitga veglia stovet ussa aunc impostar in carr cun in svelt cavagl dador las portas del marcau per in viadi de circa desch uras et imprometter de la accompagnar al meins in toc de duas, treis uras. Tot quellas preparativas vegnittan fatgas exactamein e senza la minima conoschenscha dels Zigeuns, ils quals credevan che Felicitas sei ussa contenta e leda de girar il mund cun els.

Il di destinau per la fugia arrivet. Felicitas bandonet il camp dels Zigeuns, il qual se recattava dador las portas della citad, sco il solit in compagnia de plirs commembers della banda. Passand sper ina osteria vi, det ella qualche moneida als vagants per che els sappien bever vinars. Ils Zigeuns acceptettan quella moneida cun plascher e jettan era subit nella osteria per star alleger in’urella. Dintant festinet Felicitas de vegnir nella casa de sia amitga. Là midet ella vestgadira et in circa in quart d’ura era ella pinada de partir. La veglia la manet or’da la citad e là cattettan ellas gia il carr et il viturin. Ellas sesettan subit sin il carr e daven jet quel ussa in tota furia nella direcziun conter Aosta. Dopo duas uras circa bandonet allura la veglia la fugitiva e returnet a Milaun, havend priu in tener cammiau da quella. Il viturin credeva de manar mamma e figlia e fageva zun negins suspects, che el havess prestau ses serveçs ad ina fugitiva.

Durant quest temps bevettan ils Zigeuns cun tota commoditad e cun tot deletg lur vinars nella osteria e se havevan terginau (retardau) varga in’ura nella locanda. Bandonand finalmein l’osteria, anquirittan els allura la Felicitas sin la plazza, inua els havevan se cussigliau de se cattar. Felicitas non comparet; ils Zigeuns però fagettan zun negins suspects, pertgei Felicitas haveva fatg pliras gadas aschia cun els per che els il moment della decisiun non fetgien suspects. Els jettan dunque oz sco autras gadas tras las stradas della citad per far lur affars, q. e. per ingolar, sche que dava l’occasiun et era per pinar vaschella e far autras similas lavurs de pintga valur, las qualas als dovevan solum dar l’occasiun de frequentar las casas. La sera turnettan els inavos nel camp, credend che Felicitas vegni gia ad esser arrivada là; mo quei non era il cas e la notg vegnit senza remanar la cantadura principala della banda. Pér ussa comenzettan els a far qualche suspect, che il uçe podessi esser sgolau daven. Intgins dels humens fagettan aunc quella sera in gir tras las stradas della citad e nel conturn de quella, però adumbatten, lur „prima donna“era svanida. Che Felicitas sei fugida vers Aosta, quei vegnit subit indament [p. 855 modifica] als Zigeuns e la mamma della banda ordinet subit che Giacomino e dus auters humens della banda doveien persequitar la fugitiva fin ad Aosta, et ils persecuturs se mettettan la damaun mervegl in viadi, però a pei; [p. 169] mo ils Zigeuns ein buns pedunzs et ein era capavels de far grands strapazs, cura che que sto esser.

Felicitas era però per in di et ina notg in avantatg e prendet aunc in second di in carr per vegnir pli spert vinavant. La notg reposet ella mo paucas uras e gia avant l’alva se mettet ella il terz di in viadi; il quart di havet ella puspei occasiun de saver viagar cun in carr; quei faget ad ella allura posseivel d’arrivar la sera del quint di fin ad Aosta. Ella jet subit nella casa, nella quala ella haveva habitada cun Fabian. Il patrun della casa la conoschet subit e la reçevet cun curtesia. La prima façenta della paupra fugitiva era quella de s’informar, sche siu car Fabian sei amò in vita e nua che el se recatti. Il patrun della casa requintet allura alla disfortunada fugitiva l’intêra historia del pauper Fabian, co el il hagi priu si da plaun per mort, co el sei pliras emdas stau in perigel de stover morir, co il pauper malsaun hagi patiu dolurs immensas de corp e dell’olma, quala sei stada sia afflicziun, cura che el hagi udiu che sia cara muglier gli maunchi. Felicitas spondet grossas larmas sur la trista sort de siu mariu, se consolet però, che el sei amò in vita, sperand de il cattar. Il patrun della casa requintet allura era aunc, co e cun qualas intenziuns Fabian hagi bandonau sia casa; pli lunsch però saveva el requintar nagut, pertgei dapi che Fabian haveva bandonau Aosta, mai non haveva el survegniu novas dad el.

Felicitas ingraziet al patrun della casa cauldamein per questas novas et era per la commiseraziun e misericordia demussada a siu Fabian. Ella vulet allura subit partir per continuar siu viadi; mo il patrun della casa non permettet quei e la necessitet de pernottar pro el. Mo la damaun sequenta bandonet Felicitas avant l’alva questa casa de hospitalitad e se mettet in viadi. Il buntadeivel hum supplichet ella de tener çellau siu arrivo ad Aosta, temend che ils Zigeuns savessen vegnir sin ses vestitgs. Quella precauziun non era stada superflua, pertgei gia la sera sequenta observettan il patrun della casa e sia familia intgins subjects suspectus, ils quals giravan inturn nel conturn della casa. Quei era il Giacomino cun ses compagns, ils quals eran vegnii quella gada impau memia tard per clappar la fugitiva. Segirs vestitgs della fugitiva havevan els negins e non observand els la Felicitas in questa casa, credettan els de haver fatg lur viadi adumbatten e turnettan puspei inavos a Milaun pro la banda per la via che els eran vegnii. [p. 856 modifica]

V.

Que era ina bella sera del Matg. La populaziun della citad de Venezia (Vaniescha) era in granda agitaziun. La longa guerra della republica veneziana cun la Terchia per il possess della Dalmazia e Morea, la quala haveva gia comenzau l’ann 1683, havet danovamein portau grands combatts questa primavéra e las armas venezianas havevan avant qualche dis acquistau ina considereivla victoria sur la truppa terchèsa. La nova de quest success sin il camp de battaglia haveva provocau quella granda agitaziun pro la populaziun della citad de Venezia. Ina granda massa de pievel girava tras las stradas della citad, la quala era illuminada sco in di ded aulta festa. Sin las plazzas publicas vegnivan dadas producziuns musicalas, vegnivan tenii discurs patriotics per inflammar et enthusiasmar il pievel per la caussa della patria. Intêras undas d’aspectaturs vagavan tras las vias della citad et il tumult era grandius. Nellas lagunas bugliva que cun gondolas illuminadas, las qualas navigavan in grand chaos per ils canals inturn. In summa que era ina grandiusa e miravigliusa scena pitoresca quella sera nella citad de Venezia et in siu contuorn. Quellas demonstraziuns d’allegria et enthusiasmus durettan (cuzettan) fin a las duas dellas notg circa e pér inconter la damaun comenzet [p. 170] que a vegnir impau pli quiet, cura che la granda folla della populaziun era se rendida nellas casas per reposar aunc impau avant che l’alva spunti. Blera schenta restet però tota notg sin las stradas, e las vias non vegnittan vidas quella notg fin che il solegl comenzet a sclarir in nov di.

Per mantener disciplina e per prevegnir a scandals e tumults, ils quals succedan aschiglioc savens tier da quellas festivitads, haveva il guvern della republica postau bleras guardias nellas diversas parts della citad. Ils commandants de quellas guardias havevan reçert las ordras de vigilar, che il urden non vegni disturbau nella citad; els stovettan perquei postar lur sentinellas da pertot, inua che se recattavan stradas impau suspectusas. Ina tala sentinella fuva era postada in ina strada stgira e stretga, nella quala sboccava in canal dellas lagunas. Il grenadier, che stava sentinella a mezza notg sin quest post, promenava vi e nà pro la sboccada del canal. Il hum fageva ina çera seriusa e non prendeva negina notizia e negina part dall’allegria generala, la quala regeva in tots cantuns della citad; el fageva absolut negina attenziun sin ils giucs del pievel e que pareva, sco sche il guerrier fuss occupau totalmein cun ses propris sentiments e pertratgaments. Tot annetgamein se volvet el però rapid inconter il canal e tadlet sin in lontan fracass cun la pli granda attenziun. Quei che il haveva destedau or’da sia lethargia era il tun d’ina guitara, il qual arrivet cun in lev vent sco in suspir a sia oreglia. El tadlet ussa cun ina februsa [p. 857 modifica] attenziun et audit pli clar ils dulçs accords del menzionau instrument. Simils instruments haveva il guerrier audiu mintga di superflua a Venezia e non fuss que stau in motiv de il metter in agitaziun, mo ils accords che el sentit e la moda e maniera, co il instrument vegniva sunau, era il motiv de sia attenziun. Questa musica pareva de vegnir dada sin il canal e la attenta sentinella credeva d’observar ina gondola, q. e. ina pintga navetta e supponeva che il sunadur u la sunadura della guitara stoppi se recattar in quella. Sia supposiziun era giusta; la gondola s’approximet plaun a plaun alla strada et il guerrier sentit allura in preludi amureivel, e dopo quel intonet ina clara, bella e sonora vusch feminina la sequenta stropha:

Contristada, bandonada

Sto il mund girar!
Mai da quei serà cattada,

Che miu cor tegn car!

Ils dus ultims vers vegnittan repetii e quest refrain vegnit cantau cun ina dulçezia e melancholia, la quala provochet ina immensa agitaziun pro il guerrier. Dopo questa stropha sunet la cantadura in plascheivel e tener intermezzo, allura intonet ella la seconda stropha e cantet:

Quant stentusa e spinusa

Eis ti, mia sort!
O amur, ti dolorusa,

Ti eis mia mort!

Durant che vegnit cantada questa ultima stropha cun siu refrain, era la gondola s’approximada fin alla strada, nella quala il canal sboccava et il guerrier podet ussa, non obstant la stgiraglia che regeva in quest liuc solitari, observar la proscherusa statura della cantadura et el exclamet cun vusch tremblanta: „Felicitas! Felicitas!“e curret inconter alla femna, la quala in quest moment bandonet la navetta. Il proxim moment tenet il guerrier la cantadura in sia braçia.

Betta subit daven tia vestimenta de militar, Fabian! schet la cantadura in granda agitaziun al guerrier, il qual da l’allegria et emoziun haveva quasi pers tot il giudici. Subit inavant, l’ura de tia liberaziun eis arrivada!

Fabian bettet sia arma e siu caput militar nel canal e seguitet a sia muglier nella gondola. Là midet el, durant che els navigettan dal canal ora, era l’autra vestgadira, et arrivand la pintga gondola in in dels canals principals, inua se recattavan bleras gondolas et ina granda quantitad de pievel, [p. 171] haveva Fabian gia l’aspect d’in gondolier, che negin il podeva conoscher. Fabian lavuret cun tota forza cun la pala a Felicitas diriget la nav. In qual liuc volein nus navigar? demandet Fabian sia muglier. [p. 858 modifica]

Trai ti mo fresc la pala, jeu diriga la nav, de plidar però lascha esser, quei nus savess tradir; seies quiet et attent, e nossa fugia nus reussirà cun agit del çiel! gli schet Felicitas in ina oreglia.

La leva navetta mava sco de sgolar tras il canal e Felicitas la manava cun granda adestrezia tranter las bleras gondolas ora, las qualas traversavan il canal in totas direcziuns. In in quart d’ura circa fuvan els gia vargai ora la folla granda, la quala vagava per la granda part vers il centrum della citad. In curt temps se recattettan els allura ordeifer (dador’) la citad, et or dal circul dellas gondolas. La sera era stgira e la illuminaziun della citad non fuva sufficienta per sclarir la circumferenzia della citad. Aschia arrivet la navetta dels fugitivs prest ora nel stgir, inua els non fuvan observai da negin.

Reposa in moment, Fabian, schet Felicitas, imbraçiand siu car mariu; tia metamorphosa non eis amo finida.

Fabian stovet allura trer ora sia rassa e Felicitas il unschet e lavet cun il suc d’ina planta, il qual gli det ina forma colur brina: sia vista, siu pèz (pett) e ses mauns e sia braçia survegnittan quella colur, la quala il faget da totafatg nonconoschibel era a ses pli intims amitgs e conoschents. Allura vegnittan aunc ses barbis tagliai daven cun ina forsch, et il desertur della armada della republica veneziana havess cert ascau passar avant siu regiment, senza che in da ses compagns il havess conoschiu in quest travestiment.

Fabian haveva laschau far Felicitas cun el, tgei che ella voleva, el obediva a ses plaids, sco quei che in bun infant obedischa a ses geniturs; el saveva che sia muglier era astuta avunda per exsequir in plan, il qual ella haveva ina gada adoptau. El la imbraçet ussa impetuus e la strenschet a siu sein. Felicitas però gli schet: Seies precaut e circumspectus! Nus arrivein ussa prest pro ina insletta; là vegnin nus in ina casa d’in pescadur, pro il qual jeu sun stada qualche temps. Ti passas qua per miu amant et eis in barcarol da Triest: has capiu, miu car? Et ussa inavant, ussa non havein nus peda de perder nos temps cun far tramagls.

In ina mezz’ura circa arrivettan ils fugitivs pro la menzionada insla et intrettan nella camanna del pescadur. In questa camanna restettan els plirs dis nonobservai. La policia anquiriva bein il desertur, mo quel non era de cattar. Ils sbirs del guvern, manai da guerriers, il quals conoschevan il fugitiv, eran ina sera era arrivai pro la menzionada insla; els havevan viu qua Fabian, che el era occupau cun la prescaria, mo negins dels persecuturs il conoschettan et il pescadur sez non haveva la minima idea, che il desertur se recatti in sia camanna, aschiglioc fuss el forsa stau tentau de il tradir causa ils 40 scuds che eran vegnii impromess al denunciatur. [p. 859 modifica] Essend la prima caçia sin il desertur vargada, vegnittan ils dus conjugals perina, de bandonar Venezia. Fabian anquirit serveç sin in bastiment che doveva navigar a Triest e cattet era in tal. Felicitas viaget cun il medem bastiment sco passagiera. Els arrivettan allura era ventireivlamein a Triest, senza esser stai molestai della policia. Mo strusch che els havettan bandonau il bastiment, comenzettan els era lur fugia per terra e viagettan nella direcziun vers Laibach in Krain. Pér in quella citad se sentittan els segirs dalla persecuziun della policia. Els restettan allura qualche dis in quest liuc per reposar da lur strapazs. Fabian, il qual haveva durant ils treis anns de siu serveç viviu zun spargnus per acquistar ils meds (mezs) de fugir, era ussa in possess d’ina bella summetta de danèrs. El midet ussa puspei vestgadira, lavet giu sia colur brina e comparet ussa nel costum de vagant, sco avant. El compret era puspei ina violina et ils dus vagants comenzettan puspei a concertar sco dal temps avant lur separaziun.

[p. 172] Avant de continuar la historia dels vagants, stovein nus aunc requintar, co que era stau posseivel a Felicitas de liberar siu mariu dal serveç militar, tier il qual el era stau sforzau brutalmein. Daven d’Aosta era ella se rendida a Genua, savend che ella non hagi de temer ses persecuturs in quella contrada. Cun sia guitara e cun siu excellent cant fadigiava ella pli che il sufficient per ses basegns. Savend che siu Fabian sei se rendiu vers la Venezia, non faget ella longs studis, quala via che ella vegli prender: ella jet inconter Bologna; da là a Ferrara et a Padua et arrivet circa çinc meins dopo sia fugia das Zigeuns a Venezia. Ella era stada ventireivla sin siu intêr viadi. Sia bella statura e physionomia non manchettan a portar divers perigels alla paupra femna, che era sin quest viadi senza protecziun. Ella era differentas gadas stata exposta ad excess et a vergognusas persecuziuns da part de nauschs humens, mo sia granda energia e siu git stilet, il qual ella portava adina pro ella per sia defensiun, la haveva adina laschau victorisar sur ses tentaturs. A Venezia era ella vegnida plitost per evitar la banda de Zigeuns, da la quala ella era fugida. Che ella vegnissi a cattar in questa citad siu mariu, da quei non vegniva indament ad ella. Essend la citad aschi bella e guadagnand ella qua fitg bler cun sia musica, se resolvet ella de restar in questa citad qualche emdas. Ella anquirit allura ina stanza in ina casa privata per sia dimora e vegnit aschia pro il pescadur, dal qual havein fatg menziun sura. Quella habitaziun era bein impau allontanada dal centrum della citad, prestava però alla vaganta pli granda segirtad. Voleva ella ir sin las plazzas e stradas della citad, prendeva ella ina navetta nauscha del pescadur e navigava cun quella inua che ella voleva, e la sera returnava ella puspei cun sia navetta. [p. 860 modifica]

Per esser meins exposta allas insolenzias de malimpudai humens e della plebaglia, se haveva ella vestgida impau pli proper, da maniera che scadin non la havess giust conoschiu il prim moment. In di che ella se recattava giust sin la plazza de S. Marc, passet ina colonna de guerriers sin la plazza, ils quals dovevan smontar la guardia. Senza fraud det la cantadura, la quala stava davos ina colonna d’in palast, ina égliada sur la guardia nova. In lev garriu de surpresa vegnit or’da sia bucca, et ella comenzet a tremblar da l’agitaziun. Ella credeva nempe de haver viu tranter quels guerriers siu car Fabian. Ella stet dunque all’erta per spiunar ora, sche il menzionau grenadier sei in verdad siu mariu. Diversas partiziuns de questa guardia nova vegnittan dislocadas in autras stradas della citad et era il grenadier, sin il qual la giuvna Zigeuna haveva siu égl, vegnit manau cun qualche auters compagns sin in’autra plazza. Felicitas seguitet alla guardia da lontan. Ella vezet allura dad in cantun della strada inora, che quels humens prendettan possess dad in local destinau per ina guardia, et ella passet ussa pliras gadas, bein cuvrida cun in vel giu per il tgau, sper la guardia vi, e que era negin dubi, il hum, il qual ella haveva considerau e contemplau aschi ditg, era siu Fabian. O qual sforz stovet ella far a se sezza, de non currer subit pro siu mariu et il imbraçiar cun tot l’impetuositad d’ina ardenta amur! La prudenzia e la circumspecziun però portettan la victoria, ella non se det de conoscher a siu mariu. Ella era ussa contenta, che ella haveva puspei cattau siu Fabian. Mo co era quel daventau in guerrier della republica veneziana? quella demanda non saveva ella responder. Ella saveva che Fabian era stau in grand inimitg della vita militara, postut dalla rigurusa disciplina che regeva da lez temps quasi da pertot pro las armadas. Ella vegnit finalmein sin il pertratgament, che siu mariu sei u vegniu sforzau de prender serveç militar, ne che el sei vegniu inganau da qualche poltrun. Che Fabian havessi barratau sia vita libra cun la sclaveria militara voluntusamein, [p. 173] quei non saveva ella crer. Tgei importavan però similas supposiziuns? Ella haveva ussa cattau siu hum et era intenzionada de il liberar or’da sia sclaveria militara.

Ella jet ussa per quella sera a casa, q. e. ella naviget cun sia barchetta nauscha pro la camanna del pescadur. Ella demandet ora quel sur ina e l’autra caussa militara, principalmein supra il serveç militar nella citad. Il pescadur schet ad ella, che la garnisun sei da present piçna, essend che la granda part dell’armada sei in Dalmazia, e che quella garnisun hagi grev de servir; que tucchi sin treis dis al meins in di et ina notg de guardia. Ussa saveva Felicitas avunda, per saver observar mintga gada siu mariu, cura che el haveva de vegnir sin la guardia. Ella saveva [p. 861 modifica]las uras, cura che vegniva smontada la guardia, e mai mancava la cantadura ded esser inzanua da vicin per anquirir cun ses égls siu car mariu. Durant quest temps faget ella allura totas preparativas necessarias per ina fugia. Ella compret vestgadira per il mariu, per subit il saver travestgir, sche l’occasiun de il liberar arrivi. Ella havess hagiu differentas gadas la megliera occasiun de s’approximar al mariu e de plidar cun el; ella evitet però in tal incunter, savend che Fabian fussi bler memia impetuus e temend che la policia savessi observar lur confar, il qual fuss stau perigulus a riguard lur fugia. Ella moderet dunque per pura circumspecziun ils ardents giavischs de siu cor e se contentet a contemplar e considerar siu Fabian da lontan. Ella haveva observau quant trist che el era, ella quitava de ver cun quala mala veglia el fageva siu serveç militar, et ella saveva per cert quals fuvan ils pissers e pertratgaments de siu mariu.

Finalmein arrivettan a Venezia las novas d’ina victoria dell’armada veneziana in Dalmazia e quellas vegnittan reçertas cun grand enthusiasmus. Il guvern ordinet sin ina dellas seras proximas ina illuminaziun generala della citad, la quala vegnit applaudida dalla populaziun. L’astuta Felicitas calculet subit, che ina tala festivitad podessi offerir la megliera occasiun per metter in exsecuziun ses plans. Il di de questa festa nazionala arrivet. Avant mez di vegnit celebrau in solemn serveç divin in totas baselgias della citad. Dopo mez di comenzettan allura ils giucs publics, als quals se participet quasi l’intêra populaziun della citad. Era la Felicitas haveva bandonau gia la damaun l’insla de sia dimora et era navigada tot soletta cun sia gondoletta nauscha vers il centrum della citad. In in liuc solitari fermet ella allura sia barca e comenzet a girar tras las stradas della citad. Dal temps che la guardia vegnit smontada, se postet ella puspei sin la plazza e cattet subit siu Fabian, il qual vegnit oz puspei sin la guardia. Fabian vegnit dislocau cun ina partiziun della guardia in ina part pli solitaria della citad. Felicitas stet allura tot il di da vicin da quella posta per spiunar, inua che Fabian vegni postau sco sentinella. Fortunadamein vegnit el inturn mezza notg manau in quella strada solitaria sper il canal. Observand Felicitas che Fabian sei ussa sin in post, il qual favorischi la fugia, jet ella subit pro sia gondola e naviget cun quella nel menzionau canal. Che siu plan de liberar siu mariu reussit compleinamein, havein nus gia requintau sura.

[p. 177] Fabian haveva tadlau sin quests requints de sia muglier cun granda attenziun e cun plascher et el admirava tant l’astutezia sco l’adestrezia et energia, cun la quala ella haveva exsequiu ses plans. El non vegniva mai unfis de demandar ora Felicitas sur in u l’auter detagl de quellas interessantas episodas. Requintand Felicitas dal piçen Felix, il [p. 862 modifica] qual Fabian non haveva amò viu gli saglittan las larmas et el sentiva in siu cor in grand et irresistibel desideri de prest vegnir pro siu infant. A Felicitas fageva que plascher e letezia, vezend che siu mariu haveva gia tant pisser per siu infant.

Que eis capeivel, che Felicitas haveva era miraviglia quala vita siu car Fabian hagi manau durant quel long temps de lur separaziun. Fabian requintet allura ad ella, in quala infama moda e maniera el era stau vegniu sforzau de daventar inconter sia voluntad in militar e guerrier. Da Treviso, inua el era stau vegniu clappau, vegnit el manau a Venezia e curt temps suenter in Dalmazia pro l’armada della republica. El haveva differentas gadas hagiu priu part da plirs serius combatts conter ils Tercs, ils quals battevan cun ina vehemenza fanatica, e se haveva era distinguiu nella battaglia da tala maniera, che el vegnit decorau cun ina medaglia de honur. L’autun passau però era el stau vegniu malsaun e vegnit manau inavos a Venezia nel spital, il qual el haveva bandonau pér avant treis meins circa. Il serveç militar non gli haveva mai plaschiu; quella rigurusa disciplina, quella mancanza de libertad, quella subordinaziun a superiurs eran caussas, las qualas contrastavan memia fitg cun l’educaziun de sia infanzia e cun sia vita vaganta d’avant. El haveva perquei diversas gadas priu la resoluziun de desertar da l’armada, mo d’exsequir la deserziun era ina caussa fitg difficila. La colonna della armada veneziana, alla quala siu regiment apparteneva, era adina stada visavi al inimitg, da maniera che el havess mo saviu desertar pro ils Tercs, il qual el non voleva far, non obstant che el odiava ils Venezians causa la violenza, che els havevan dovrau conter el, quasi aschi fitg sco ils noncretents. Que era però stau temps, che Felicitas il libereschi da sia sclavaria militara, pertgei ils proxims dis doveva Fabian puspei returnar in Dalmazia pro l’armada, e tgi sa, sche ils dus paupers conjugals se havessen in quest cas puspei cattau in questa vita! La guerra, la granda ruina e perdiziun dels pievels, ha savens spartiu ils pli ventireivels conjugals, ha semnau miseria e tribulaziuns senza fin sin il mund, privau nondumbreivlas familias da lur nutriturs e preparau a vieuas et orfans ina miserabla sort.

Quant lets eran ussa ambas dus conjugals, che quest long e grev temps de lur improvament era vargau e haveva priu ina fin aschi contenteivla! Els imblidettan prest las numerusas adversitads, las qualas havevan amaregiau ils ultims anns lur vita. Ina soletta caussa als mancava per far compleina lur presenta fortuna, nempe lur infant, lur piçen Felix. Els eran però persvadii, che la tatta del infant abbandonau vegni a portar tota posseivla cura per siu [p. 178] biadi (abiadi) e quella ferma persvasiun calmet era lur pissers. Els vivettan perquei ils dis de lur nova reuniun in allegria [p. 863 modifica]e deletg senza far persenn, che ils dis de lur dimora a Laibach passavan aschi rapid e che Laibach era in liuc memia vicin da Venezia, per ils saver preservar da totas persecuziuns, e tgi sa quant ditg che els fussen restai in quest liuc, sche in inaspectau incunter non ils havess admoniu et advertiu de subit bandonar questa contrada.

Fabian soleva far las seras promenadas cun sia moglier nel conturn della citad; il girar inturn nella libra natura era puspei daventau ina absolutau necessitad per el. Ina sera impau stgira eran ils dus conjugals era promenai in ina considereivla allontananza della citad. Sin da quellas promenadas bandonavan els ordinariamein las stradas principalas e giravan il bler per trutgs e sendas sin crests e collinas. Quella sera havevan els era ascendiu ina tala collina; l’aria lama, la profunda quietezia nocturna ils laschet imblidar, che las uras della notg seien gia avanzadas e que era gia mezza notg, che els reposavan aunc sin la çima della collina. Annetgamein observettan els nella selva da l’autra vart della vallada la clarezia d’in fiuc. Quei als faget granda tema et ambas dus laschettan subit vegnir indament (ad immaint) ils nauschs Zigeuns, lur persecuturs. Tgei era qua d’intraprender? Il prim volettan els esser segirs, sche lur supposiziun sei vera. Els bandonettan subit la collina e s’approximettan tot adascus alla selva per spiunar ora, tgi che se recatti in quella. Els arrivettan non observai pro il ur della selva et intrettan in quella per saver se vicinar pli fitg al camp dels vagants. In ina distanza de circa çient pass observettan els ina intêra societad de Zigeuns, ils quals eran campai inturn in fiuc e çenavan. Els non havettan a far longs studis per conoscher ils vagants; Felicitas haveva cun la prima égliada observau siu infam persecutur, il scelerau Giacomino. Ella faget in sign a siu mariu et els s’absentettan puspei giust aschi adascus sco els eran vegnii. Ussa savevan els, tgei che els havevan de far. In questa contrada non eran els segirs in solet di pli, et els se resolvettan dunque de bandonar Laibach aunc quella notg. Els jettan subit inavos in lur quartier, prendettan insembel tot quellas caussas che els havevan e se mettettan in viadi cun l’intenziun de returnar nel Grischun. Per evitar scadin incunter cun ils Zigeuns, ils quals tenor la supposiziun de Felicitas dovevan returnar tras l’Italia sura, prendettan els lur via vers la Germania. Els havevan l’intenziun de visitar Vienna, la capitala dell’Austria e volevan allura da là daven prender lur via inconter la Svizzera et il Grischun, evitand però las stradas, las qualas ils Zigeuns solevan prender e las qualas eran conoschentas a Felicitas.

VI.

Maester Vedrin era puspei returnau da sia solita excursiun d’estad. El era passau las Myras et arrivau inconter sera nella selva della planira [p. 864 modifica] da Lansch. El intret nella osteria della planira per aunc prender in refresc avant de vegnir a casa sia. El vegnit reçert da siu vischin, dal ostier, cun tota curtesia. In figl et ina figlia, che havevan fatg cun el la campagna de questa estad, tramettet el a casa per anunciar là siu arrivo, fratant che el sez restet aunc ina pezza nell’osteria e svidava in sanin (zeina) vinars sur l’auter. Quei il faget çiançius et el comenzet a dar la bucca cun il ostier. Quel gli gratulet pervia del ingrandiment de sia familia tras in nov mattet. „Tgei, mia familia se havess ingrandida in mia absenza?“demandet il maester cun surpresa, credend che il ostier vegli dir, che sia muglier gli hagi parturiu in infant durant sia absenza? „Volein guardar, co quella caussa stat“, schet el, bevet ora siu sanin e se preparet allura ded ir a casa nella camanna. Dopo haver pagau siu vinars vacilet el allura tras la selva; el non era giust ferm [p. 179] pli in gamba e fageva diversas curvas, il qual laschava supponer, che il manteniment del equiliber gli detti granda fadigia. Da temps in temps se fermet el, plidava cun aulta vusch conter las plantas della selva e gesticulava cun ils mauns sco in comediant sin il theater. La notg era ussa gia arrivada et ella era stgira da tala maniera, che il bun maester fuss prest passau sper sia camanna via, senza la cattar. Sia familia audit però siu brunclar e donna Vedrina et ils infants vegnittan or’da la camanna per il beneventar. La muglier vezet però subit, che que non era bell’aura questa sera pro il maester; el portava sia capella sin la tatonna da tala maniera, che ins vezeva la guirlanda da cavells longs, quel classic çiof d’avant tier dad ina oreglia a l’autra, che ils parlèrs laschan inavos per sem, cura che els vegnan tondii. Il maester faget pintga curtesia cun sia muglier e cun ses infants; el vacilet conter la camanna et intret in quella senza far ceremonias; ils auters gli seguitettan. La mamma Vedrin faget bel bel cun il maester per non il irritar e per plaun a plaun era spiunar ora, qual sei il motiv de sia mala luna.

Co eis que passau cun vus quest’estad? demandet la mamma il maester cun vusch lama. Essas adina stai sauns e haveis hagiu bler lavur?

Sauns essan nus stai e lavur havein nus era hagiu avunda, respondet il maester malvulidamein; que eis però tot inutil che il hum fadigi qualche moneida, sche ina vegliurda sco Ti vegn aunc cun infants!

Eis or’da senn, miu bun vegl, replichet la mamma; tgi crederà bein, che jeu vegni aunc cun infants! Danunder vegnas Ti cun da quellas çiançias?

Tgei, Ti vul snegar (denegar), che nossa familia sei vegnida augmentada? Pertgei mi gratulet allura il ostier pervia del ingrandiment de nossa familia, di vegliurda?

La mamma se mettet a rir e schet allura al maester: Ti eis zun da [p. 865 modifica]buna fei, bab; nossa familia eis bein creschida per in member avant paucs dis, mo quel non eis nos infant, quel eis nos biadi (abiadi), in infant da nos Fabian, che nus eis iu a perder.

Il maester faget égls sco sche el voless travunder (lagutter) sia muglier, credend che ella vegli far s-cherz cun el. Tgei, schet el, nos Fabian dovess esser returnau cun familia?

Na, nos Fabian per disfortuna non eis amò returnau e Deus sa, sche quel returna inzacuras inavos pro nus. La mamma manet allura il maester nella stanza dadent e gli musset il Felix, il qual dormiva cauld e bein sin in sac nausch cun paglia. In verdat, schet il maester, la physionomia ha l’infant dals Vedrins. E quei era ver. L’ultim infant del maester era pauc pli che dus anns pli vegl che Felix, e quest ultim sumigliava quel, sco quei che in schemel sumiglia l’auter. Felix saveva aschia tgunschamein passar sco ina continuaziun del register u della corda Vedrina.

Impau pli tard, cura che il maester se haveva quietau, gli requintet allura la mamma quei che ella saveva da Fabian. Per dir che il maester era, las larmas gli vegnittan totina nels égls, cura che la muglier gli requintet las disgrazia succedida ad Aosta cun Fabian El era bein stau impau affruntau, che Fabian il haveva bandonau adascus; el non teneva però quella deserziun de siu figl giust per ina aschi granda errur. Per tant pli grand vegnit ussa aunc siu odi inconter il Zigeuns, dals quals el haveva gia differentas gadas sofferiu bler. Mo tgei doveva el intraprender per vegnir in agit a siu figl; el non saveva, sche quel sei aunc in vita, u na; e nua il havess el doviu anquirir? E co il havess el doviu proteger dals Zigeuns, ils quals el sez temeva e dals quals el sez non se podeva rescuder? Se havess que tractau de far ina battaglia cun quels scelerai vegants nella selva da Lansch, il maester cert havess hagiu tanta curascha de se defender da quels bandits; el havess allura clamau in agit tot ses figls e schenders e fuss stau in cas de manar ina considerabla armada sin il camp de battaglia; però de voler girar il mund per [p. 180] anquirir siu figl, dal qual el haveva quasi negins vestitgs, e de sez s’exponer al perigel de vegnir a mauns a ses pli grands inimitgs che el haveva, non haveva el ne anim ne plascher. Il meins gli plascheva quei, che siu Fabian haveva maridau ina Zigeuna, et el non saveva supprimer del tot il suspect, che quella Zigeuna, la quala se haveva dau de conoscher a sia muglier per la consorta de siu figl, fussi forsa sezza stada d’accord cun ils Zigeuns, de far or’dals peis il Fabian e che ella havessi surdau l’infant alla tatta, per sezza vegnir libra da quel. Simils dubis inquietettan il proxim temps il maester e quels non eran giust qualificai per il laschar pigliar granda affecziun per sia nura (britt) zigeuna. Siu biadi però amava el, sco sche quel fuss siu propri infant. [p. 866 modifica]

Felix, il qual era avant paucs dis vegniu manau si da Passugg nella camanna dels Vedrins, era bein stau impau inquiet, cura che el ils prims dis non cattet sia mamma; el era però aunc d’ina etad aschi tenera, che el havet prest imblidau vi sia mamma, essend che la tatta il tractava cun la medema amur e tenerezia sco ina mamma. El prosperet vezeivlamein nella camanna della selva; el haveva qua era pli granda societad; ils infants del maester tramagliavan cun il piçen e tot che gli fageva quei che el voleva. L’inviern passet, senza che ils Vedrins havessen survegniu la minima nova da lur figl Fabian ne da sia muglier. La proxima primavèra faget il maester puspei ina excursiun in siu mistregn cun dus da ses infants. Era l’estad passet senza portar novas del figl pers. — Vers il autun observet la mamma Vedrina puspei passar ina banda da Zigeuns tras la selva inconter Lansch. Ella quitava, gie ella era persvadida, che quei sei la medema banda, cun la quala sia nura era stada arrivada qua l’ann passau. Aschi prest sco ella havet observau quels vagants in toc da lontan, prendet ella il piçen Felix e fugit cun quel tot adascus nella selva. Ella surdet allura qua la cura per il biadi ad ina de sias figlias e commendet a quella de restar cun il piçen zupada fin che ella returni per il infant. La Vedrina era strusch returnada in sia camanna, che qualche Zigeuns fagettan ad ella ina visita. Els havevan da totas miraviglias supra quella contrada e la demandettan, sche que detti era bestias rapaces in questa selva, il qual la mamma Vedrina affirmet, schend che blers lufs, lufs çervers, urs e simils animals de rapina se laschien ver qua nella vicinanza de sia camanna. Ils Zigeuns parevan ded esser contents cun quella resposta, spiunettan però da pertot inturn nella vicinanza della camanna. La Vedrina capiva tgei che que vegli dir. La sera, cura che siu figl, in giuven da circa 15 — 16 anns vegnit natier dad ina excursiun da caçia, gli det ella subit las ordras ded ir inavos in tal liuc della selva e de prender il Felix et il portar la notg sin trutgs solitaris a Passugg. Il figl obedit. Dopo haver çenau prendet el ina catla, jet nella selva, inua che el subit cattet sia sora cun il Felix. El gli det ussa aunc de mangiar, il placet allura sin sia catla et il portet tras la selva sin sendas che eran conoschentas mo als avdants della selva, fin a Churwalden e da là daven puspei sin perigulus trutgs fin a Passugg. Quella precauziun da part della mamma Vedrina non era stada del tot superflua; pertgei pér la sera tard returnettan puspei intgins dels Zigeuns pro la camanna della selva e visitettan quella exactamein, senza però far menziun alla mamma Vedrina, tgi ne tgei che els anquirien. L’auter di gia svanittan ils Zigeuns or’da la selva e dopo qualche dis portet il Vedrin giuven puspei inavos il Felix nella camanna. A la fin del autun returnet allura il maester puspei a casa da siu viadi e la solita [p. 867 modifica] vita ramuranta comenzet puspei nella camanna dopo l’arrivo del maester, sco auters anns.

Inconter l’inviern, nella seconda metad del November circa, vegnittan allura las vischnauncas nella vicinanza della planira da Lansch in granda agitaziun causa in homicidi succediu in quella contrada. In negoziant da Cuera vegnit in di a Lansch. El vegniva da l’Italia e haveva blers danèrs in ina [p. 181] çenta, che el portava pro el. El era intrau a Lansch nella osteria, la quala vegniva da lez temps frequentada generalmein dals viandants. Que podeva esser circa las treis, cura che el arrivet a Lansch. El demandet il ostier, sche el creigi, che ins sappi viagiar segir tras la selva pér da quellas uras. Il ostier gli discussigliet de continuar questa sera siu viadi.

E pertgei credeis vus che jeu dovei restar qua? demandet il viandant; que eis ussa gia plirs anns, che mai vegnit audiu da negins perigels in vossa selva.

Que eis ver, respondet il ostier; però da quellas uras mai non va in hum solet tras la selva, postut in hum che ha tants danèrs pro el, sco vus. Vus fageis meglier de restar qua per questa sera; damaun vegniran probabelmein a bun’ura intgins viturins da Sursès, ils quals van era a Cuera; in compagnia cun quels esses Vus segir da vossa vita e da voss danèrs.

Eis pia la selva nel ultim temps puspei vegnida pli suspectusa? demandet il negoziant, ne eis il ostier della selva in bandit?

Jeu non vi pretender quei. Que serà ussa circa quater anns, che vegnit commess il ultim homicidi nella selva; d’allur’innà non vegnittan publics negins delicts commess in questa contrada. L’ostier eis aunc adina il medem nella spelunca della selva; da quel però non haveis vus de temer nagut, et era la banda Vedrina, che avdescha in quella tauna sper il lac, non eis perigulusa.

Pertgei m’advertis vus pia de na continuar miu viadi questa sera? demandet il negoziant da Cuera, il qual era in hum robust, ferm e curaschus.

Ils ultims dis passet ina banda da Zigeuns la selva, e tgi sa sche quella non ha amo zupada ina retroguardia nella selva; da quels uçells mai non eis ins segir. Avant quater anns, cura succedet il menzionau homicidi, era ina simila banda passada la selva e tenor totas apparenzias eran commembers de quella banda stai ils assassins.

Da quella banda non hai jeu de temer nagut, quella eis gia in Sursès, jeu la hai viu a Savognino. Que eis bein ver, che quella banda ha qualche humens d’in exteriur fitg suspectus. Vezend quels vagabunds passar [p. 868 modifica] mei sper els ora, fagettan els in verdad ina çera avida, observand mia pesanta çenta cun danèrs, da là daven però observet jeu negins vagabunds pli sin mia strada.

Il ostier advertit siu hosp repetidamein de restar a Lansch per questa sera, il negoziant però haveva prescha, e fuss bugen aunc questa sera arrivau a Cuera; perquei se mettet el in viadi senza far feda sin il advertiment del ostier. Que era gia vargau las quater, cura che el partit, et essend il di impau pluvius, vegnit la notg, che il viandant non era aunc lunsch daven da Lansch.

L’auter di passettan, sco il ostier haveva detg a siu hosp da Cuera, plirs viturins e berniers da Sursès tras Lansch. Era quels eran intrai nella medema osteria per prender ina fracla vin avant de traversar la stentusa planira. Inturn mez di partittan els da Lansch, mo gia a las treis circa returnet in dels viturins inavos a Lansch in ina terribla agitaziun. La caravana de viturins e berniers haveva cattau nella selva da vicin al lac in hum mort. Ils viturins se fermettan e tramettettan daven dus mess, in a Lansch e l’auter a Vaz. Humens da Lansch e Vaz comparettan allura aunc quella sera nel liuc, inua il mort schascheva. Il cadaver vegnit intercurriu. Il ostier da Lansch, il qual se recattava era tranter ils humens da Lansch, che il mistral haveva priu cun se (cun el), conoschet subit il mort e requintet allura, co el hagi ier advertiu quest hum de non viagiar dad uras aschi tardas tras la selva. Que era ussa clar, che qua era puspei succediu in homicidi, pertgei la çenta del negoziant e ses calzèrs mancavan. Del reminent non cattettan ils humens negina ferrida vi al cadaver; sia tatonna però era unflada et or da bucca gli era vegniu saung, e quei eran segiras insennas che il hum era mort dad ina mort violenta. Il cadaver vegnit transportau fin all’osteria della selva et il [p. 182] mistral spedit in mess a Cuera per annunciar alla familia del disgraziau il trist cas. Aunc quella notg arrivet in carr da Cuera et il mort vegnit manau nella citad.

L’irritaziun supra quest nov delict era granda tranter la populaziun dellas vischnauncas limitrofas et il pievel clamava per giustia; era ils parents del ammazzau et il magistrat da Cuera demandettan la persecuziun del u dels assassins. Il magistrat del circul se radonet dunque per se cussigliar supra las mesiras che seien de prender per cattar il delinquent. Il magistrat era in granda fatalitad. El haveva gnanc ils minims indicis dal culpeivel. Ne a Lansch, ne a Parpan haveva ins ils dus davos dis viu passar schenta suspectusa inconter la selva. Que era dunque fitg natural, che la schenta, la quala avdava in questa selva, vegnit in suspect de haver commess quest homicidi. Dopo ina longa discussiun concludet il [p. 869 modifica] magistrat de metter il ostier della selva et il maester Vedrin in fermanza e de far cun quels in rigurus interrogatori e d’applicar sez la tortura in cas de basegns.

Il mistral tramettet allura dus commembers del magistrat cun il saltèr e plirs humens nella selva per captivar il ostier et il maester Vedrin. Arrivai pro l’osteria della selva, intrettan dus dels humens in quella. Quels havettan las ordras d’observar e pertgirar il ostier fin che ils auters arrivien qua cun il maester Vedrin; ils auters sett humens jettan direct pro la camanna del maester. Essend arrivai fin a la camanna vedrina, intrettan quater dels humens in quella, fratant che ils auters treis fagettan guardia a la porta della spelunca. Ils quater humens, che eran intrai nella camanna, cattettan qua il maester a meisa cun aunc in hum giuven, che als era ester. Il saltèr faget curtas ceremonias, el indichet al maester Vedrin, che il magistrat il hagi tramess per il captivar causa che el sei in suspect pervia del homicidi, che sei vegniu commess qua nella vicinanza della camanna. Il maester vegnit pallid sco la mort da quella terribla nova. Jeu non sun il assassin, schet el al saltèr; sche il magistrat me metta in fermanza, commetta el ina granda inguistia. Il hum giuven, che seseva a meisa cun il maester, levet si e schet cun aulta vusch: Vus humens meis in errur, miu bab eis bein in pauper hum, el eis però giust aschì galant sco in de vus e sco vos mistral, e jeu non conceda che vus il captiveies. Eis sia presenzia necessaria, cura che il magistrat tractescha il process del assassin, comparerà miu bab avant il magistrat, sche el vegn simplamein citau dal saltèr.

Nus fagein qua neginas ceremonias, respondet il saltèr; nus havein las ordras de captivar il maester e de il manar in preschun ad interim, e jeu prenda amò la libertad de nel medem temps era arrestar vus. Il magistrat non savet, che il maester hagi pro el in da ses figls creschii, aschiglioc havess el cert ordinau vossa arrestaziun. Attacchei il maester! schet il saltèr a ses humens.

Que det ussa ina sgrischeivla battaglia nella camanna. Il maester se defendet sco in desperau e siu figl batteva cun ils humen sco in liun. Audind ils humens, che stavan guardia a la porta della spelunca, il fracass nella camanna, vegnittan els in agit al saltèr. Ils Vedrins però survegnittan era succurs, la mamma Vedrina et intgins dels infants eran pro il lac e lavavan. Audind in fraccas nel conturn della camanna, currittan tots vers la camanna. Intrand nella camanna, vezet la mamma che quels humens havevan a terra siu hum e siu figl. Ella se precepitet sin ils humens sco ina liunessa per liberar ils ses. Tot ses sforzs però eran adumbatten (invans); in dels humens la pigliet e tenet; d’intant ligettan ils auters il [p. 870 modifica] bab et il figl. La mamma et ils infants, ils quals eran ussa era arrivai pro la camanna, garrivan e cridavan sgrischeivel, sco sche tots fussen desperai. „O, miu car mariu! O, miu car Fabian! clamet la mamma Vedrina; quala impertinenza dovra ins conter de vus!“

Il saltèr laschet garrir e cridar la familia sco ella voleva, el det ussa il [p. 183] command ded ir inavant. Ils captivai non volevan far pass; ils humens però als sminaçettan, de bastunar, fin che els obedischien. Vezend Fabian che tota resistenza sei ussa imposseivla, s’alzet el voluntariamein et schet a siu bab: „Vegni bab, nus untgin alla forza!“Il maester s’alzet ussa era et ils humens manettan allura ils ligiai senza far la minima feda sin la familia, che ils circumdava, vers l’osteria; là se fermettan els fin che era il ostier vegnit ligiau, il qual daventet senza resistenza da sia part, vezend el che el era memia fleivel per far frunt als humens. Allura vegnittan ils ligiai manai a Lansch. Nella vischnaunca da Lansch era quella sera in grand tumult tranter il pievel, cura che ils humens arrivettan cun ils treis captivai. Tot che credeva che ils treis humens ligiai seien ils assassins del negoziant da Cuera; che ils treis paupers arrestants savessien esser innocents, da quei laschava negin vegnir indament. Il pli grand suspect havettan ils aspectaturs sin Fabian, il qual era il meins deprimiu e mava tranter sias guardias, sco sche quella caussa havess de muntar nagut. Ils captivai vegnittan ussa incarcerai ad interim a Lansch. In mancanza ded ina preschun vegnittan els serrai in çellers, scadin in in çeller da perse (persei) et avant ils çellers vegnittan postadas guardias, per che ils preschuniers non sappien prender la fugia. Aunc nella preschun restet Fabian per qualche dis ligiau, temend il magistrat la forza et adestrezia del vigurus vagant.

Fabian e Felicitas, che eran fugii daven da Laibach per miçiar da lur inimitgs e persecuturs, eran sin in long e stentus viadi arrivai a Vienna. Da là daven prendettan els lur vìa tras la Bohemia e fagettan era aunc ina excursiun nella Saxonia. Da pertot vegnit lur musica applaudida, principalmein era in cant della Felicitas plascheva excellent. Aschia eran els passai tras la Germania fin a Frankfurt e da là daven se volvettan els allura vers la Svizzera cun l’intenziun de vegnir nel Grischun, inua che els volevan reposar il inviern proxim da lur stentus viadis. Els havevan durant quell’estad fadigiau ina bella summetta danèrs, et ils danèrs, ils quals Fabian haveva hagiu spargnau insembel durant ils anns de siu servezzan militar, eran per part era aunc avant maun. Sin lur viadi fagettan els allura da totas sorts plans, co che els veglien passentar il inviern. Els pensavan a lur Felix, pensavan che Deus als podessi durant il inviern aunc regalar in second infant, il qual tenor tots aspects era fitg probabel. Quels pertratgaments, quella imaginaziun d’ina vita familiara ils faget ventireivels et els eran fermamein intenzionai, ded era exsequir lur [p. 871 modifica] plans. Nella planira da Lansch non volettan els però prender lur dimora causa che la camanna vedrina era gia populada pli che avunda, dimperse els volevan se casar a Lansch ne a Vaz, in summa in ina vischnaunca da vicin alla camanna dels Vedrins. Pli da vicin che els vegnivan alla Svizzera, pli granda che lur brama era de vegnir pro lur infant.

Finalmein arrivettan els nel November fin a Cuera. Que era memia tard la sera de lur arrivo a Cuera per aunc quella sera continuar lur viadi. Els se resolvettan dunque de pernottar qua. Havend Fabian conoschents nella vicinanza della citad, preferit el de prender siu quartier in ina casa privata, inua el e sia muglier vegnittan reçerts cun curtesia. Fabian, il qual era ussa varga quater anns mai stau pli nella capitala, volet aunc far ina promenada tras las stradas della citad et el invitet sia muglier de il accompagnar. Observand els allura, che las osterias della citad eran fitg populadas, jettan els inavos in lur quartier per lur instruments, volend aunc fadigiar qualche moneida questa sera. Lur raccolta non era giust richa, però qualche bluzcher crodava sin lur teglier. Vers las nov della sera arrivettan els allura pro ina osteria, inua vegniva saltau; la musica dels saltunzs però era miserabla e constisteva solum or’dad in clarinett. Sperand de forsa saver fadigiar in questa osteria impau pli bler, intrettan ils dus vagants in quella. Els vezettan subit che els eran crodai qua in ina spelunca dubiusa, essend la societad che se divertiva qua [p. 184] cun saltar, schenta impau suspectusa. La granda part dels saltunzs era militars da totas terras: Franzos, Piemontès, Venezians, Inglès, v. d. Grischuns, ils quals servivan in quellas terras. Volend quels militars guadagnar il giuvens, ils quals els havevan ingivinau in questa spelunca, per il serveç militar, laschavan els currer il vin in torrents. La consequenzia era quella, che ils giuvens vegnivan eivers, et in lur eivrezia eran els tgunsch de surplidar. Quels che havevan gia priu serveç, survegnivan ina cocarda sin lur capella, e vegnivan per quella sera tenii sco signurs. Ils militars vegnittan sustenii in lur rampins dallas saltunzas, las qualas els havevan manau in questa osteria. Quellas saltunzas eran femnas d’in character pli che dubius; ellas se davan granda fadigia de tras lur sfrenatezia manar ils giuvens tier las infamas bacchanalias.

Vezend ils militars intrar dus novs musicants in lur local, garrittan els „bravo“, et ils dus vagants stovettan subit comenzar a sunar. Il clarinettist se unit cun ils dus vagants et il improvist terzett divertit la folla de saltunzs et aspectaturs. In’ura circa podevan Fabian e Felicitas esser stai in questa osteria, cura che plirs officiers intrettan nella stanza, inua ils sunadurs se recattavan. Era quels eran cargai tort e fagettan scandalus excess in questa stanza. In de quels officiers fixet ils sunadurs in’urella; allura s’approximet el a Fabian e schet: „Qua catta jeu ussa inaspectadamein nos [p. 872 modifica]desertur da Venezia, he! Quella gada non scapeis vus pli, grenadier Vedrin, quei vus imprometta jeu. Hallo! Venezians, mettei quest sunadur in fermanza!

Sin quest clam del officier vegnittan intgins militars natier per pigliar Fabian. Quel schet adascus a sia Felicitas nell’oreglia: Te fai daven qua aschi prest sco posseivel eis, pro mes geniturs me catteras. D’intant havevan ils militars piglau Fabian per la braçia et il volevan manar daven. Fabian det ina zaccudida che dus de ses adversaris dettan a terra. Il officier che era present a quella attacca traget sia spada per vegnir in agit a ses militars; però avant che el podet far diever (adöver) da sia arma, gli det Fabian ina slaffada in façia, che el det a terra aschi long sco el era. Que det ussa in grand tumult. Per ventira non havevan ils officiers subalterns lur sabels pro els et avant che els revegnien da lur surpresa, era Fabian gia sin la porta e negin era qua che gli havess ascau far resistenza; pertgei Fabian era grand e ferm et in quest moment d’irritaziun fageva el ina çera sco ina bestia. Que fuss forsa stau posseivel de il clappar; però ils colegas dels Venezians, nempe ils Franzos, Inglès e Piemontès rievan da quella affera, pertgei che que regeva schalusia tranter quels divers corps. Quels dunque dettan negin agit activ als Venezians, anzi els favorittan plitost la fugia del desertur. Aschia arrivet Fabian prest sin la strada e paucs moments pli tard era el gia dador las portas della citad, las qualas per sia ventira non eran amò serradas. Ses persecuturs, ils militars venezians, il volettan persequitar, il perdettan però prest or’da vista e Fabian era ventireivlamein scapau.

Durant quella terribla scena haveva la granda part dels saltunzs et aspectaturs bandonau la stanza; tot la schenta era ida giu sin la strada per guardar, sche ils Venezians survegnien lur victima. Da quest moment se profitet allura la paupra Felicitas, per bandonar l’osteria. Ella prendet sia guitara e la violina de siu Fabian e sortit dad in’autra porta et arrivet allura non molestada in ina curt, la quala manava in in’autra streia (strada pintga, stretga). Essend la notg stgira e l’illuminaziun della citad insufficienta arrivet Felicitas non observada pro il quartier, inua che ella e siu mariu volevan pernottar. Ella non saveva far auter che restar qua per questa notg. Ella requintet alla schenta della casa il cas succediu cun Fabian et il patrun della casa schet ad ella, che ella dovei restar qua per qualche dis; siu mariu sei spert et astut avunda per miçiar da ses persecuturs.

D’intant era Fabian curiu sper la Plessura ent ad Araschga e prendet sia via sur Passugg vers la camanna de ses geniturs. La notg era bein stgirissima, [p. 185] el conoscheva però in questa contrada scadin trutg et arrivet ventireivlamein zieva (suenter) mezza notg pro la camanna de ses geniturs. Quala era la surpresa et il legrament de sia familia, che el era arrivau a [p. 873 modifica]casa aschi inaspectadamein; cun quala dolur però sentittan ils ses il motiv de siu tard arrivo. Que vegnit allura concludiu, che Fabian dovei se tener zupau qua nella camanna per qualche temps.

Fabian haveva cattau qua siu infant, siu car Felix e haveva ine grandissema allegria cun quel. El tramagliava cun il piçen, sco sche el sez fuss aunc in infant. Sia allegria non dovet durar (cuzar) ditg. Dus dis avant siu arrivo nella camanna paterna era succediu il menzionau homicidi nella selva e dus dis suenter siu arrivo vegnit el allura captivau ingiustamein e mess in preschun a Lansch, sco vegnit requintau sura.

Il officier venezian e ses trabants allarmettan l’auter di la policia da Cuera e laschettan far caçia sin il disertur Vedrin. Ils policists della capitala anquirittan il fugitiv da pertot nella citad, però adumbatten, il uçe era scapau; era la sunadura, la quala era stada in sia compagnia, laschettan els anquirir, mo era quella fuva svanida; Felicitas supponeva, che ins la vegnissi a çercar e perquei restet ella zupada nella casa privata, inua ella haveva siu quartier. Pér la sera del second di dopo quella trista affera cun ils militars venezians bandonet ella bein invelada la citad et diriget ses pass vers la selva da Lansch, inua ella arrivet la damaun suenter l’arrestaziun de siu mariu. Ella intrett nella camanna cun la speranza de cattar qua siu car infant e siu Fabian. Nella prima stanza schaschevan intgins dels infants del maester Vedrin, e quels dormivan aunc sco tais; Felicitas passet allura nella seconda stanza dasperas; là vezet ella il prim moment siu car infant, il qual dormiva cun in infant dels Vedrins sin ina bisacca nauscha. Ella se precepitet sin il piçen, il alzet si da siu igniv e biçet e carezinet cun la pli granda tenerezia. Il infant, aunc plein da sien, avrit ses égls e guardet cun surpresa sin la femna estra, la quala il tenet e strenschet a siu sein. „Mamma!“clamet allura il infant, et in quest moment se desdet allura la mamma Vedrina, la quala mortificada dalla sgrischeivla afflicziun e dolur per siu mariu e siu figl, non haveva saviu clauder ses égls fin la damaun; pér inconter far dis era ella indormentada per vegnir molestada e tormentada da terribels siemis, nels quals ella vezeva manar siu hum e siu figl al suplici (forca). Ella saglit ussa si da sia bisacca e piglet granda tema, vezend ina femna estra in sia stanza. Giust in quest moment exclamet Felicitas: „O miu car infant, miu dulç Felix, hai jeu puspei cattau tei, miu aungel!“La mamma Vedrina sentit quella vusch et audit quels teners plaids e conoschet allura subit sia nura (britt) Felicitas. Ella det in profund suspir e schet: „Eis ti qua in questa camanna della disgrazia, mia cara Felicitas? A quest plaids seguitet in torrent de larmas e la paupra mamma Vedrina ditg non savet far plaid. Tgi voless descriver la terribla anguscha, nella quala la paupra Felicitas vegnit; quella capit subit, che que stoppi esser succediu qua inzatgei extraordinari, et ella credeva nel [p. 874 modifica] prim moment, che la policia della capitala hagi clappau siu Fabian. Scofundend comenzet allura la mamma Vedrina a requintar la terribla catastropha succedida la sera avant nella camanna e tgi voless descriver la terribla impressiun, la quala quest requint faget sin la paupra Felicitas. Quella sgrischeivla novella la terret per in moment totaliter, et ella cridava sco in infant. „Deus!“exclamet ella, „cura faras Ti fin a quellas perpetnas persacuziuns, che nus accompagnan sin scadina via!“La paupra femna crodet allura in ina terribla lethargia, gnanc la dulçia vusch de siu carin Felix la podet in quest moment consolar e destedar or da sia anguscha.

Que passet ina granda pezza avant che la paupra Felicitas revegnit impau da quest terribel colp che aschi inaspectadamein la haveva toccada. Plaun a plaun però returnet sia naturala energia et ella capit fitg bein, che que non [p. 186] sei gidau nagut als captivai cun planscher e cridar. La mamma Vedrina stovet requintar ad ella detagliadamein tot quei che ella saveva sur il homicidi. Audind Felicitas, che ins non hagi cattau vi al cadaver del ammazzau neginas ferridas (blessuras) ne da stilets ne dad auters instruments, savet Felicitas avunda per capir, che il negoziant sei stau crodau nels mauns dels Zigeuns; ella vegnit aunc pli persvadida da quei, audind da sia sira, che ina banda de Zigeuns sei paucs dis avant passada tras la selva. Ella era bein segira de saver liberar siu Fabian or da quest perigel, che gli sminaçiava, pertgei in cas de basegns era ella in cas de saver constatar siu alibi, q. e. ella era in cas de mussar ora cun testimonis, che ella e siu Fabian se recattettan quella sera, cura che il homicidi succedet nella selva da Lansch, a Sargans e che els havevan pernottau là in ina dellas osterias. Mo tgei haveva quei da muntar? Fuss Fabian vegniu liber a Lansch, il havessan allura ils Venezians reclamau et el fuss allura vegniu manau sco in delinquent or da la terra e probabel il havess a Venezia il castitg de mort toccau. Felicitas era dunque prest resolvida; ella volet liberar siu Fabian, sco ella il haveva liberau a Locarno.

Plaun a plaun se desdettan allura era ils auters infants della mamma Vedrina e que vegnit ussa pli viv nella camanna; la tristezia però non voleva svanir; ils infants, era ils pli giuvens, eran contristai sur la perdita de lur bab; solum il pauper Felix era aunc aschi piçen, che el non capiva la dolur da ses compagns; el tramagliava et era fitg da buna veglia; in curt temps havet el puspei fatg conoschenscha cun sia mamma Felicitas e que pareva, sco sche el havess aunc qualche memoria dal temps, che el era stau pro sia mamma. La mamma Vedrina e Felicitas vegnittan allura perina, ded ir quel di a Lansch per provar, sche ellas savessen far inzatgei per la liberaziun del bab e del figl. Inturn mez di arrivettan ellas a Lansch e giavischettan de vegnir manadas pro il mistral, quel però volet saver nagut da quella visita, [p. 875 modifica]savend che las duas femnas il veglien supplicar de schar liber ils Vedrins, il qual el non saveva far. Ellas giavischettan allura de poder plidar cun ils Vedrins, mo era questa supplica non vegnit exaudida; ellas stovettan returnar nella camanna senza haver effectuau la minima caussa. Quest viadi a Lansch non era però stau del tot inutil; l’astuta Felicitas haveva quel di saviu spiunar ora il çeller, nel qual siu Fabian se recattava e quei era per ella in grand confort. Ella faget subit ses plans, co il liberar. Ella haveva observau, che la fenestra del çeller era aschi granda, che in hum podeva, sche bein cun qualche stenta, vegnir tras quella, cura che las duas barras de fier, las qualas formavan ina crusch avant la fenestra, eran daven. Supra de quei era aunc in grand lenn avant la fenestra, il qual era vegniu mess a posta avant quella, per impedir la fugia del preschunier. Tot quellas caussas haveva Felicitas observau exactamein, sco era la vicinanza de questa preschun sutterrana et ella era ussa persvadida, che que savess vegnir intrapriu qualche caussa per la liberaziun de siu mariu, et ella era in verdad era intenzionada de riscar ina tala intrapresa.

Il di sequent vegnittan allura ils treis preschuniers interrogai avant il magistrat. Al principi vegnit il ostier manau avant ils signurs derschaders. El giuret ded esser innocent, mo ils derschaders non gli volevan crer. Il ostier incorschet subit, che el era in ina fatala situaziun et improvet de plitost metter in suspect ses vischins, ils Vedrins, schend che la camanna de quels sei in liuc, inua da tota sort schenta suspectusa se raduneschi. In summa il ostier se defendet aschi bein sco posseivel era et ils derschaders vegnittan tier la persvasiun, che il ostier podessi esser innocent. Dintant vegnit quel puspei manau inavos in siu çeller et ils deschaders gli sminaçettan d’applicar la tortura, in cas che el non volessi confessar la verdad. Allura vegnit il maester Vedrin manau avant ils signurs derschaders. Era quel giuret ded esser innocent; el era però pli galant che il ostier; pertgei cura che el vegnit demandau, [p. 187] sche el non fetgi qualche supposiziun, tgi che podessi forsa esser il assassin, respondet el, che el hagi gnanc il minim suspect sin ina u l’autra persuna de sia conoschenscha. Era al maester vegnittan allura fatgas sminaçias, de il metter sin la tortura, sche el non vegli confessar la verdad. Del reminent faget il maester Vedrin ina megliera impressiun sin ils derschaders, che il ostier; il maester haveva era mussau pli granda curascha che quel et ils derschaders vegnittan tier la persvasiun, che il maester stoppi haver ina buna conscienzia. Era il maester vegnit allura puspei manau in sia preschun. Il davos vegnit allura era Fabian manau avant il tribunal. El passet ferm e franc avant ils derschaders (güdischs). El vegnit allura interrogau sur ina caussa e l’autra et el respondet fresc sin mintga demanda. Questa franchezia e curascha frappet impau ils derschaders et els eran disponii de tener [p. 876 modifica] il giuven vagant per il scelerau subject. Quel però non se laschet intemorir aschi tgunsch e schet frescamein, che il tribunal hagi commess ina granda inguistia de il metter in captivitad, essend che el sappi demonstrar cun testimonis, che el sei stau a Sargans dal temps, cura che il homicidi, dal qual ins il vegli inculpar, sei vegniu commess. In tal linguatg non tadlettan ils derschaders bugen, cunzun dad in vagant; perquei faget il mistral sminaçias a Fabian, de il metter sin la tortura, sche el non vegli confessar il delict. Il pauper vagant vegnit allura era manau inavos in siu çeller, et ils derschaders vegnittan finalmein perina, de l’auter di applicar la tortura per far confessar ils preschuniers lur culpa. Havend Fabian fatg la mendera impressiun sin ils derschaders, vegnit que concludiu, che la tortura dovei il prim vegnir applicada pro el. Ils derschaders havettan però fatg il quint senza il ostier.

La notg sequenta vegnit Felicitas a Lansch. Ella arrivet nonobservada fin a la fenestra della preschun de siu Fabian. Ella spluntet et il preschunier sentit e conoschet subit quest signal. El vegnit a la fenestra e Felicitas gli det ina glima, ina manera, et era ina bursa cun danèrs. „Fui a Sion nel Valeis, gli schet ella; là spetga allura, fin che jeu arriva!“Cun quels plaids svanit ella daven, pertgei que era perigulus de star avant quella fenestra, perquei che quella era sper la via. Fabian comenzet subit sia lavur; el glimet dad in maun las barras de fier e cun agit della manera, la quala gli servit excellent per palanga, gli reussit que de disfar la barras, che el podet se ruschnar cun stenta tras la fenestra. Il lenn, che era avant quella, haveva Felicitas, cun agit d’in pal, stuschau (stumplau) impau dad in maun, da maniera che el non impediva pli il preschunier de fugir. Inturn las dodesch della notg haveva il preschunier comenzau sia lavur et inturn las treis circa era el in libertad. Il guardian, che il doveva pertgirar, dormiva sco in tais e haveva gnanc la minima idea, che il preschunier savessi pensar de fugir. Fabian era ussa prest se resolviu, tgei che el dovei far. El haveva ussa aunc quater uras de notg circa per fugir. El passet las Myras et arrivet cun il spuntar del di alla punt de Fontauna coçna; la passet el allura il Rhein e viaget cun tota rapiditad tras la Surselva. La damaun, cura che il guardian volet portar al preschunier la colaziun, cattet el il çeller vid, Fabian era scappau. El annunciet subit questa fugia del vagant al mistral e quel det las ordras de persequitar il fugitiv. Sett humens jettan in tota prescha pro la camanna dels Vedrins per il anquirir, mo lur stenta era invana. Fabian non era qua ne nella, camanna, ne nel conturn de quella. Ils humens, vilai de haver fatg lur viadi pro la camanna adumbatten, sminaçettan alla mamma Vedrina, de la metter in fermanza, sche ella non vegli indicar il liuc, inua il Fabian, il qual sei fugiu or da sia preschun, se recatti. Mo la Vedrina [p. 877 modifica] giuret de non saver, inua che il fugitiv se recatti, però era in cas che ella savessi quei, non vegnissi ella a tradir siu figl, essend quel stau captivau inconter tota giustia. Ils humens stovettan finalmein s’absentar et els returnettan a Lansch cun las novas, che il fugitiv non sei pli de cattar [p. 188] nella camanna della selva. Il mistral laschet allura aunc far conoschent la fugia del vagant nella vischnauncas limitrofas, mo era quei restet senza success, pertgei cura che ils mess del mistral vegnittan in quellas vischnauncas, era Fabian gia a Glion.

Felicitas s’allegrava, savend che la fugia sei reussida a Fabian; che el vegnissi clappau sin siu viadi non haveva ella tema; Fabian era in svelt pedunz, conoscheva las vias e haveva pro el ils pli necessaris meds (mezs) per sia existenza. Ussa voleva Felicitas aunc liberar siu sir dalla preschunia; quel però non saveva prender la fugia, sco siu Fabian. Ella jet pro il mistral e schet, che il menzionau homicidi nella selva non sappi esser stau commess da negin auter, che da Zigeuns. Ella explichet al mistral, co ils Zigeuns attacchien lur victimas (unfrendas) e las sturneschien cun in sac cun sablun. Il mistral comenzet a crer, che il maester Vedrin et il ostier podessien esser innocents et ordinet, che ins dovei spiunar nellas vischnauncas da Cuera daven fin a Stalla u Bivio, sche da quel temps, cura che il homicidi vegnit commess, non fussen passai schenta suspectusa. Il mess, il qual era stau tramess in Sursès, returnet gia la prima sera cun las novas, che il guitader da Conters hagi observau inturn l’ina della notg, cura il homicidi era succediu, dus grands vagabunds, probabel dus Zigeuns, passar in tota prescha tras questa vischnaunca. Era da Bivio arrivettan las novas, che dus Zigeuns seien arrivai in quest liuc la damaun suenter quella notg che il homicidi era stau commess, e che quels seien passai il Septimer, senza se fermar a Bivio. Quellas novas laschettan ussa supponer cun segirtad, che ils Zigeuns seien ils assassins del negoziant. E quei era aschia. Ils Zigeuns havevan observau il viandant in Sursès e havevan viu, che el portava ina greva çenta cun danèrs pro el. Or da siu habit concludettan els, che quest hum sei da Cuera e che el vommi inconter la citad. Dus dals pli scelerai dels vagants gli seguitettan et il tenettan in vista. In pe de passar tras Lansch, havevan els priu ina senda et eran arrivai nella selva ditg avant il negoziant. Là se havettan els allura postau in in liuc adequat e cura che il viandant vegnit speras vi, gli det in dels Zigeuns ina frida (colp) cun in sac de sablun, che el det a terra senza dar sun. Ils assassins il spogliettan allura commodeivlamein e prendettan la fugia. Fin a Casti eran els viagiai per trutgs solitaris. Da là daven non havettan els tema pli, pertgei la notg era gia avanzada aschi fitg, che els non havevan de temer d’incuntrar inzatgi. Essend quels dus vagants dus [p. 878 modifica] buns pedunzs, als reussit que d’arriver a bun’ura a Bivio e da là daven jettan els allura cun tota commoditad suenter alla banda, alla quala els appartenevan.

Il mistral radunet allura l’auter di il magistrat e rapportet a quel il resultat de sias investigaziuns et ils derschaders vegnittan perina, de laschar metter in libertad ils dus captivai, nempe il maester Vedrin et il ostier. La persecuziun dels vers assassins tralaschet il magistrat causa che gli manchettan ils meds (mezs) per ils saver persequitar nell’Italia, inua che quels vagants ussa stovevan se recattar. Aschia finit quella terribla tempesta, che haveva sminaçiau cun la totala perdiziun della familia Vedrina. Il maester ramurava bein aunc, che ins il hagi mess in captividat per negin auter motiv, che pervia de sia paupertad, el era però let, che quella historia haveva al meins priu ina contenteivla fin. Que era allura in di d’allegria nella camanna della selva, cura che il bab arrivet pro il ses.

Felicitas stet ussa mo aunc paucs dis nella camanna de siu sir. Ils Vedrins havevan pigliau ina fitg granda affecziun per la muglier de Fabian e havessen hagiu bugen, che ella fuss restada pro els. Il maester era prompt ded el ir a Sion per siu figl Fabian et il remanar nella camanna della selva; Felicitas però non volet acceptar quest serveç del sir; ella era [p. 189] fermamein intenzionada de bandonar questa contrada per adina, volend vegnir libra dallas persecuziuns dels Zigeuns e dels Venezians, ils quals havessen cert clappau siu Fabian, sche els il havessen cattau ina gada ne l’autra nel Grischun. Ella prendet dunque cammiau dalla familia dels Vedrins e se mettet in viadi in compagnia d’in quinau, in giuven da circa 16 anns, il qual la doveva accompagnar fin a Lucern.

Que era zun stentus a viagiar da quest temps — que era gia inturn la fin de November — cun in infant de pauc pli che treis anns. Per sia ventira restet l’aura favoreivla, da maniera che ils viandants savevan far mintga di in viadi da 5 u 6 uras. Per acquistar ils meds de subsistenza se fermettan els beinduras (qualvoutas) nellas vischnauncas grandas, e Felicitas sunava e cantava avant las casas, e guadagnet aschia il pli necessari per il viadi. In otg dis circa eran els arrivai a Lucern; là prendet allura il Vedrin giuven cammiau da sia quinada Felicitas e returnet a casa. Felicitas, la quala viagiava ussa soletta cun siu Felix, non podeva far pli che circa treis uras viadi a di; pertgei ella stoveva savens portar siu infant. Ins po dunque imaginar cun quala stenta quest long viadi vegnit fatg da part della paupra vaganta. In deschsett dis però arrivet ella allura a Sion, stanglantada e mez morta del strapaz. Era il piçen Felix haveva patiu fitg dal viadi, pertgei ils ultims dis eran stai freids e [p. 879 modifica] cert havess in infant aschia stoviu succumber al grand strapaz et alla fredaglia, sche el non fuss stau adisau da pintg in si de surportar da totas sorts adversitads.

Felicitas era arrivada pér la sera tard a Sion; ella prendet siu albiert (albergo) in ina osteria, che stava in toc daven da Sion. Ella era quella sera aschi staungla, che ella non podet ir ad anquirir siu Fabian; era l’autra damaun non podet ella levar mervegl; pér inturn mez di se preparet ella de far sia prima promenada tras las stradas della pintga citad. Ella vestgit siu infant aschi bein e cauld sco ella savet, prendet sia guitara e jet allura inconter il burg. Elle passet al principi dad ina porta a l’autra, spiunand sin tots mauns, sche siu Fabian se recattassi inzanua; mo adumbatten, ella non il cattet. Quella circumstanza comenzet gia ad inquietar la paupra femna. Ella frequentet allura las osterias per sunar e cantar, sperand de cattar in ina da quellas siu mariu; adumbatten, Fabian non era de cattar. Contristada e tementada returnet ella allura puspei pro l’osteria, nella quala ella haveva priu siu quartier. La sera mettet ella allura a dormir siu infant, prendet puspei sia guitara et jet nel burg. Ella haveva gia frequentau pliras osterias senza cattar quel che ella anquiriva; ella intret ussa aunc nella ultima osteria, la quela se recattava nella vicinanza della porta del burg. In quella se recattava quella sera ina granda folla de schenta. La sunadura principiet a preludar per far attent il publicum sin sia musica. La canera, che regeva nel local çesset e tot tadlava quels plascheivels tuns et admirava la granda virtuositad della vaganta. Durant quest preludi havevan ils égls della paupra Felicitat çercau tranter la folla de ses auditurs quel, il qual ella anquiriva, adumbatten però, Fabian non era qua; allura intonet ella cun vusch tremblanta, quasi stenschentada dalla dolur, che mortificava siu cor, ina canzunetta e cantet las sequentas strophas:

Da la tgina, aunc adina,

Sto il mund girar
E mo viver in furtina 1)

Senza pasch cattar.

[p. 190] O che mia longa via
Prest voless finir!

Bandonada uss aschia —

Pli bugen morir!

Felicitas non haveva amò finiu la seconda stropha de sia canzunetta, che la porta vegnit averta impetuus et ent da quella se precipitet Fabian. Furtina (furtoina, furtegna), che deriva senza dubi da „fortuna“, significa in noss dialects cisalpins tant sco: tema, anguscha. P. e.: viver in tema e furtina = viver in tema et anguscha. [p. 880 modifica] L’allegria dels dus conjugals de puspei se haver cattau suenter tantas adversitads, non volein nus descriver. Il concert era finiu per questa sera e Fabian manet sia muglier in siu quartier, inua el cattet allura siu car infant. — Fabian, il qual spetgava cun passadetgna sin il arrivo de sia muglier, era quella damaun iu a Martigny per forsa incuntrar sia Felicitas; pér quest moment era el returnau da siu viadi e passand sper l’osteria vi, audit el cantar; el se fermet e conoschet subit la cantadura.

Ils dus vagants restettan uss aunc qualche temps a Sion, allura viagettan els plauns lur a la bassa, passand la riva dretga del lac Leman. Nellas numerusas citadettas e nels bels vitgs sper il lac fadigettan els senza stenta lur paun quotidian cun lur musica. Mo aunc in auter avanzement fagettan els inturn la primavèra, Felicitas parturit nempe ina fresca mattella, che ingrandit ussa la familia vaganta. Quei haveva impediu per qualche emdas il viadi; cun ils caulds dis della primavèra però continuettan els allura lur viadi e passettan in Françia cun l’intenziun de mai returnar pli nel Grischun. Seguitand la cursa del Rhodan arrivettan els a mezz’estad circa pro la mar. Els se tragettan allura inconter il occident e percurrettan principalmein las provinzas de Foix, Gascogne e Bearn nellas Pyreneas. Suenter intgins anns compret Fabian ina casetta nellas montagnas e la familia prendet in quella sia dimora per la granda part del ann. S’ingrandind la familia plaun a plaun vegnittan ils geniturs impedii de viagiar tant per la terra inturn e Felicitas restava ussa quasi adina a casa. Fabian se haveva exercitau nel mistregn de molet e parlèr e practicava ussa quel nella contrada vicina. Del reminent vivet quella colonia Vedrina in pasch e concordia, e la fortuna e contentezia prendet ina dimora stabla nella camanna Vedrina nellas Pyreneas, inua il vagant Fabian Vedrin e sia consorta Felicitas suenter ina stentusa vita vagabunda havettan cattau ina patria.