Il Calgèr da Sent

Da Wikisource.
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
Gion Antoni Bühler

Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu Il Calgèr da Sent Intestazione 28 giugno 2020 75% Da definire

Il novellist Il Vagabund senza Patria
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 752 modifica]

Il Novellist II.

[p. 49] Il Calgèr da Sent.

Ina historia originala da J. A. Bühler.

I.

L’inviern del ann 1653 era stau in inviern de granda fredaglia, principalmein in nossas valladas alpinas. A la fin del Mars schescheva aunc ina grossa nevada nell’Engiadina et era in autras contradas del [p. 753 modifica] Grischun. Savens (sovent) giucavan vehements orcans cun la nêv e formavan insurmontabels cuflaus sin vias e trutgs (truochs) de nossas montagnas. Que era ussa gia vargau (passà) calonda d’Avril et aunc voleva l’inviern prender negina fin; novs orcans e novas cufflas vegnittan in pe della primavèra, sin la quala tot che spetgava cun granda impazienzia. Ils contadins comenzavan a temer che els stoppien laschar perir lur muvels, essend che lur fein mava a la fin. Mo quei era stau ils ultims sforzs del criu inviern; ils vehements suffels septentrionals comenzettan ussa a çessar et il Favugn intraprendet a mez Avril sia difficultusa lavur; mo el sufflet cun tanta vehemenza, che nagut gli (al) podeva resister. In circa otg dis havet el consumau la név nellas valladas bassas et in otg auters dis haveva el terrènau las spundas dellas montagnas tocan lunsch si sur las aclas. A quest serveçeivel figl del desert, che fa a nossa terra alpina la primavèra aschi buns serveçs, seguitet immediat ina buna plievia (plövgia) caulda et il effect che quella faget sin la campagna, era miraviglius. Mintga crest e mintga foppa se ornet cun il bel vestgiu della primavèra et in paucs dis era l’intêra cultura surtratga cun ina zun plascheivla cozza de bellas flurs. Da quella midada nella natura savettan ils contadins grand grau; lur muvels eran ussa or’del perigel (prievel) de stover perir per caussa de mancanza de pavel; pertgei las pastiras (pasculs) nutrivan ussa sufficientamein la muvaglia pintga e grossa.

Sin la campagna regeva ussa granda vivacitad. Ils contadins eran occupai cun lur lavurs campestras; qua vegniva ladau (biagià), la vegniva arau, semnau, arpagau cun la pli granda diligenza e l’intêra cultura simigliava in formiclèr. Sin ils pasculs (pastiras) resonavan las canzuns dels pasturs, ils penetrants accords dellas stgellas accompagnai dallas melodias della tiba. Et in quest tumult ramuravan allura aunc las valls, che tramettevan lur furiusas auas a la bassa prr per las derscher nel majestus Inn, che passava a tunant tras la bella vallada. Quella bella scena vegnit sclarida dad in bel solegl de Matg e l’aria savurava lunsch inturn dallas flurs dels praus e dallas flurs dels çerschèrs, ils quals la bun’aura del Matg haveva mess ils ultims dis in fluriziun. La sera tenettan allura ils lavurèrs (lavurants) della campagna et impau pli tards era ils muvels lur intrada nel vitg e que durava ditg avant che la canera et il tumult çesset et il silenzi nocturn prendet possess dallas stradas della vischnaunca. Quella vita lavurusa duret pliras emdas consecutivamein, infin che la granda part dellas lavurs del funds eran glivradas (finidas) e che ils muvels vegnittan caçiai nels culms.

[p. 50] Durant quest temps de granda lavur regeva per il di ora grand silenzi nel vitg de Sent. Cun excepziun d’inquala femna e d’infants [p. 754 modifica] non se recattava negin auter nel vitg, che forsa inqual mistregnèr (mansteran). In tal avdava sisum il vitg in ina casetta pauc pli granda che ina tegia de culm. Que era il maester Gian Runell, in calgèr giuven de pauc pli che 18 anns. Gian era in orfan; el haveva pers ses geniturs gia avant sett anns, che el era amò in mattell de strusch dodisch anns. Ses geniturs eran stai schenta paupra, che stoveva fadigiar il paun quotidian cun ir a diurnada. Al pauper orfan era restau zun nagut auter suenter la mort de ses geniturs, che la cadevula casetta de quels. In siu aug (barba) però, in lavurus calgèr, il prendet pro el et il educhet aschi bein sco el savet. Aschi prest sco Gian havet la necessaria forza, gli (al) musset il aug il mistregn (manster) de calgèr, il qual il adester giuven conoschet prest aschi bein sco siu maester sez; pertgei il aug Not non era giust in fin calgèr. Mo il pauper giuven haveva strusch impriu siu mistregn, che il aug morit et el daventet per la seconda gada in orfan abbandonau da tot il mund. Ussa però era el habel de fadigiar siu paun quotidian. El prendet possess dalla casa de ses geniturs e faget il calgèr a siu quint. Siu tenercasa era fitg simpel; la granda part del ann mava (geva) el a cuser (cusir) pro ils contadins, sco quei ei usitau sin la terra. Cura che el lavurava a casa sia, viveva el zun simpel; la damaun prendeva el impau latg e paun ner, da gentar haveva el paun e caschiel, la sera haveva el puspei (darcheu) latg, ne che el cuschinava ina minestra. Tier tot quella frugalitad flureva il giuven excellent; el era daventau grand e ferm e haveva survegniu, non obstant il continuau seser nella stanza, ina bella colur. Cun siu ferm e robust natural unit el in excellent humor, che il rendeva plascheivel da pertot, nua che el vegniva.

Quels dis de bell’aura lavurava Gian a casa sia; ils contadins non havevan peda de star a casa e tener compagnia al calgèr. Quest bel temps della primavèra haveva era dau nov anim al giuven mistregnèr. El avriva las fenestras de sia casetta e laschava resonar sias canzuns sco ils uçells nell’aria. Passava inzatgi sper sia casa via, se fermava el cert per tadlar las frescas melodias del leger cantadur; cunzun las giuvnas tadlavan bugen la sonora vusch del giuven mistregnèr. Saveva Gian che el haveva da quellas audituras davant sias fenestras, laschava el era resonar sias pli bellas melodias e modulava sia vusch nels pli dulçs tuns. Mo sias pli bellas canzuns cantava Gian, cura che el vezeva la Mengia del noder (scrivan, notar, actuar) Cla Piçen. ina bellissima et adestra giuvnetta, cun la quala el viveva in fitg buna amicizia; al noder Cla Piçen però non plascheva quella amicizia tranter sia figlia et il Gian. Cla Piçen era in contadin beinstant e haveva tema, che sia figlia savess pigliar ina memia (massa) granda affecziun per il leger mistregnèr e che [p. 755 modifica]

que savess a la fin nascher ina amur tranter il giuven e sia figlia. Perquei vigilava el cun tota attenziun sur sia figlia, che ella non survegniss occasiun de se conversar cun Gian. Per quest motiv non det el pli de lavurar a quel e non il laschet pli vegnir a cuser in sia casa.

Questa severitad del noder faget mal na solum al pauper mistregnèr, dimperse era alla Mengia e servit plitost ad ingrandir l’affecziun tranter il giuven e la giuvna. Que det aunc beinduras ina occasiun che els vegnittan insembel inzanua inaspectadamein e quellas conferenzas secretas nuvettan allura mo pli ferm lur amicizia e la midettan in verdat in curt temps in ina intima amur. Gian però vezet la granda difficultad che el haveva de dominar per acquistar ina gada la giuvna de siu cor, e quei il faget trist. Da rar che sias canzuns resonavan pli e delectavan ses vischins. Il giuven haveva pers sia naturala hilaritad e mava quasi mai pli tranter la giuventetgna, cura che quella se radonava las Domengias per far ses giucs e tramagls. Negin saveva nua che que mancass, cun excepziun della Mengia, la quala però [p. 51] non era intenzionada de palesar l’afflicziun de siu amant. Cura che ses compagns se radonavan tier lur giucs e tramagls, bandonava Gian il vitg e percurreva las valls e las selvas dellas montagnas in totas direcziuns per calmar il torment de siu cor. Mo tot quellas excursiuns e distracziuns non gli portettan grand levgiament, anzi la dolur interna crescheva ad in crescher et il pauper giuven pativa fitg da corp e da spirt.

In di che Gian lavurava in sia casetta, intret in hum ded vitg in sia stiva, il qual era stau blèrs anns in serveç militar in Italia. Il hum portet in pêr calzèrs (s-charpas) cun el, ils quals el voleva laschar cunçiar (reparar, cusir). Fili Vulpi, aschia se nomnava il hum, tenet ina pèzza compagnia al giuven mistregnèr e discurret da sias aventuras in terras estras. Fili haveva viu Milaun, Verona e Venezia e savet requintar bleras caussas al giuven, il qual tadlava cun granda attenziun sin las historias e praulas del çiançius vegl. Quel plidet al giuven dalla bella natura dell’Italia, dal bun clima, dallas magnificas citads, dal leger viver tranter ils Italians e da quellas caussas pliras. Gian fageva beinduras ina demanda al vegl e quel respondet allura adina cun ina nova historia, u vera ne nonvera. Cura che Fili Vulpi havet bandonau nos giuven mistregnèr, havet quel negin ruaus (ripos) pli sin sia supia. Las historias de siu nov amitg Fili havevan leventau in el in cert malruaus, in cert desideri, il qual el non saveva sez descriver. Prendend finalmein a mauns ils calzèrs del hum, per ils reparar, stovet el ils coutemplar contemplar e considerar cun smerveglia, pertgei tals calzèrs haveva el aunc mai viu; quels havevan ina tot pli bella forma che quels, ils quals el sez et era ses collegas da Sent e [p. 756 modifica] dellas vischnauncas limitrofas (vischinantas, confinantas) fagevan; era havevan quels calzèrs in pli bel e pli fin nutigl, che quels che ins portava generalmein in questa contrada; pertgei il nutigl era da pèll vadi, in pe da vachetta, sco quei che ils contadins dovravan pro lur calzèrs senza excepziun. Gian credeva ded esser in bun calgèr e de saver star a pêr a ses collegas lunsch inturn, mo quei stovet el confessar a sesez, in pêr calzèrs aschia, sco quels che Fili gli haveva portau per laschar cunçiar, non fuss el stau habel de far. „Fina lavur quei“, schet el inconter sesez, „e ti che credevas ded esser in calgèr da vaglia, eis nagut inconter il maester, il qual ha fatg quels calzèrs, quei ei in auter calgèr che nus auters calgèrs della vall engiadinèsa.

Fili Vulpi era in hum che non haveva calzèrs superflua, perquei vegnit el gia l’auter di puspei pro il Gian, per guardar, sche ses calzèrs seien reparai. A Gian era questa visita filg fitg desiderada, pertgei el haveva aunc d’imperar il vegl sur dad ina caussa e l’autra. Principalmein havess el bugen saviu, tgei via ins stovessi prender per ir in Italia, pertgei Gian conoscheva aunc pauc il mund e la geographia; da Sent a Scuol, Tarasp e Fettan in si e da Sent a Crusch e Ramosch in giu, quei era l’intêr mund che el haveva viu in sia vita. Fili descrivet la via che el era passau, sia descripziun però era fitg magra; el se regordet che el era passau tras la vall Müstair e sur in culm, che il manet da là daven a la bassa, mo ils noms dels vitgs e dellas pintgas citads haveva el imblidau del tot. Quellas informaziuns che Gian reçevet dal vegl Fili eran bein fitg insufficientas, mo ellas gli dettan almeins in vestitg de quei che el voleva saver. A Fili haveva Gian ditg nagut pertgei che el demandi suenter da quellas caussas, era el sez saveva strusch pertgei che el hagi talas merveglias.

Plirs dis lavuret ussa il giuven pro in contadin, et el stovet se sforzar ded esser leger per non laschar incorscher il contadin e sia familia sia melancholia, gie el comenzet aschi zun a cantar ina gada ne l’autra; mo tot quei era ina hilaritad sforzada, innaturala; Gian non saveva esser da buna veglia pli. Haveva il pauper giuven lavurau tot il di cun la pli granda diligenza, sche fageva el allura la sera aunc ina promenada, et in sia melancholia [p. 52] extendeva el quella savens sin ina granda distanza; el preferiva de passentar il temps de sia libertad sin la cultura, in pe de se metter in lêtg; pertgei el cattava mai negin ruaus durant la notg, anzi il silenzi nocturn che vegniva da lez temps gnanc interrutt dad in guitader (guardia de notg) era aunc pli perigulus a sia melancholia.

Ina damaun havet Gian strusch comenzau sia lavur, che el levet in [p. 757 modifica] furia si da sia supia e bettet (büttet) siu marti, il crap e cavester sin il plaun, schend: „lavuri qua tgi che vul, jeu dun gnanc in pitg pli, naven, naven da qua, naven nel mund ester, qua non pos jeu surportar pli la vita“. Sin quei mettet el tot ses utensils in urden, se vestgit e bandonet sia casa per ir a Ramosch a visitar in parent, al qual el voleva surdar sia casetta durant il temps de sia absenza. Que era gia notg cura che el returnet a casa e la granda part dels contadins eran gia ii (its) a lêtg; mo qua e là vezeva ins aunc ina glisch. Passand sper la casa del noder Cla Piçen vi, observet el, che la porta della casa era aunc averta e che ina glisch ardeva in cuschina. El se postet visavi del isch davos ina palunna de lenna, per guardar, tgi che vegni a serrar la porta. El haveva spetgau mo in curt temps che el observet la Mengia, la quala voleva serrar la porta. „Mengia, spetga in moment! schet Gian da bass alla giuvna che haveva pigliau ina granda tema, observand s’approximar in hum al isch della casa.

Eis ti Gian qua, demandet la giuvna cun vusch tremblanta. Tgei vas Ti aunc inturn da quellas uras, Gian?

Jeu hai spetgau qua sin tei, Mengia, jeu hai aunc voliu plidar cun tei in pêr plaids, avant che jeu bandunni Sent, mia cara.

Ti vul bandonar Sent? demandet la giuvna cun anguscha, tgei dovei quei haver de muntar? Nua vul Ti ir? Eis ti or’da senn?

Naven vom jeu, Mengia, lunsch naven in terras estras vi jeu ir, jeu non pos surportar pli mia sort qua; jeu non vi esser pli disprezau d’inzatgi a Sent. Mo jeu hai auc voliu dar commiau a ti, avant che me metter sin viadi.

Vezent la giuvna che que era da deçert al giuven cun sia intenziun de bandonar il vitg per viagiar in terras estras, comenzet ella a cridar amaramein.

Pertgei me bandunnas Ti? demandet la giuvna, scofundend; vul Ti rommiu cor, vul daventar infideivel a tias impromischuns?

Na, mia cara, quei non ei mia intenziun, respondet il giuven cun affect; mo tgei dovei jeu far qua? Tiu bab non mi concedess mai tiu maun; jeu sun in giuven pauper, jeu sun mo in calgèr, et ad in tal non dat in noder sia figlia. Perquei vi jeu çercar mia ventira in terras estras; forsa che la fortuna mi ei fevoreivla, che jeu sai acquistar inzatgei ed asca (suoscha) in di demandar tiu maun da tes geniturs. In mias presentas circumstanzias fuss que inutil de spetgar ne sperar qua sin ina midada del senn de tiu bab. Mo seies quieta, mia cara, nua che la sort mi po manar, jeu non imbliderà mai via tei, jeu non imbliderà mai mias impromischuns de ti restar fideivel infin a la mort. Ti mi pos fidar, Mengia, [p. 758 modifica] cert ti mi pos fidar, jeu nov non miderà mai miu senn invers tei, mai, in eternum mai.

La paupra giuvna, che amava il Gian cun granda passiun, sentiva ina granda dolur nel cor de stover perder aschi inaspectadamein siu amant; mo ils motivs, ils quals Gian haveva alegau per sia resoluziun de bandonar siu liuc natal, cattet ella sezza per giustificai. Ella conoscheva il dir senn de siu bab, saveva co quel era in inimitg dels paupers; ella saveva, che ina maridaglia tranter ella e Gian fussi ina imposseivladat sut las presentas circumzias circumstanzias, nellas qualas Gian se recattava.

E vul Ti star naven ditg? demandet Mengia cun las larmas in vista.

Quei sa Deus, respondet Gian. Jeu farà tot miu posseivel per vegnir [p. 53] tier inzatgei, et aschi prest sco que mi reussescha d’acquistar inzatgei, turnerà jeu a casa, quei t’imprometta jeu sontgamein.

Ils dus amants stettan aunc in’urella nisembel insembel nel sulèr e discurettan sur ina caussa e l’autra e que era finalmein reussiu a Gian de quietar la giuvna pervia de sia partenza. Lur ligia havettan els quella sera renovau et impromess in a l’auter fideivladat (fideltad) fin la mort.

Gian jet allura a casa sia e mettet insembel aunc questa sera sia vestgadira et ils utensils che el voleva prender cun el sin viadi. Cun l’alva (alba) del di bandonet el l’autra damaun sia casa paterna per se metter sin viadi. Mo paucs contadins da Sent savevan, che Gian hagi bandonau il vitg; ils auters intervegnittan quella novella, pér cura che la spelunca de Gian restet serrada e che els spluntettan adumbatten a la porta, per surdar al giuven mistregnèr ina u l’autra lavur. „Gian ei sgolau ora“, havet que nom, „el ei in iu nella terra della cocagna“, schettan ils vischins. Pli lunsch haveva negin merveglias del pauper giuven. Dopo intginas emdas arrivet allura il parent de Gian, che habitava a Ramosch, a Sent per disponer sur la casetta de Gian. Non cattand inzatgi che la havess comprau ne priu a fit, vegnit la casetta serrada si da totafatg e surschada allas miurs, las qualas però non havevan dis de festa e perdunanza in questa spelunca, essend che ella era vida (vöda).

II.

Que era in magnific di d’estad. Ils contadins eran façentai cun fenar lur prada grassa e l’intêra cultura dellas vischnauncas nella bassa della vallada era surtratga cun spessas runnas, runellas (barlangias) e panuglias del pli savurus fein. Il solegl ardeva cun tota forza e prestava aschia bun agit als contadins in lur lavurs campestras. Mo per il viandant era quella terribla calira (chalur) zun molestusa e nos pauper Gian [p. 759 modifica] schemeva, non obstant sia robusta natura, dal strapazz. El era iu la damaun mervegl da Sent a Scuol; qua faget el allura colaziun e visited aunc intgins conoschents, als quals el voleva aunc dir „vale“, avant de bandonar l’Engiadina. Aschia era il temps passau e cura che el revet dal muot S. Gion si, era la calira quasi insurportabla et il viandant suava, che las stellas davan a terra. Sisum il muot ruaset el in moment da sia stentusa via e det aunc l’ultima égliada inavos sin siu vitg natal. O quant mal gli faget que de stover bandonar sia bella vallada! Tgei sort me tuccherà? Verà jeu aunc ina gada in mia vita questa bella vall, il liuc de mia tgina (chüna)?“Simils pertratgaments prendettan possess del pauper giuven abbandonau e ses égls s’implenittan cun larmas de dolur. Mo quella fleivlezia duret mo in curt moment; Gian possedeva ina buna porziun energia et el s’alzet ussa cun curascha e continuet siu viadi tras la vall da S-charl (Scarl). In grand toc stovet el trapassar ina via crapusa tranter giganta grippa (spelm), nua che regeva in profund silenzi. Mo la furiusa aua della vall ramurava tras siu stretg (strett) vau crapus. In fresc vent alpin traget dalla vall ora e vivifichet la forza del solitari viandant. In toc dad or la vall Minger vegnit il viandant surpriu dad in terribel compagn — dad in urs, il qual s’occupet cun la caçia de camuçs (chamuotschs), ils quals pasculavan da lez temps in intêras scossas in nossas montognas alpinas; mo la bestia non era nauscha, e sezza surprida dal aspect del giuven, che era armau cun in brav bastun, e volvet ella, prendet la fugia e svanit nella seva. Gian era led, che la bestia era fugida; pertgei in combatt cun in tal adversari havess per el hagiu sias grandas difficultads. El dubelet ussa ses pass per vegnir pli spert vinavant et arrivet allura era in curt temps a S-charl (Scarl). Gian era intenzionau ded aunc quella sera continuar siu viadi fin a Çierf; mo vezend in avdant de S-charl, che Gian sei in calgèr — el portava intgins utensils de siu mistregn, formas de calzèrs, martells, cavester, sin sia valisch — [p. 54] il demandet quel, sche el non vegli star dus dis qua a cuser. Gian acceptet quella lavur; que gli era totina, sche el arrivi in di pli prest ne pli tard sur ils confins della patria, pertgei el haveva negina fixa destinaziun nel exteriur. Supra de quei haveva Gian calculau sin ina tala occupaziun durant siu viadi; el era in possess de fitg paucs danèrs; perquei haveva el era priu ses utensils cun el, sinaquei che el sappi lavurar da pertot sin sia via, nua che sias finanzas demandien.

Il terz di continuet Gian allura puspei siu viadi e traverset cun pass rapids las magnificas alps Tamanguras et Astas et arrivet aunc a bun’ura sin il ault del pass. Da là prendet el sia via tras l’alp Champatsch [p. 760 modifica] et arrivet in curt temps a Çierf, nua che el prendet albiert per questa sera. Non cattand lavur nella vall Mustair, surmontet el gia l’auter di il Umbrail et arrivet allura la sera pér tard a Bormio. Que gli pareva tot in auter mund qua, udind resonar la lingua italiana, che gli era amò estra. Per sia ventira cattet el qua plirs humens che favellavan romansch e cun il agit de quels gli reussit que na solum de survegnir in bun albergo, dimperse era lavur per ils proxims dis. Ils bagns de Bormio, gia da vegl innà renomai, havevan quest ann ina numerusa frequenza e que portet vivacitad e guadagn al liuc. Ils prims dis pareva que curios al giuven grischun tranter quella populaziun estra e savens prendeva l’increschadetgna (increschadüm) possess da siu cor. Mo que era passau paucas emdas, che el comenzet gia ad intellir (incler) impau la lingua italiana e da qua d’invia non se sentit el pli aschi abbandonau. Il maester, pro il qual el lavurava, estimava il giuven ester, essend Gian adester e diligent. Gian havet era occasiun qua de se perfeczionar in siu mistregn, pertgei siu maester lavurava bler alla signuria del liuc et era als hosps, che frequentavan il bagn.

Gian non haveva però in senn de star pli ditg a Bormio; el haveva aunc adina in siu tgau l’utopia, la terra della cocagna, la quala Fili Vulpi gli haveva descritt cun aschi vivas colurs. Inconter la fin de September prendet el commiau da siu maester e da Bormio e viaget a la bassa. A Tirano gia se fermet el puspei, pertgei in liuc aschi bel sco Tirano non haveva el aunc mai viu e la vivacitad che la vendemia det ella citad, gli plascheva era. El anquirit lavur e cattet tala. Mo siu maester nov non gli plascheva; quel era in hum che lavurava pauc, mo pretendeva granda lavur da ses lavurèrs e famegls, ils quals stovevan els lavurar tant da pli, perquei che lur patrun fageva il poltrun (smarschanèr). Era la famiglia del maester non plascheva a Gian, cunzun las duas figlias del patrun, las qualas eran da pintga valur morala. Il bel giuven ester plascheva a quellas e perquei eran ellas tot il di a dies a gli e volevan far l’amur cun el. Perquei bandonet Gian gia suenter treis emdas Tirano e viaget a Sondrio e da là daven inconter il lac de Como. Co surstet il giuven, cura che el vezet quella grand’aua! Tgei égls che el fageva, vezend las navs e barcas trapassar quella vasta planira ded aua! Quei era puspei in mund tot nov al giuven et el se smervigliava da quellas caussas che el vezeva. Arrivau a Colico, demandet el nua che ins arrivi, sche ins vommi cun ina de quellas barcas. Il ostier (ustèr) gli det las necessarias notizias e Gian se decidet de viagiar a Como, sche gie che questa citad non era ina de quellas, las qualas Fili gli haveva recommendau. [p. 761 modifica] L’autra damaun gia çerchet Gian ina nav, che navigeschi a Como e cattet era ina tala, mo el se mettet cun granda tema sin quella; il baluccar e balançiar della barca non gli plascheva. Vezend el però che aunc plirs viandants, humens, femnas et infants intrettan nella barca senza la minima tema, gli svanit l’anguscha plann plaun a plaun, mo quella returnet puspei in curt temps. Strusch che la nav era ora a mez il lac, comenzet il lac a vegnir inquiet. Ils navadurs (navicadurs, barcarols) fagettan tots sforz posseivels per vegnir inavant, mo adumbatten (invan, per inguota); il vent era contrari a lur cursa [p. 55] et ils bettet anzi inavos; gie las undas comenzettan a far ina terribla ramur e la barca vegnit in perigel ded ir sutsura. Quei era ina trista scena. Ils auters viandants, che eran passai nella barca cun tanta curascha, comenzettan a tremblar dalla tema e vegnittan pallids, gie las femnas et ils infants comenzettan a cridar e garrir, sco sche que fuss cert che la barca mass (gess) sutsura. Il pli quiet de tots era Gian; in pe de lamentar e cridar, gidet el als navadurs, ils quals lavuravan cun tota forza per trer a riva la barca. Cun granda fadigia als reussit que finalmein d’arrivar da l’autra vart del lac a Gravedona. Havend Gian ussa terra franca sut ses peis, prendet el ussa la resoluziun de continuar siu viadi a pei fin a Como; el non fuva intenzionau de prender in bagn nellas frescas undas del lac ne de laschar sia pèll in quel. El arrivet allura l’auter di a bun’ura a Como e percurret in pêr uras la citad per la contemplar e per çercar lavur. Il prim di non gli reussit que de cattar in maester et el stovet aschia pernottar (star surnotg) in in albergo.

Aunc dus dis restet Gian senza patrun e havet aschia peda de considerar la citad tenor siu plascher. El promenava tot il di dad in cantun della citad all’auter et admirava las bleras novitads che el vezeva in questa veglia citad. Finalmein gli reussit que de cattar in maester, che haveva de basegns d’in famegl et el intret il terz di in serveç pro siu patrun nov. Quel era in fitg bun hum et in excellent maester in siu mistregn. Gian havet qua occasiun de se perfeczionar aunc bler meglier in siu mistregn e quei il allegret. El lavurava da mervegl tocan tard cun la pli granda diligenza et acquistet aschia la contentienscha e la favur de siu maester. Ses quater conlavurèrs, che eran tots Italians, fuvan per tant pli negligents. Quels mavan suenter lur plaschers e lavuravan mo quei che els stovevan. Els havevan era provau de trer Gian in lur compagnia, mo el fugit la tentaziun e restet fideivel alla lavur e voleva saver nagut dalla vita dissoluta, la quala quels giuvens manaven. Quatras se faget el malveziu da ses conlavurèrs e quels il persequitettan nua e co che els savevan e podevan e provettan era d’il discreditar pro il maester. [p. 762 modifica] Quel però conoscheva ils uçells e non det oreglia allas calumnias dels nauschs giuvens, anzi el respectava mo aunc pli fitg il giuven ester, vezend che el era lavurus e d’ina morala exemplara. Quei irritet allura aunc pli ils maligns famegls et els vegnittan perina de far vendetga al „urs grischun“, sco els il nomnavan, et exequitettan allura era quella sin ina diabolica moda. Ina damaun manchettan dua pêra calzèrs nella botega, ils quals il maester doveva quel di tenor sia impromischun portar ad in signur della citad. Tot anquirir era adumbatten, ils calzèrs non fuvan pli avant maun. Il maester examinet ses famegls e tots volevan esser innocents e saver nagut, co quels calzèrs podessien esser ii (its) a perder. Al maester pareva que curios; el haveva sez serrau la botega la sera e questa damaun era el stau il prim in botega; ina persuna estra non era stada durant quest temps in botega, quei non era posseivel; pertgei il maester haveva hagiu las clavs pro el. El comenzet aschia de far suspects sin ses lavurèrs. El det però a mauns lavur a ses famegls e sortit allura or’da botega. Sia prima lavur era quella de visitar il dormitori dels famegls. El avrit las coffras e scaffas de tots, mo senza cattar nagut; finalmein visited el aunc ils lêtgs dels giuvens e quala era sia surpresa, cattand ils calzèrs sut la bisacca de Gian! Era quei posseivel che Gian, il qual il maester teneva per in excellent giuven, havess commess in tal laderneç? Quei non voleva e non saveva el capir; Gian era però in giuven ester e que era forsa posseivel che el fuss in hipocrit, il qual voleva inganar siu patrun tras se mussar brav e diligent. Quella posseivladat d’ina tala hipocrisia irritet gia il maester et il prendet ils calzèrs cattai e jet in tota furia cun quels giu in botega e comenzet a far in sgrischeivel fracass. Gian, schet el, sas Ti, nua che ils calzèrs ein stai? e sia vusch tremblava dalla gritta.

[p. 56] Na, respondet Gian cun tota quietezia, pertgei el haveva ina buna conscienzia.

Allura tgi (at) vi jeu dir, nua che jeu ils hai cattau, Ti hipocrit, replichet il patrun; sut tia bisacca ils havevas Ti zuppau, Ti valanagut che Ti eis; mo spetga, jeu tgi vi scaçiar la queida de ingolar a tiu patrun.

Mo plaun, garrit Gian, jeu vi haver satisfacziun per questa infama inculpaziun, maester; jeu non sun in lader, jeu hai auc mai ingolau inzatgei in mia vita, ne a Vus ne ad in auter.

Tgei? Ti vul snegar? Jeu mez hai cattau ils calzèrs sut tia bisacca, fai mo neginas ceremonias, ne che Ti m’accompagnas subit sin la polizia, allura volein nus ver, co que tgi reussescha de te giustificar. Mes famegls qua san tots attestar che nus havein ier finiu quels calzèrs per ils surdar [p. 763 modifica]oz al impostatur e che els mancavan questa damaun in botega; e che jeu ils hai cattau sut tia bisacca sai jeu giurar (engirar) scadin moment. E tgei havevan quels calzèrs de far sut tia bisacca, di? Ti lader che Ti eis!

Haveies Vus cattau ils calzèrs nua che Vus voleies, jeu non ils hai priu, jeu non ils hai ingolau, maester. Tgi che pretenda quei, ei in menzesèr, in calumniader, replichet Gian cun vehemenza.

Que det ussa ina sgrischeivla canera nella botega. Il maester garriva sco sche el fuss or’da senn et il famegls tenevan era cun el e ramuravan sco bestias. Gian però non voleva esser in lader e non voleva vertir che ins il taxeschi per in tal. Avant la casa se fermettan blers humens che mavan speras vi et in casa del calgèr era tot vegniu giu in botega per guardar tgei canera che quei sei. Havend dispittau ina granda pezza cun Gian, comandet il maester a ses famegls de pigliar il lader, el il vegli surdar alla giustia. El det allura il command a siu giarsun de currer spert a clamar ils policists della citad. Gian faget resistenza als famegls e se defendet cun granda curascha.

Naven da mei! exclamet Gian. il prim che me bucca, survegn ina slaffada grischuna, che el dat cun ils peis insi. — In dels famegls, che se nomnava Giacomo, era il pli furius inconter Gian et instigava et animava ils auters d’attaccar il ester. In quest perigl çiaffet Gian sia supia e rumpet giu cun in sfracc dus peis a quella e sminaçet de parter ora fridas cun quels al prim che s’approximeschi a gli per in pass. Giacomo però non det oreglia a quest advertiment de Gian e volet çiaffar ina camba del giuven per il trer a terra; mo in quest moment survegnit el ina frida da Gian giu per in calun, che el det a terra sco in toc lenn. In quest moment s’avrit il isch della botega, e treis robusts policists armai stettan avant Gian. Il prim dels policists se volvet allura inconter il maester e schet a gli: Pertgei haveis vus laschau clamar la policia in vossa casa, maester?

Il maester declaret ussa als policists, tgei fatala historia sei questa damaun succedida in sia botega pervia de dua pêra calzers, che erien stai ingolai, ils quals el hagi allura cattau sut la bisacca de quest giuven ester, che sei ussa gia plirs meins pro el in serveç. El mettet allura pro, che el sei intenzionau de laschar examinar la policia quest cas e supplicheschi perquei da metter a ferm quest giuven che sei in suspect de haver defraudau a gli ils calzèrs.

Gian protestet solemnamein inconter quellas inculpaziuns de siu patrun e declaret tot quels, che pretendien, che el hagi commess in tal laderneç, per calumniaders e menzesèrs. El declaret aunc long a lad als [p. 764 modifica] policists, co el hagi la sera avant bandonau la botega avant che ils auters famegls e che il maester sez sei stau il prim questa damaun in botega e hagi gia al bel principi observau, che ils calzèrs mancavien. Sche il patrun pretendi che el hagi cattau ils calzèrs ingolai in siu lètg, sche stoppi in’autra persuna ils haver mess là, el sei innocent. Gian sedefendet cun tota curascha inconter [p. 57] ses inimitgs e faget aunc adina çera de voler far resistenza, sez als policists.

Durant che Gian aunc demonstrava sur sia innocenzia, haveva ina fançella clamau dad in mauu maun il patrun e detg a quel inzatgei nell’oreglia. Il patrun sortit allura per in moment or’da la botega, mo returnet allura puspei in paucs moments. Perdonei, schet il maester als policists, jeu sun vegniu cugliunau; il giuven qua, il qual jeu stoveva tenor las apparenzias tener per il lader dels calzèrs, ei innocent, Deus sei ludau, el sto esser daventau l’unfrenda (offerta) d’in infam complott. Jeu vus supplichescha perquei, de il laschar in ruaus; forsa però che jeu vus sto clamar prest inavos per surdar a vus il ver culpeivel. Durant che el plidet quei, fixet el cun seriusa çera ses famegls, principalmein il Giacomo, che schemeva aunc sin ina supia sur la terribla dolur, che la ferma frida, la quala Gian gli haveva applicau, gli fageva.

Sche quei ei aschia, respondet il prim policist, sche volein nus nus absentar; mo haveis vus de basegns de nos agit, sche mo clamei nus e nus serein subit in vossa disposiziun. Havend detg quels plaids, s’absentet il prim policist cun ses dus compagns. Ils famegls stettan qua sco sche els havessen survegniu ina frida inturn las oreglias. Il patrun s’absentet allura era e prendet in dels famegls cun el. Dopo ina pintga urella clamet ina fançella il second e puspei impau pli tard il terz famegl. Finalmein vegnit allura il patrun puspei in botega et examinet allura il Giacomo in preschenscha de Gian. Cun tgei calzèrs esses Vus ii (its) ier sera da talas e talas uras si per scala, Giacomo? demandet il maester.

Jeu sai nagut che jeu sei iu da scala si cun calzèrs, replichet Giacomo cun fleivla vusch.

Mo jeu sai per franc che Vus essas ier sera ii da scala si cun dua pêra calzèrs novs, in mintga maun in pêr. Schei la vardad Giacomo, snegar gida qua nagut, jeu hai perdetgas, schet il maester.

Vezend Giacomo, che el sei pigliau cun sia furberia, confesset el, che el hagi mess ils calzèrs sut la bisacca del Gian, per che quel vegni in discredit pro il patrun. El non hagi voliu ingolar ils calzèrs, el e ses compagns non possien ver quest giuven ester, che vegli esser meglier che els, e perquei hagien els concludiu in complott, de far questa furberia [p. 765 modifica] cun quels calzèrs, sinaquei che Gian stoppi or’da casa e che il patrun stoppi allura prender in auter famegl de lur pêr. Havend fatg quest confess, se mettet el allura in schenuglias avant il maester e roget quel per perdun, giurand che el veglia sia vita mai far ina simila furberia pli.

Quest pauper giuven ester qua, il qual vus havesses cun quella cugliuneria saviu far sventireivel, rogei vus per pardun, replichet il maester cun vusch seriusa. In pe de persequitar quest brav e galant giuven, dovesses vus plitost provar d’il imitar in sia diligenza, exactezia, fideivladat e buna conduita. Vus Giacomo haveis serviu ora qua; avant che que sei mezdi, guardei che vus seies or’da mia casa, ne che jeu lascha vus manar daven tras la policia. Mo vus, schet el, se volvend inconter Gian, che era stau present a questa malimperneivla scena, vus Gian rogo jeu per perdun, che jeu vus hai fatg in mia furia tant tort (intiert). Mo tgi havess doviu pertratgar, che quels valanaguts havessen destinau vus per l’unfrenda d’ina tala intriga diabolica? Aunc ina gada roga jeu vus per perdun, Gian, que m’increscha grandamein ded esser stau aschi vehement et aschi ingiust inconter vus. Jeu vi provar de remediar quei che jeu hai fatg del mal a vus.

Et in verdad, il maester faget tot siu posseivel per consolar Gian; el gli augmentet la paga, det a gli las pli bellas e pli finas lavurs de far, et il instruiva suenter siu meglier saver e poder; ma quest affrunt non saveva Gian imblidar; el haveva bein perdunau al patrun sia vehemenza, gli haveva perdunau las insultas che quel gli haveva fatg in sia gritta e rabbia; mo che siu maester haveva saviu haver il minim suspect, che el sei in lader, quei non saveva [p. 58] el capir et aunc meins imblidar. El haveva mai dau la minima occasiun al patrun ded esser malcontent cun el, ne a riguard sia conduita, ne a riguard sia diligenza nellas lavurs che il patrun gli haveva confidau. Et il patrun haveva in in moment de furia imblidau via tot quellas bunas qualitads del giuven, il haveva taxau per in hipocrit, per in lader in preschenscha de pliras persunas; quei haveva vulnerau il cor del brav giuven, et el se resolvet de bandonar siu patrun e la citad de Como per çercar in auter serveç. Aunc treis meins restet el però pro siu patrun, allura prendet el commiau da quel e viaget inconter Milaun. Siu patrun, che era conoschent a Milaun, gli det ina recommandaziun al ad in amitg de quella citad, il qual era in calgèr.

Gian bandonet cun lev cor la citad de Como e viaget il prim di fin a Monza; là pernottet el in in albergo, nua che el havess cattau ina buna occasiun de prender serveç; mo Gian non haveva amò imblidau ils [p. 766 modifica] plaids de Fili Vulpi, il qual haveva descritt la citad de Milaun sco in paradis e perquei non prendet el serveç a Monza e viaget gia l’auter di inconter Milaun. Quant curios vegniva quei tot avant al giuven ester sin siu viadi! Fin ussa era el viviu nellas montagnas et ussa s’avrit avant ses égls la spaziusa planira lombarda, che gli pareva de voler prender negina fin. Il çiel pareva sco sche el se pusass sin la terra e Gian saveva strusch, in tgei direcziun el haveva ded ir. Mo prest vezet el in granda allontanezia il pompus dom de Milaun s’alzar ault nell’aria. Et jet cun tota forza in questa direcziun et arrivet allura la sera a bun’ura nella citad. Cun quala smerveglia contemplet il pauper giuven grischun la bellezia de questa citad! El mava (geva) cun bucca averta tras las vias della citad a contempland qua ina stupenta stizun, là ina bella botega, ina granda officina, in palast, ina baselgia. Mo avant tot auter gli plascheva il grandius, il magnific dom; el jet pliras gadas inturn quel et era quasi daventau orb (orv, çiocc) del guardar sin totats caussas. Finalmein gli vegnit que indament, che el sei in ina citad estra e che el stoppi aunc ad uras guardar che el vegni sut tetg per la proxima notg, sche el non vegli vegnir in perigel, de stover errar tota notg tras il labirinth de stradas, vias e stretgias streias della citad. In curt temps havet el allura era cattau ina osteria, nellla quala el era se resolviu de prender per qualtgins dis quartier, fin che el hagi considerau, admirau e contemplau las remarcabilitads della citad, il qual el voleva far cun tota commoditat avant de prender serveç. El comenzet allura era gia l’autra damaun de far sias inspecziuns tras la citad e quei senza negina guida (manader), pertgei Gian era ussa in complet Italian; el plidava la lingua italiana sco in nativ Italian et haveva era impriu las manieras dels Italians, da maniera che el passava era da pertot per in Italian de buna pasta. Il dialect milanès gli faget per intgins dis qualtgina difficultad, mo el havet era prest impriu quest dialect et il accent dils Milanès.

Havend considerau tot las remarcabilitads della citad, çerchet el ussa in serveç; el jet cun la brev de recommandaziun de siu patrun de Como pro il maester milanès, e quel il prendet bugen in serveç, havend giust de basegns de lavurèrs. Havend il maester legiu la brev (charta) de siu collega de Como, vegnit el zun curteseivel cun Gian, essend che il maester de Como haveva dau in fitg bun certificat al adester Gian. Quel comenzet allura gia il prim di a lavurar. Mo el observet, che il maester de Milaun sei aunc pli capavel che siu patrun a Como e che que gli tucchi aunc d’imprender bleras caussas, sche el vegli daventar in dretg calgèr sco siu patrun nov. El impundet perquei tota diligenza, sinaquei che el daventi in capavel maester in siu mistregn. Quei gli reussit allura era. Gian era [p. 767 modifica] aunc strusch in ann a Milaun, che el saveva far las pli finas lavurs de siu mistregn giust aschi bein, sche na aunc meglier che siu patrun, et el vegnit perquei era respectau da siu maester.

La pagaglia che Gian survegniva da siu patrun, spargnet el insembel; el non dava ora ses danèrs per da totas sorts traplas inutilas, sco quei che blers [p. 59] auters giuvens fan, cura che els vegnan in possess d’in quatrin. Las solettas expensas che Gian fageva, eran quellas per sia vestgadira; el era in giuven proper e voleva era esser vestgiu bein, et in quest rapport haveva el compleinamein indretg. Nellas osterias mava el mai; las seras, cura che la lavur in botega callava, fageva el ordinariamein da bun’ura aunc ina promenada dad or’las portas della citad, per pigliar impau aria fresca. Da Domengias e Festas fageva el savens promenadas sin la campagnia, per haver aunc pli grand moviment et el prosperet e se svillopet tier questa vita excellent. Ina caussa gli mancava aunc. Gian era mai stau, a scola, e saveva zun nagut in da quellas scienzias, cura che el era iu daven da casa. Da lez temps però non credeva el, che que fuss ina caussa necessaria de saver leger e scriver; mo durant quels treis anns che el era ussa in locs esters, survegnit el in’autra idea sur quella caussa. El vezeva tgei trafic che ses patruns havevan, vezeva co quels stovevan in lur mistregn lavurar quasi da pli cun la plima, che cun la sibla (sübla). El vezet ussa, che il leger e scriver sei ina absoluta necessitad, sche in mistregnèr vegli fondar in propri trafic, Mo Gian schet tier sesez;»ti eis amò giuven, e quei che ti non sas, stos ti imprender«. In pintg principi nel leger haveva el gia fatg a Como, mo quei gli era insufficient; perquei çerchet el ussa in maester, il qual gli det da qua d’invia instrucziun da Domengias. Quella instrucziun gli custet impau, mo Gian faget bugen quella expensa, mo che el vegni ina gada habel in quellas necessarias scienzias. Ad in giuven sco Gian, che haveva in tots riguards zun buns talents e che era zun diligent e perseverant in totas caussas che el prendeva a mauns, non paret quella caussa aschi greva et el faget rapids progress. El non era daventau giust in doctur, mo a la fin del second ann, che el era a Milaun, saveva el leger e scriver pulitamein et era quintar quei che fuva de basegns per in mistregnèr. Da qua d’invia era el adina occupau u cun leger, ne cun scriver e quintar et el fageva pli paucas promenadas nel conturn della citad. Il pli savens visitava el ussa il dom e ascendeva quest coloss per goder il magnific prospect sur la contrada e principalmein era per contemplar ils gigants culms de sia lontana patria, ils quals formeschan ina ferma miraglia inconter la planira dell’Italia. El stava savens intêras uras sin il dom e non çiuncava giu ils égls dals culms che gli terlischavan [p. 768 modifica] (glüschavan) inconter cun lur tgaus de név e glaçia. E tgei pertratgaments gli vegnivan in da quels moments! El se regordava de sia bella Engiadina, se regordava dellas bellas montagnas alpinas, et el se regordava era savens (sovent) de sia cara Mengia, dalla quala el haveva aunc mai survegniu neginas novas durant quels quater anns, che el era in terras estras. Quels e simils pertratgaments il fagettan savens zun trist et el vegnit pli che ina gada sin il pertratg de turnar a casa sia.»Mo tgei vul ti allura far a casa?«schet el allura puspei tier sesez;»ti eis gie giust aschi pauper sco cura che ti eis iu daven. E tgei volesses ti far cun tiu mistregn a Sent? Cun vachetta non sa ins far de quellas lavurs finas, sco quei che ti sas ussa far, e tgi havess merveglias de talas lavurs pro nus? Turnas ti a casa, sche eis ti il Gian d’avant, sas ir a cuser, sas marclar vachetta, sas trer traus (tros, tràs) sco sugas e far de quels calzèrs robusts, sco ils auters calgèrs, e ti restas tia vita in pauper hum e la Mengia survegnas ti mai, aschi ditg sco siu bab, noder Cla Piçen, viva, e quel sa aunc cuzar (dürar) blers anns, essend in hum fresc e ferm«. Tals s simils pertratgaments occupettan savens il pauper Gian et el sentiva ina granda dolur in siu cor, cura che quels moments vegnivan. Mo Gian possedeva era energia et el prendet avant sesez, de dominar la dolur de siu cor e d’impunder tot sia forza, per che el sappi ina gada returnar a casa sia in meglieras circumstanzias che quellas eran stadas, nellas qualas el haveva [p. 60] bandonau casa, emigrand in terras estras. Mo tgei che el dovei ussa intrapender, quei non saveva el aunc. Quei però saveva el, nempe (nomnadamein) che el stoppi lavurar a siu quint, sche el vegli far façentas; pertgei cun tot esser spargnius non podeva el nella posiziun d’in famegl vegnir tier inzatgei dretg, quei capiva el bein avunda. Mo co doveva el fondar in propri affar cun quels paucs danèrs, che el haveva saviu spargnar insembel? Supra da quei era que difficil ad in ester d’acquistar ina buna clientella in ina citad e na meins difficila era l’acquista del consens da part del magistrat, d’ascar (suoschar) erigier ina botega nella citad. Quella caussa det bler de pensar a Gian.

Havend ponderau sia situaziun da totas vards, vegnit el finalmein tier la resoluziun de bandonar Milaun el laschet savens vegnir indament il laud, il qual Fili Vulpi haveva dau alla citad de Venezia (Vaniescha). Fili haveva plidau tant dalla granda bellezia, splendur e richezia de quella citad, che Gian sentit ussa in grand desideri, de provar in quella sia ventira. La primavèra sequenta communichet el allura a siu patrun sia intenziun, de il voler bandonar per ir a Venezia. Il maester faget tot siu posseivel per retener pro el quest bun famegl, mo adumbatten; Gian era obstinau, cura che el haveva ina gada priu ina resoluziun; el non acceptet [p. 769 modifica] l’augmentaziun della pagaglia, la quala il patrun gli offerit. A la fin d’Avril partit el da Milaun et arrivet in otg dis a Venezia. Gia l’aspect della mar faget sin el ina grandissima impressiun; et arrivand nella citad maritima, quella regina dellas mars cun sias lagunas e canals, cun ses grandius palasts e sias baselgias, cattet el, che Fili non gli hagi requintau fablas, anzi el cattet, che la descripziun de quel resti aunc lunsch davos la realitad. Milaun gli haveva plaschiu, mo Venezia gli plaschet aunc bler meglier. Il commers de questa citad era bler pli grand; qua regeva ina tot autra vivacitad che a Milaun. Mintga moment arrivavan qua grands bastiments cargai cun ils pli custeivels products de tot il mund. E tgei vita regeva qua! Sco las formiclas era tot façentau qua cun in ram ne l’auter del commers; e danèrs circulavan era blers da pli che a Milaun. Ils prims dis non haveva Gian çercau in serveç; el haveva priu quartier in ina osteria e s’occupet quasi in’emda intêra cun ir inturn a guardar las remarcabilitads.

Havend ussa sattisfatg a sias merveglias, anquirit el ussa de prender serveç; mo que era qua ina difficultusa lavur de catar in tal. In questa citad bugliva que da schenta estra de totas condiziuns, che era vegnida in questa flurenta citad per cattar paun. Dus dis era Gian girau adumbatten dad ina botega tier l’autra per survegnir in patrun; il terz di però gli reussit que de cattar in tal nella vischinanza della principala plazza della citad et el intret gia l’auter di in siu serveç nov, plein de speranza ded ussa esser arrivau nel liuc, nua che el vegni a far sia ventira. Que mava qua cun Gian, sco quei che ei va adina cun in human, cura che el vegn in relaziuns novas et estras. El cattet il prim temps pauc ruaus; tot quellas caussas, che il circumdavan, gli eran aunc novas et el era aschi zun occupau cun quellas, che el non haveva peda de pensar ded autras caussas et el havess in quest tumult prest hagiu imblidau via casa, sche in inaspectau accident non gli havess fatg indament sia patria grischuna pli che mai. El faget ina sera ina promenada sin la plazza de St. Marc. El observet qua ina gronda folla de schenta, nobels, negoziants, mistregnèrs, matros, schuldada, in summa schenta de totaa totas condiziuns. Gian haveva siu grand plascher de considerar et admirar ils costums dellas diversas naziuns che eran qua representadas. Tot annetgamein arrivet in tun tier sias oreglias, il qual il faget tremblar. Non era que il lungatg romansch, che haveva resonau in sias oreglias? Gian guardet [p. 61] inturn e vezet allura dus bels officiers, che promenavan in sia vischinanza. Vegnind quels ussa pli da maneivel (vicin), udit el, che in schet a l’auter in lingua romanscha:»Schi, jeu spera ded esser in quindisch dis in Engiadina«. [p. 770 modifica]

A Gian vegnittan las larmas, udind per la prima gada dopo 5 anns la dulçia vusch della lingua materna et el non podet se retener de plidentar ils dus compatriots, che plidavan sia lingua. El s’approximet cun tot respect als dus officiers, alzet sia capella e schet in romansch:»Sco que mi para, hai jeu la honur de cattar qua dus compatriots grischuns«. Ils dus officiers se fermettan e fixettan cun plascher il bel giuven, il qual als haveva se representau aschi inaspectadamein.»Schi, respondet in dels officiers, nus essan Engiadinès e que nus fa era plascher de cattar qua in compatriot«. Els prendettan allura Gian cun els et il manettan in ina nobla osteria. Gian als stovet allura requintar sia historia, danunder che el sei, co el sei arrivau a Venezia, in summa el stovet requintar als officiers sia intêra vita. Avant de bandonar ils officiers, supplichet el allura aunc quel, il qual doveva ils proxims dis partir, de voler sin ina convenienta maniera portar in salit alla Mengia del Noder Cla Piçen a Sent cun la remarca, che Gian Runell sei aunc in vita, che el sei saun e che el non hagi amò midau ses sentiments, el resti fideivel a sias impromischuns.

III.

[p. 65] Dis et emdas, meins et anns passettan cun tot lur allegrezias e pissers (quitaus), cun lur fortuna e disfortuna, che il temps porta als humans in tantas variaziuns. Dal pauper maester Gian Runell non vegniva que discurriu pli a Sent ne bler ne pauc; el era svaniu e negin demandava suenter el, ne haveva merveglias (miraviglias), sche el existi amò, ne sche el sei forsa passau or’da quest mund. Ina soletta persuna, nempe (nomnadamein) la carina Mengia del noder Cla Piçen, non haveva imblidau via il pauper Gian; quella se regordava amò oz de siu adester Gian cun la medema intima affecziun et amur, sco il prim di dopo sia partenza da casa. Il prim temps suenter la partenza de siu amant era la buna giuvna inconsolabla e zun trista; ella cridava savens, cura che ella era inzanua soletta e la dolur de siu cor era aschi vehementa e profunda, che ella non la podeva zupentar via dad auters. Ses geniturs observettan la granda afflicziun della giuvna e presumavan, che quella podessi derivar dalla partenza del giuven calgèr. La mamma, ina donna d’in cor tener e lam, sentiva compassiun e commiseraziun cun la paupra figlia e la confortava e consolava tenor siu meglier saver e poder; il bab però, quel era dad ina pasta pli dira e non conoscheva ils sentiments de compassiun; anzi el provava plitost aunc a far mal alla anguschada giuvna, plidand da Gian sco de plidar dad in poltrun (smarschanèr), dad in valanagut, dad in vagabund, il qual prefereschi de currer per il mund inturn, in pe de star a casa sia e lavurar, sco quei che tot ils auters da Sent stoppien era far per vegnir atras sin [p. 771 modifica] il mund. Talas robustas expectoraziuns fageva el a posta in preschenscha de sia figlia, per mazzar cun forza l’affecziun, che quella sentiva per il pauper giuven. Mo il noder non saveva quant (cont) fermas ragischs quella amur haveva gia pigliau in sia figlia, et el credeva che que fuss sufficient de discreditar e blastemar il giuven cun similas çiançias, per extirpar la memoria e regordienscha de quel or’d’il tgau et il cor de sia figlia. Quels crudeivels plaids del bab fagevan adina fitg mal alla buna giuvna e vulneravan pli che tot auter il cor de quella; pertgei ella saveva che Gian era in bun, in fideivel, in lavurus et in respectabel giuven in tots riguards, e que pareva ad ella inhuman et ingiust de dar ad in tal excellent giuven tals nauschs predicats, ils quals el non meritava. Ils plaids inhumans del bab fagevan perquei u zun negin effect sin la giuvna, ne era in tot contrari a quel, il qual el desiderava de far. Del reminent era Mengia ina obedeivla figlia a ses geniturs, ils quals ella carezava cun tot siu cor.

Dallas relaziuns, nellas qualas la figlia del noder Cla Piçen stava cun il giuven maester Gian Runell, saveva negin inzatgei positiv. Que vegniva bein requintau ina gada ne l’autra de quella amicizia dal temps che Gian era aunc [p. 66] a casa; che quella amicizia sei d’intgina importanza, credeva però negin. Gian era strusch daven in pêr emdas, che que vegnit a negin indament pli de tentar la Mengia cun il calgèr. Co doveva que esser posseivel, che la soletta figlia del rich noder havess mo tanta ambiziun de far conoschenscha cun in pauper orfan, cun in miserabel calgèr? Aschia pensavan ils blers e lur pertratgs eran totavia conforms allas ideas, che ein in tals cass generalmein derasadas tranter il pievel. Sche in giuven, che ei pauper, aulza ses giavischs tocan si tier ina richa artavla, sche para quei ina temeraritad; e sche ina giuvna richa se sbassa tocan giu tier in amant pauper, sche vegn quei savens teniu per ina vergogna. „Montun mo tier montun, pantun inconter pantun“, quei ei la sentenzia, che indichescha la vusch publica in da quellas afferas pro nus et aschi lunsch sco il mund ei rodund.

Il temps mitiget impau l’afflicziun della paupra Mengia et ella se svillopet, prosperet e flurit zun favoreivel. La quieta melancholia che la voleva mai bandonar, det alla bella giuvna mo pli granda grazia e que dava ussa blers giuvens a Sent, che havevan lur égls sin ella. Mengia però det a negins de quels la minima occasiun de se vischinar ad ella. Ella viveva zun retratga a casa sia, untgiva (gunchiva) ora tant sco posseivel era las societads per restar non molestada dals giuvens e per saver dedicar cun tant megliera peda sia regordienscha al amant absent. Al noder non era quei per steila (stela) che sia figlia, la quala haveva ussa vargentau siu 20avel ann, non era stada habla d’incantar in dels richs [p. 772 modifica] giuvens della vischnaunca. Perquei era el se resolviu, ded el vegnir in agit alla figlia. Al noder plascheva avant tot ils auters giuvens del liuc il Barduot Versinell, il figl d’in possent contadin, il qual era gia mort avant in pêr anns. Barduot (Barclamiu) era in giuven de circa 25 anns. El era grand e ferm da statura, mo sia physionomia non era giust plascheivla e siu intêr exteriur fageva l’impressiun, sco sche il giuven dovess servir per il typus (modell) d’in rustic montagnard, che ha siu giudici nels pugns. E la massa exteriura non mentiva. Barduot haveva in anim che correspondeva compleinamein a sia colossala figura exteriura. In prima linea possedeva el ina buna porziun ambiziun a riguard sia independenta posiziun economica. Siu bel muvel, il qual el haveva de parter mo cun ina sora, era sia superbia (loschezia). Sin auters humans, che eran meins beinstants, guardava el cun in cert disprez e sin giuvnas, che non eran a riguard della facultad adualas ad el, dava el gnanc ina égliada. Dasperas haveva il giuven in temperament vehement et era in tots riguards capricius et obstinau. Quest robust character gli haveva gia differentas gadas portau grands disavantatgs, et il complicau savens in affars zun malimperneivels, mo senza il converter. Da sentiments pli nobels saveva Barduot pauc u nagut del tot. Del reminent era el in giuven activ e lavurus, il qual capiva pulitamein tot las lavurs campestras e haveva bunas ideas sur l’allevament de muvel e de quellas caussas che ein complicadas cun l’economia d’in contadin. Mo la pli ferma e pli svillupada de tot sias qualitads era sia terribla ranveria (avarizia), la quala conoscheva ne fin ne terms.

Barduot haveva gia da ditg innà hagiu siu égl sin la bella Mengia del noder Cla Piçen, mo na perquei che ella era ina bella, ina modesta, ina buna giuvna, dimperse perquei che ella era la pli richa matta da Sent. Aunc ussa non era el però passau si pro la Mengia sco aspirant e quei per divers motivs. Per l’ina saveva el, che Mengia hagi negina amicizia cun auters giuvens e che quella non sei amò disponida de comenzar ina tala amicizia; per l’autra non gli fageva que prescha de maridar, temend che el savessi survegnir ina memia granda familia tras ina tempriva maridaglia. Supra de quei haveva el impau tema, che Mengia savessi forsa far impau memia grandas difficultads, q. v. d. che ella il savessi forsa voler refusar, e quei temeva el aunc il pli fitg. Barduot era perquei intenzionau del aunc spetgar in pêr [p. 67] anns avant che palesar sias intenziuns e d’ad interim observar cun tota attenziun quei che passi e repassi in casa del noder. Mo Barduot midet ussa in curt temps quest plan, per motiv che el quitava de haver observau ina invitaziun da part del noder. Quei era succediu aschia. Il noder Cla Piçen et il Barduot eran ina gada casualmein [p. 773 modifica] vegnii insembel nella selva, nua che scadin ded els voleva pinar intgins pins per lur edificis. Els fagettan allura lavur communabla, essend che que mava bler pli facil, cura che que era de derscher (cupitgar, cupichar) in de quels colossals pins. Quella lavur cuzet (düret) plirs dis et ils dus humens havevan qua buna peda de tractar tot las novitads della vischnaunca e de batterlar da lur muvels e da quellas caussas.

In di dovevan els derscher ina de quellas gigantas plantas, che als haveva gia dau ina grandiusa lavur. Il noder schet al giuven cun bucca rienta: Ussa lai (lascha) ver, Barduot, quant ferm che Ti eis. In giuven sco Ti, che ha aunc negina muranza, dovess stuschar (stumplar) inturn quest pin sco de far nagut.

Pertgei dovessen ils giuvens senza muranza esser pli ferms che ils auters? demandet Barduot da buna veglia; anzi quels che han ina gada lur muranza ein pli quiets, non han tants pissers de stover anquirir ina, e supra de quei ein els segirs da lur caussa e non dovran temer de vegnir refusai.

Quei po valer tier qualtgin, respondet il noder, mo Ti, Barduot, non conoschas tals pissers; in giuven sco Ti, che dovra mo stender ora il maun per clappar desch (diesch) spusas in ina gada, non survegn cavells grischs, cura che que se tractescha d’anquirir ina muranza.

Oho! exclamet Barduot, que non va aschia. Vus haveis da vos temps saviu far aschia, vus eras in giuven rich et estimau, mo in auter sto oz il di prest temer de demandar ina rogadura, pertgei las mattauns portan ussa il nas ad ault e qualtgina para de voler restar libra in eternum, probabel perquei che que non crescha pli per talas giuvnas adequats a Sent.

Il noder sentit quella mordida del giuven e non fuss stau del tot indispost de la turnar cun in’autra, el se moderet però, el non voleva irritar il Barduot, il qual gli plascheva. Ils dus humens continuettan ussa aunc ditg lur discurs sur muranzs e muranzas, sur spus e spusas, vieus e vieuas e simila schenta et il noder non manchet de laschar crodar qua e la inquala remarca, la quala fuss stada adattada de dar curascha al giuven a riguard la Mengia. Or’da tot il discurs traget Barduot la conclusiun, che el havessi de s’allegrar della protecziun del noder, in cas che el volessi s’approximar alla Mengia oz ne damaun cun intenziuns de la voler maridar. Quella caussa buglit allura era pli a pli fitg nella testa del giuven et el era se resolviu de cun la prima buna occasiun improvar sia fortuna pro la figlia del noder. Quella lavur, che ils dus humens havevan fatg insembel, gli det pliras gadas occasiun de frequentar la casa del noder, per plidar cun quel sur ina caussa e l’autra, che concerneva quella lenna et el vegnit adina reçert dal noder e da sia muglier cun tota curtesia. Mengia fageva [p. 774 modifica] pintga feda sin il giuven, era però curteseivla sco quei descha ad ina giuvna, cura che in ester vegn in casa. Las intenziuns de Bardout Barduot non conoscheva ella e perquei era ella era fitg indifferenta, cura che quel vegniva e mava (geva). Mo il bab comenzet a laudar il Barduot sur tots munts ora, tgei stupent lavurèr che el sei, quant prudent, inschinius, adester el sei; in summa il noder declaret, che Barduot sei la flur dels giuvens da Sent. Pér ussa comenzet la giuvna a capir, tgei che quellas visitas del Barduot hagien de muntar. Mo ella pigliet ina grandissima tema sur de quei. Ella saveva, che il bab non haveva dau simils motivs per passatemps, ella presumava, che il bab la vegli dar al Barduot e quei la contristet terribel. Scadin dels auters giuvens del vitg havess ella preferiu a quel, in cas che ella non havess voliu restar fideivla a siu Gian. Las seras, cura che ella era soletta in sia stanza, cridava ella intêras [p. 68] notgs, prevedend la burasca che vegni a vegnir sur dad ella. Mo sia resoluziun era prida: pli bugen che de prender il Barduot e daventar infideivla a miu Gian, pli bugen morir, aschia plidet la paupra giuvna tier sesezza.

La presumziun della giuvna, che ina tempesta vegni prest a vegnir sur dad ella, era pér memia vera. Barduot, incuraschau tras ils plaids et il contener del noder, credet de ascar (suoschar) se vischinar alla figlia de quel cun proposiziuns de spusalizis. Mo avant che vegnir pro la giuvna, faget el ils pass necessaris pro il bab. Havend il noder sentiu las intenziuns del giuven, gli det el senza difficultad siu consentiment per la maridaglia e laschet era aunc sentir il giuven, che in casa sia hagi el de commendar las festas, e che que non sei de temer, che la Mengia non vegnissi a se suttametter alla voluntad de ses geniturs. Barduot comenzet ussa a frequentar pli savens la casa del noder e se det tota fadigia e stenta per s’approximar alla figlia de quel; mo la giuvna non gli dava granda speranza de reussir cun sias intenziuns, essend che ella il untgiva ora nua che que era posseivel. Quei irritet il ambizius giuven et el se resolvet de far fin cun in colp a quest giuc. El vegnit perquei ina sera pli prest che il ordinari in casa del noder cun l’intenziun, de questa sera demandar la giuvna per sia spusa. Ils geniturs, savend da questa intenziun del Barduot, s’absentetten per in moment, per dar occasiun al giuven de plidar cun lur figlia senza perdetgas. Els prendettan ina laterna e fagettan la vercla, che els stoppien aunc ir giu in ovil a guardar tgei che la vacca malsauna fetgi e dar a quella in bevradi. Strusch che ils geniturs havettan bandonau la stiva, se vischinet Barduot alla paupra Mengia, pigliet siu maun, strenschet quel e schet: Mengia, pertgei eis Ti aschi trista? Eis Ti forsa malsauna?

Jeu non sun inzatgei pli trista che il ordinari, respondet la giuvna [p. 775 modifica]cun vusch franca, quei mo para aschia, e malsauna sun jeu aunc mai stada in mia vita.

Mo Ti non eis legra, Mengia, schet Barduot, perquei supponeva jeu che que tgi stoppi mancar inzatgei.

Na in quest rapport eis Ti iu in errur; que mi maunca nagut, replichet la giuvna.

Allura seras Ti bein disponida de mi dar oreglia in moment, Mengia, schet Barduot, mettend tot la dulçezia possibla in sia vusch. Teidla Mengia! Il davos temps hai jeu frequentau savens vossa casa, sco quei tgi ei conoschent; quei daventet solum per far mia conoschenscha cun Tei, Mengia; pertgei Ti mi has gia da ditg innà plaschiu e priu possess da miu cor. Durant tot quest temps hai jeu observau Tiu far e demanar e las observaziuns fatgas han mo ingrandiu mia intima affecziun per Tei. Perquei non podet jeu resister pli ditg de vegnir pro Tei a confessar ils sentiments de miu cor. Vul Ti, cara Mengia, me far ventireivel, sche declara che era Ti amies mei e che Ti veglies daventar mia spusa.

Quels plaids del Barduot non eran vegnii inaspectadamein alla Mengia, ella saveva che quella scena de questa sera stoppi prest succeder et ella haveva perquei era da ditg innà preparau la resposta. Mo in quest moment, che il robust giuven stava avant ella, pigliet ella granda tema. Que non era questiun de voler midar sia resoluziun, na quella era ferma: pli bugen che maridar il Barduot Versinell, pli bugen morir! Mo que faget ad ella sgrischur de stover comenzar il combatt cun quest robust hum. Ella saveva, che ina resposta negativa il vegnissi ad irritar sin il pli ault; mo ella saveva era, che Barduot non vegnissi a se laschar stermentar, sche ella non il vegli prender voluntariamein, dimperse che el vegni ad impunder tots inschens possibels per arrivar tier sia fin e mira. La paupra giuvna tremblava ussa avant quest character de fier. Finalmein survegnit ella curascha e schet: Ti me honoreschas fitg con Tia offerta, Barduot; mo ad interim non sun jeu in cas [p. 69] de saver corresponder a Tes giavischs. Jeu sun amò memia giuvna de maridar, e supra de quei hai jeu era negina veglia de me ligiar cun inzatgi aunc aschi giuvna. Del reminent hai jeu da Tei tot doveivel respect, mo giust perquei non vi jeu inganar Tei, e non tgi mussar sentiments d’amur per Tei, ils quals jeu amò non conoscha. Jeu spera che Ti non vegnies a prender questa mia resposta in mala part ne zun per in affrunt, Barduot; jeu tgi hai respondiu giust aschia, sco jeu pensa in miu intern.

Al principi haveva Mengia comenzau questa resposta cun vusch tremblanta, ma sia vusch vegnit in seguit pli franca, non obstant la seriusa, gie brutta çera, la quala Barduot fageva sin ella, udind questa resposta [p. 776 modifica] negativa. El laschet allura cun ina gada dar il maun della giuvna, sco sche quel fuss ina serp velenusa (tussegada) e schet: Aschia, sche non sun jeu bun avunda per Tei? Non vala jeu forsa tant sco il calgèr Gian Runell, il vagabund, cun il qual Ti havevas antruras in gran confar? Bien, bien! schet el cun malzupentada irritaziun, sche quei stat aschia cun Tei, sche non te vi jeu molestar pli ditg. Jeu hai la honur de tgi augurar ina buna sera.

Cun quels plaids levet el si, prendet sia capella e s’absentet senza far autras complimentas. Mo la Mengia era leda, che quella penibla scena sei vargada e che ella non hagi durau pli ditg. Mo tgei diran mes geniturs? penset ella. Sin quella demanda savet ella aunc quella sera dar resposta. Bandonand la casa del noder, jet Barduot direct in ovil pro ils geniturs della Mengia et als relatet co la giuvna il hagi refusau. Cla Piçen non gli voleva crer quei il prim moment, mo vezend che que era da deçert al giuven, gli schet el: Non hagies tema, Barduot, jeu t’assicurescha che ella pliderà auter in curt temps, jeu vi guardar, tgi ha de commendar in casa mia, jeu vi mussar a quella mattaçia, tgei che ella ha de far.

Fagei Vus cun ella tgei che Vus voleis, noder, replichet Barduot, quei ei l’ultima gada che jeu zappa in vossa casa, non che Vus mi saveies dar ina certa resposta, che vossa figlia hagi absolut midau sia intenziun de questa sera. Per plirs buccarells non vegn jeu pli in casa vossa, noder. E daven jet ussa Barduot in tota furia.

Il noder non era meins irritau che il spus falliu. El haveva hagiu dau curascha al Barduot, el haveva hagiu laschau sentir sia figlia ses sentiments sur quest giuven e dau d’intellir ad ella, che quel giuven gli plascheva il meglier da tot ils giuvens da Sent, et ussa, ussa haveva quella mattaçia refusau il giuven, che siu bab haveva hagiu ludau e recommendau. Cun mintga moment vegnit el pli irritau e se resolvet de aunc questa sera prender a mauns sia figlia. Sia muglier, la quala il conoscheva, temeva per la paupra Mengia et era intenzionada de prender sia partida in cas de basegns. Era ad ella non plascheva il Barduot or’da divers motivs; mo vezend che il noder haveva in sia testa de far daventar quel e negin auter siu schender, non voleva ella opponer a siu vehement mariu.

Arrivand in moment pli tard in stiva, cattettan ils geniturs lur figlia tot indifferenta, sco sche que non fuss succediu inzatgei extraordinari cun ella questa sera. Quei irritet aunc pli fitg il noder e strusch che el fuva in stiva, comenzet el in rigurus examen cun la figlia. Pertgei ei il Barduot gia iu daven? demandet il bab cun çera brutta.

Jeu il sto haver vilentau inzatgei, respondet Mengia senza tema. [p. 777 modifica]

Sche co il has ti irritau, demandet il noder, fixand la figlia cun in’égliada severa.

El mi ha questa sera demandau per sia spusa, replichet la giuvna; mo jeu il hai refusau; sin quei ha el se mussau irritau, ha priu sia capella et ei iu daven sco in desperau.

E ti, mattaçia, ti il has refusau, refusau il Barduot Versinell, di? E pertgei!

[p. 70] Il Barduot non mi plascha (plai), jeu non il pos ver, jeu non il sai amar e carezar, respondet la figlia cun vusch franca.

Mo jeu tgi ditg, mattaçia, che il Barduot dovei daventar tiu spus, tiu mariu, tiu hum, mattaçia! has udiu? Jeu vi guardar sche ti has aunc ina gada la gagliardia de refusar in tal giuven, in giuven che jeu respectescha aschi fitg. Il Barduot daventerà tiu mariu e negin auter, garrit il noder.

Il Barduot non daventerà mai miu spus, bab, na mai e semper mai, 15 respondet la figlia cun ina curascha, che ils geniturs stovettan tot surstar.

Tgei? garrit il noder danovamein, ti non vul obedir a tes geniturs? Volein mirar, tgi che ha de commendar sin tei, volein mirar, sche jeu te sai far obedir.

Jeu Vus obedescha, car bab, in totas caussas, nellas qualas jeu sun obligada de Vus obedir; jeu non mariderà in giuven, sche vus non deis vos consentiment làtier; jeu lascha essar de maridar e stun libra adina, sche quei ei vossa voluntad; mo jeu non me lascha sforzar de prender in hum, il qual jeu ne sai amar ne respectar, et jeu declara ussa e per adina, che jeu non mariderà mai il Barduot Versinell, ne sin vos giavisch ne sin vos command, que daventi allura cun mei tgei che vegli.

Sin quels plaids faget il noder in sagl ad ault e comenzet a garrir sco ina bestia e det cun ses grevs pugns sin la meisa, sco sche el voless sfraccar insembel quella. Aschia plaidas ti cun tiu bab, Mengia, rugit (berglit, sbrüet) el sco in liun. Volein guardar sche ti domineschas tiu bab, ne sche quel dominescha tei, ti miserabla mattaçia. Il Barduot spusas ti, tgi ditg jeu, e quei in curt temps.

Quei daventerâ mai, bab, respondet la figlia tot tranquila, mo senza la minima tema, e jeu vus roga de desister da questa idea e spera, che Vus non voleies far disfortunada vossa figlia. Avant che prender quest giuven per miu mariu, bandunna jeu la casa paterna e Sent, jeu vi pli bugen fadigiar miu paun quotidian sco la pli simpla fançella, che de maridar quest giuven, dal qual jeu hai in ver disgust.

Il noder voleva quasi se desperar sur questa inaspectada resistenza de sia figlia, la quala gli era stada fin ussa aschi obedeivla in totas caussas. [p. 778 modifica] El promenet da stiva si e giu, garriva, dava cun ils pugns sin la meisa, che ins audiva il fracass lunsch daven. Quella canèra havevan intgins giuvens, che mavan (gevan) speras via, udiu; els se fermettan avant la casa, et auters che vegnivan per la medema via, fagettan il medem, da maniera che que era ina intêra raspada de giuvens avant las fenestras, durant che il noder ramurava da tala maniera in sia stiva. Il noder plidava u garriva aschi dad ault, che ses auditurs avant sia casa intelgevan (inclevan) scadin plaid e que non duret ditg che l’intêra raspada de giuvens saveva, de tgei che que se tracteschi in casa del noder, sche gie che els non podevan udir quei che la Mengia respondeva a siu bap. Havend ussa udiu pli che sufficient per saver palesar l’auter di, che era ina Domengia, quella novella nella intêra communitad (vischnaunca) dettan ils giuvens ussa ina diabolica risada avant las fenestras del noder e fugittan allura sin tots mauns in or’da l’auter.

In sia terribla irritaziun non haveva il noder laschau vegnir indament, che esters savessen tadlar sin siu fracass avant sia casa; mo quella terribla risada dels mats gli avrit ils égls et el çesset cun ina gada de furiar da tala maniera. Mengia auguret la buna notg a ses geniturs e jet in siu dormitori, mo na per dormir, dimperse per cridar e plirar tot la notg sur questa trista scena che ella haveva hagiu cun siu vehement bab. Il noder era aschi irritau, che el non saveva se metter a ruaus; el promenet aunc ditg da stiva si e giu, murmignet inconter sesez e pér tard la notg jet el allura a letg. Nel dormitori cattet el sia muglier, che ella crida et el comenzet ussa danovamein a sevilar e brunclar (murmigniar); mo la paupra femna, che ascava [p. 71] mai arver si la bucca, cura che siu mariu comenzava, a ramurar, taschet era questa sera, non obstant che ella sentiva ina grandissima compassiun per sia paupra figlia.

Lauter di vegnit quella terribla scena, succedida nella casa del noder Cla Piçen, conoschenta nella intêra vischnaunca. Ils mats havevan lur grand plascher de quella, essend che Barduot era in giuven robust, che haveva ina gada ne l’autra offendiu tot ils giuvens de siu pêr cun sia infama rusticitad. Perquei eran ils giuvens ussa era intenzionai de il laschar sentir quella gada il buccari, che el haveva survegniu dalla Mengia del noder. Era al noder cuvivan ils blers, che que non mass adina suenter sia testa; el era in hum annetg e cura che el era ina gada impau irritau, sche fuva el brutal inconter ils vischins, che havevan ina gada ne l’autra de far inzatgei cun el. Mo dalla Mengia havevan tots respect e tot che dava il dretg ad ella, che ella havessi refusau il „urs Barduot“, sco ins nomnava savens quest giuven per causa de sia granda et impertinenta rusticitad. [p. 779 modifica]

Barduot, havend bandonau il noder e sia muglier, non jet aunc a casa sia, el intret in sia furia nella osteria del liuc, che non era fitg lontana dalla casa del noder Piçen. Qua provet el de lavar giu siu buccari e sia gritta cun vin. Mo durant che el era aunc occupau cun il svidar sia mesira, udit et el il fracass e la canera, che ils giuvens fagettan avant la casa del noder. El jet ora sin il isch della osteria e sentit là claramein da tgei che que se tracteschi e che ils giuvens del vitg stoppien haver survegniu novas da sia aventura de questa sera. Quei il irritei irritet zun fitg, mo tgei voleva el far? La caussa era ussa publica, quei era cert et il meglier gli paret que, de se far spert or’da l’osteria, sinaquei che ils mats non il cattien e fetgien lur beffas e gommias cun el. El bevet perquei spert ora siu vin, paget la mesira e jet dascusamein a casa sia senza che inzatgi il observi. L’auter di non havet el merveglias ded ir in baselgia; el levet fitg mervegl a perver siu muvel e suenter stet el a casa davos pigna, perche negin il vezzi; pertgei el se turpegiava della vergogna, la quala la Mengia gli haveva fatg, il refusand. Ils giuvens del liuc il anquirivan tot il di, nua che els supponevan, che el podessi se cattar, mo adumbatten, Barduot restet per questa Domengia invesibel. Ils mats desistettan nuides da lur vendetga, els la volevan applicar aunc caulda, che ella fetgi pli grand effect. Els concludettan de far ina canzun satirica sin il spus falliu e jettan per quest motiv in compagnia nella osteria e comenzettan qua lur poesia. Il bun vin valtelinès als det curascha et anim et in curt temps havettan els cun agit del Annosi Dulfin, il qual haveva ina avena impau humoristica, castrau insembel las sequentas quater strophas: <poem> Barduot il bel, Il Versinell, Voleva nozzas far, E dal noder Per sia muglier La figlia demandar.

Cun tentaments E compliments Volet el l’acquistar; Però udi! In buccari Stovel Stovet el reportar.

Et uss’perir, Ne zun morir Vul el, il spus falliu, Havend il cor E siu humor El per nagut unfriu.

Nus condolein E deplorein Da cor sia trista sort. O pauper spus! Mal dolorus Tgi da quei fin la mort. <poem> Havend ussa finiu la poesia, provettan els, suenter quala de lur conoschentas melodias quella sappi vegnir cantada e cattettan allura era in verdad ina correspondenta melodia. Ussa provettan els la canzun et in [p. 780 modifica] curt temps [p. 72] la savettan tots a memoria, text e melodia et els bandonettan l’osteria per dar lur concert nocturn. Que vegnit concludiu de al principi dar al noder ina serenada, et avant la casa de quel intonettan els allura lur himna cun franchezia. Da qua daven traversettan els las vias della vischnaunca, cantand la medema canzun e se postettan allura na da lunsch della habitaziun del Barduot per repeter amò ina gada il intêr cant, per che il Barduot hagi era il deletg de audir la himna, la quala era stada fabricada in sia honur. Mo Barduot non se musset negliu, ils vischins però avrittan da pertot las fenestras e riettan da cor sur quest terribel concert. Quella canzun vegnit allura aunc repetida bleras seras sin las vias della vischnaunca, nella osteria et in societads della giuventetgna, cura che Barduot non era presents. Barduot però non se laschava ver pli inzanua tranter la giuventetgna; el stava a casa sia a fageva plans, co el vegli vindicar il affrunt della Mengia e quel che ils giuvens del liuc gli fagevan aunc mintgamai, cantand sia himna.

In casa del noder Cla Piçen era la pasch da quella sera innà svanida. Il noder, che regeva in sia casa sco in despot, non saveva perdonar a sia figlia, che quella gli haveva fatg resistenza davart la maridaglia cun il Barduot Versinell; el la tirannisava ussa mintga di crudeivlamein, la volend unfisar cun sia inhumanitad e rusticitad, fin che ella vegni madira d’acceptar il maun del Barduot. Era sia muglier haveva de patir bler da sia tirannia. Il noder supponeva, che la mamma sustegni la figlia secretamein e perquei la tentet el na meins che la figlia sezza. Aschia havevan la mamma e la figlia ina miserabla vita in casa e non savevan, tgei che ellas dovessen intraprender per se deliberar de quella perpetna miseria. De prender il Barduot voleva Mengia però saver nagut, ella restet fideivla a siu propiest (propöst): pli bugen morir ne surportar tot mal, avant che maridar il robust Barduot. Che afferas similas vegnan allura discussionadas e tractadas in ina communitad in totas direcziuns, quei ei capeivel, et aschia daventet quei era a Sent. La façenta del Barduot Versinell cun la Mengia Piçen insembel cun la himna dels mats det in grand temps de plidar in totas societads del liuc e tot che prendeva partida per la paupra giuvna mortificada ingiustamein da siu robust e vehement bab.

Dals giucs e tramagls, ils quals la giuventetgna tenet durant quest scheiver, non laschet il noder prender part sia figlia, sche bein che ils giuvens eran vegnii in casa sia a far la solita invitaziun. Quei irritet ils mats et els concludettan de puspei far vendetga al noder per questa obstinaziun. L’occasiun laprò als s’offerit prest. Ils davos dis del scheiver havevan ils mats da Sent, tenor vegl usit, la moda de trer u better (büttar) rodellas. Els se rendevan per quest intent mintg’ann sin quels ultims [p. 781 modifica] dis del scheiver sin la collina de S. Pietro pro la ruina della baselgia. Là fagevan els allura in grand fiuc; in quel mettevan els allura rodellas de lenn de circa in pei diameter e dad in pollisch (zoll) grossezia. A mez havevan quellas rodellas ina rusna (foura), nella quala ins saveva fermar in fist (torta) elastic. Havevan quellas rodellas allura pigliau fiuc et eran ellas coçnas de burmiu, caçiavan els il fist nella rusna e las lançiavan (ferrivan, büttavan) allura in ina granda curva giu inconter il In. Durant che la rodella sgolava (svolava) tras l’aria, garrivan ils mats sin la collina et in ne l’auter recitava in laud, ina satira ne ina snoca sin quella ne çella dellas mattauns, ne era sin in contadin. Quest giuc fagettan ils giuvens era quest ann e quei als det ussa la megliera occasiun de laschar sentir il noder lur mala veglia. Els laschettan sgolar ina rodella sur l’autra e havevan lur grand plascher, cura che que reussiva ad in ne l’auter de producir ina spirtusa satira.

Viç! sgolet ina rodella in fiuc e flammas in aulta curva tras l’aria; ils mats dettan in leger gibel et ina vusch clamet: Questa rodella paga alla Gisepina, la pli bella, la pli fina. Alla Giseppina, la pli bella, la pli fina, respondet il ferm cor dels giuvens.

[p. 73] Vrrr! sgolet puspei in’autra rodella et in’autra vusch clamet: E quella vala alla Betta nera, che dat l’amur cun Jon Dalüza mintga sera, et il chor dels giuvens repetet puspei quels plaids cun tota forza. Aschia continuettan els cun lur rodellas, fin che els havevan laudau u censurau l’intêra societad de mattauns. Era al noder Cla Piçen havevan els laschau sgolar pliras rodellas e gli dedicau da totas sorts vers. La prima gada clamet il solist: quella rodella fetgi al noder Cla Piçen clar, che el in schender possi prest cattar; et in’autra gada garrit in dels giuvens: aunc ina sto nos bun noder haver, perquei che el a sias femnas sto tascher. Quei dava allura mintga gada ina risada tranter ils giuvens, cura che lur chor haveva respondiu al solist, e quella risada cattet nella vischnaunca in ferm echo, pertgei il pievel era radonau in granda massa sin las plazzas e tadlava tier al giuc dels giuvens, e mintga gada, cura che que era reussiu ina mordenta satira als mats, vegnit quella applaudida nella vischnaunca dels auditurs et aspectaturs.

Quest giuc dels giuvens era ina specia de tribunal per la publica morala del liuc e vegniva exercitau quasi in totas vischnauncas grischunas. Caussas che eran succedidas durant il ann in ina communitad vegnittan tier questa occasiun tratgas tras il çiariesch senza perdunament; mo que regeva allura era per intgin temps suenter l’activitad de quest tribunal public ina granda alteraziun tranter il pievel, il qual discussionava ussa las mordentas sentenzias dels rodellèrs, sco ins nomnava la compagnia dels [p. 782 modifica] giuvens, ils quals exercitavan quest vegl usit de lur babuns, e que det era savens disamicizias nella vischnaunca tras quella critica dels giuvens.

Il noder Cla Piçen voleva quasi se desperar, che el haveva survegniu talas mordidas dels giuvens, e sia muglier e sia figlia stovettan savens sentir sia mala veglia; pertgei de quella schenta nauscha, sco il noder era, ston adina haver inzatgi, il qual els san laschar sentir lur nauschas lunas, e non pon els tier quels, che ils han offendiu, sche ston ils innocents patir per ils culpants. Il Barduot Versinell voleva quasi seccar dalla gritta e havess bugen comenzau dispittas e scandal cun ils giuvens; vezend però che quels eran tots units e formavan ina granda e ferma massa compacta, stovet el lagutter (travuonder) sia gritta e quei il voleva quasi strangular. La vita gli vegnit insurportabla a Sent et el prendet allura serveç militar e bandonet inaspectadamein sia communitad per se render in Françia. Avant de far quest pass haveva el però puspei spluntau a la porta del noder, per guardar, sche quel podessi dominar l’obstinaziun de sia figlia; mo il noder non gli savet dar bunas novellas e Barduot partit allura malcontent cun sesez e cun il intêr mund. Sur quest pass del Barduot era negin pli led e content, che la Mengia e sia mamma; ellas speravan che il noder las laschi da qua d’invia in ruaus (ripos) e che el non las molesti pli cun sias quotidianas reproschas.

Il proxim temps succedet nagut extraordinari e la pintga familia del noder vivet ussa plirs anns quietamein, però senza che la ventira fuss puspei returnada in lur casa. Da Gian haveva Mengia aunc mai survegniu las minimas novas; ella non saveva sche el sei aunc in vita, ne sche el sei forsa gia mort in terras estras. Questa incertezia sur la sort de siu car Gian la tenet aunc adina melancholica. Mo questa melancholia se midet ussa inaspectadamein in allegrezia e letezia. La primavèra vegnit la çentada tenida a Scuol sco il solit. La giuventetgna haveva da lez temps grand respect da quels dretgs de libertad e se raspava sin quel di nel liuc della çentada (cummin), per assister a quest bel act republican. La giuventetgna da Sent fuva era se rendida a Scuol per quest scopo e tranter las mattauns se recattava era la Mengia del noder Cla Piçen. Tier da quellas occasiuns vegnivan era blers esters nàtier per mirar questa festa populara. Tranter ils acpectaturs observet ins quel di era militars grischuns in serveçs esters, principalmein officiers subalterns et era officiers, ils quals havevan per mira de clappar inqual giuven [p. 74] in lur laçs et il manar in terras estras tier il serveç militar. In officier mava (geva) tranter la massa del pievel inturn e speculava qua e là. El era zun curteseivel cun tot ils contadins et ils demandava ora da totas sorts. In dels contadins demandet el, sche la giuventetgna da Sent sei era qua presenta, e havend quel affirmau quei [p. 783 modifica] e gli mussau cun il det sin las mattauns da Sent, vegnit il officier pro quellas e demandet ina e l’autra co ella hagi nom. Era pro la Mengia vegnit el, ed udind allura da quella siu nom, schet el ad ella cun mezza vusch: allura esses Vus forsa la Mengia del signur noder Cla Piçen, per la quala jeu porta in salid or’da l’Italia. Mengia vegnit coçna sco in burniu sin quels plaids e respondet cun vusch tremblanta: Da tgi mi porteis vus pia in salit?

Dad in giuven da Sent, il qual vus ama aunc adina cun la medema tenerezia sco avant 5 — 6 anns, nempe dal adester calgèr Gian Runell, il qual se recatta da present saun e fresc a Venezia, respondet il officier cun tota galanteria.

Udind la giuvna quels plaids, laschet ella currer las larmas e non era il prim moment habla de responder inzatgei al curteseivel officier; mo vargada la prima surpresa, demandet ella il ester: Et auter non mi ha Gian tramess nagut? Non ha el detg (ditt), che el vegni forsa prest a casa?

Na, respondet il officier, Gian spera de far sia ventira a Venezia e vul restar là, fin che el vegn in meglieras circumstanzias. Mo ad in maester sco Gian sa que çert reussir, d’acquistar a Venezia in curt temps ina deschenta facultad, sche la fortuna gli ei impau favoreivla. Et ussa, tgei voleis Vus trametter al Gian? In otg dis circa vom jeu puspei a Venezia.

Schei al Gian, stimatissim signur, che Mengia gli sei restada fideivla, non obstant las burascas, che seien vegnidas sur dad ella e che ella gli vegni a restar fideivla era da qua d’invia.

Mengia requintet allura aunc curtamein al officier sia historia cun il Barduot Versinell et il supplichet de relatar tot quei al Gian, sinaquei che el sappi in quala situaziun ella se catti. Il officier impromettet era alla giuvna de dar in exact rapport al Gian de tot quei che ella gli hagi confidau e che el il vegli animar de tant pli prest turnar a casa, almeins sin ina visita. Allura prendet il officier commiau dalla giuvna e s’absentet, mo el non bandonet Scuol avant de haver plidau cun humens da Sent, ils quals gli dettan aunc ulteriur sclariment sur las afferas del noder Cla Piçen cun sia figlia concernent la maridaglia de quella cun Barduot Versinell.

Quellas curtas novas de Gian portettan alla anguschada Mengia in grand levgiament. Ella saveva ussa, che Gian sei aunc in vita, che el sei saun, che el non la hagi imblidau (invlidà), che el se regordi aunc ded ella, e quei det alla giuvna ina pasch interna, che la fageva ventireivla. Sia melancholia svanit et ella flurit danovamein e s’allegret de sia vita. [p. 784 modifica]

IV.

In meins pli tard, circa al principi de Fenadur, arrivet il menzionau officier, il qual era oriund da Lavin, puspei a Venezia. La compagnia però, alla quala el apparteneva, non era pli in questa citad, ella era durant il temps, che el era stau a casa cun permissiun, vegnida dislocada e se recattava da present ad Udine. Que gli restet mo aunc paucs dis de goder sia libertad, avant de amò surprender siu serveç. El se regordet allura della commissiun, la quala el haveva reçert dalla giuvna da Sent et el volet era satisfar conscienziusamein a sia impromischun. El jet in di a bun’ura nella officina, nella quala Gian haveva lavurau, avant che il officier bandunni Venezia, mo el non il cattet qua in botega e dad in tal Gian u Giovanni non volevan ils lavurèrs saver nagut. Quella caussa era zun malimperneivla al officier, pertgei [p. 75] in ina citad sco Venezia sa ins ditg anquirir in human, avant che ins il catt. El traverset il marcau in totas direcziuns, demandet qua e là suenter las botegas, de calgérs, mo adumbatten, negin gli savet dar novas del giuven che el anquiriva. El se resolvet aschia ded ir inavos in siu quartier. Per arrivar tier quel, stovet el ussa aunc traversar la plazza de s. Marco et ina dellas principalas stradas, che meinan sin quella plazza. In questa strada udit el cantar e marclar (martellar), sco sche el fuss nella vischinanza d’ina botega de calgèrs. El alzet il tgau e leget sur il isch della proxima botega la sequenta inscripziun: „Giovanni Runello, calzolajo“, e senza far ceremonias intret el allura in botega, per guardar, sche quest maestro sei siu compatriot Gian Runell, che sei daventau or’dad in Runell in Runello. Et in verdat, el cattet qua il giuven grischun occupau e façentau cun dar lavur a 10 — 12 lavurèrs et inzaconts giarsuns. Gian conoschet subit siu compatriot et il beneventet cun tota curtesia.

Tgei midada ei succedida cun Vus? demandet il officier; cura che jeu Vus bandonet avant circa otg meins eras Vus aunc famegl, et oz legia jeu vossa firma sin questa botega e Vus catta qua sco maester tranter ina intêra scossa de lavurèrs. Vus ei la fortuna stada aschi favoreivla, che ella Vus ha in aschi curt temps midau in in maestro?

Vus haveis raschun, signur officier, respondet Gian, avant in mezz ann sun jeu aunc stau in pauper famegl, et oz sun jeu maester e m’allegra d’ina numerusa clientella, la quala mi porta bun profit.

Quei ei ina ventira extraordinaria e Vus mi stoveis requintar, co quei Vus ei reussiu d’eriger in aschi curt temps in aschi important trafic, replichet il officier.

Bugen, remarchet Gian, mo mi fagei il plascher de m’accompagnar si in mia habitaziun, nua che nus savein discurrer cun megliera commoditad. [p. 785 modifica] Gian manet allura il officier in l’alzada sura, nua che el haveva ina fitg spaziusa habitaziun per el e per ses famegls e giarsuns. Qua requintet il officier allura a Gian las novitads dell’Engiadina, rapportet il salit della Mengia Piçen e descrivet al giuven maester las aventuras della giuvna e las grandas tribulaziuns, allas qualas ella era stada exposta. Gian spondet grossas larmas durant quella requintaziun, per part pervia de sia cara Mengia, la quala haveva stoviu patir tant per el, per part era per caussa che ina certa increschadetgna per sia patria era danovamein vegnida alerta (desdada) tras las requintaziuns de siu compatriot. Il officier il laschet se quietar e giavischet allura, che Gian gli requinti quei che sei succediu cun el dapi (daspö) sia partenza da Venezia.

Gian laschet portar in refresc tras sia fançella, allura se mettettan ils dus Grischuns in davos meisa e Gian comenzet a requintar al compatriot sia historia. Vus saveis, schet el, che jeu era famegl pro il maestro Amelino, avant che Vus parties per la patria. Nus eran là 6 famegls e havevan lavur pli che avunda. Il maester Amelino ei in hum solid e nus tractava bein e jeu haveva neginas merveglias de bandunar miu patrun. Tranter ils confamegls era in giuven, il qual jeu amava, sco sche el fuss miu frar, pertgei el era invers de mei curteseivel e serveçeivel. Quest miu amitg bandonet però nos maester Amelino circa dus meins suenter mia intrada nella casa de miu patrun e jet tier in parent, che haveva medemamein ina botega in in’autra part della citad. La partenza de quest bun giuven mi faget zun mal e per non il perder del tot, il visitava jeu quasi mintga Domengia, non obstant il grand viadi che jeu haveva de far per arrivar pro siu quartier nov. Curt temps suenter che el haveva bandonau nossa botega, il cattet jeu ina Domengia malmalsaun; il pauper giuven haveva survegniu ina nauscha febra e schescheva in letg gia plirs dis. Quella disgrazia de miu meglier amitg m’affliget zun fitg e jeu i(f)[l] visitava da qua d’invia na solum la Domengia, dimperse [p. 76] (sonder) era durant l’emda 3 tocan 4 gadas. Pliras notgs haveva jeu era vigilau sper siu letg, essend che ses patruns non il volevan laschar portar nel spital. Ina sera fuva jeu era puspei stau a visitar miu pauper amitg e returnet pér tard la notg a casa, ei podeva esser circa l’ina ne las duas. Il çiel era surtratg da gross nibels e la notg era fitg stgira. Las pintgas laternas che ardan sin las cantunadas dellas stradas, sclarivan mo pauc las vias. Jeu era gia passau tras pliras stradas; da pertot regeva in profund silenzi e mo da rar che jeu intaupava inzatgi. Tot annetgamein udit jeu in terribel garriu in ina stradetta laterala, la quala meina nella strada, che jeu passava. Jeu pigliet ina granda tema e supponet subit, che quei podessi esser in assalt da part della ladernaglia, che percurran durant il temps [p. 786 modifica] della notg la citad per attaccar persunas che van solettas per las vias. Jeu pigliet curascha e prompt de prestar agit al attaccau, saglit jeu inturn il cantun della casa, che stava orasum quella strada laterala, danunder che il garriu era vegniu. In ina distanza de circa desch (diesch) pass vezet jeu dus bandits, che havevan attaccau in signur vegl. Cun in sagl stet jeu avant ils assassins, et avant che quels revegnittan da lur surpresa, det jeu ad in de quels ina frida cun miu ferm bastun, che el det a terra sco in toc lenn. Il second, vezend quei che era arrivau a siu compagn, il volet vindicar, e m’attacchet cun furia; mo aunc avant che siu stilet me tucchi, survegnit el ina tala frida da miu ferm bastun inturn las oreglias, che el crodet senza dar in sun sin siu compagn, il qual schescheva aunc per terra senza se mover. Jeu garrit ussa cun tota forza e clamet per agit et in curt temps arrivettan intgins policists, ils quals patrugliavan tras las vias della citad, sin il camp della battaglia. Jeu era giust occupau cun alzar si il signur, il qual haveva hagiu survegniu ina greva stiletada nel suvi dretg. Cun curts plaids requintet jeu als policists il cas succediu e quels pigliettan ils dus assassins, ils quals eran aunc sternii per terra senza dar peis. Ils bandits vegnittan mess sin in carret e manai direct sin la policia. Dus dels policists m’assistettan de manar a casa sia il signur vulnerau, Quel era però vegniu aschi fleivel della granda sperdita da saung, che jeu il stovet portar. Per ventira non era siu palast fitg distant del liuc, nua che l’attacca era succedida e que nus reussit de subit alarmar sia familia. Havend surdau il signur als ses de casa e requintau curtamein il cas succediu, stovet jeu allura aunc accompagnar ils dus policists sin la policia, per dar en miu nom e deponer al directur tot quei che jeu saveva e haveva viu de questa attacca. Allura podet jeu turnar a casa mia, mo que era gia las treis cura che jeu arrivet a casa, staunchel e tot in ina sanganada.

Gia l’auter di stovet jeu puspei comparer avant il directur della polizia e quel mi schet, che jeu hagi prestau alla policia in grandissim serveç, havend manau in ses mauns dus dels pli perigulus bandits et assassins; il giuvern havevi fixau in premi de 500 scuds sin la testa de scadin de quels dus per quel, il qual sei in cas de ils saver surdar in ina moda ne l’autra alla giustia; jeu hagi tras mia curascha acquistau quest premi e que fetgi grand plascher, de gia oz mi saver remetter quel insembel cun il ingraziament per il bun serveç, il qual jeu hagi prestau alla segirtad publica. Il directur mi det allura ina summa de 1000 scuds e me licensiet allura cun grand ingraziament e cun blers compliments sur de mia bravura. Jeu spera, mi schet el aunc avant che jeu il bandunni, che Vus vegnies remunerau ultra de quei per vossa bravura, pertgei il signur, al [p. 787 modifica]qual Vus haveis salvau la vita tras vossa granda curascha, ei in distinguiu commember del magistrat.

Et il directur della policia havet raschun. Quindesch dis circa suenter questa perigulusa aventura vegnit jeu invitau, de comparer nel palast del [p. 77] signur, al qual jeu haveva hagiu prestau agit inconter ils assassins. La vulneraziun del bun vegl era stada granda, mo na mortala. El vegnit surdau alla cura dels megliers docturs della citad e sche gie che ins temeva ils prims dis per sia vita, scampet el et era ussa or’da tot perigel. Jeu vegnit reçert dalla muglier del signur e da quella manau nella stanza, nua che il pazient se recattava. Il signur schescheva aunc in letg, mo el era gia avanzau nel guariment e saveva se conversar cun quels che il visitavan. El me reçevet cun granda curtesia et exprimet gia al bel principi siu cauld ingraziament per il serveç, il qual jeu gli haveva prestau, schend che el hagi d’ingraziar a mia curascha et a miu prompt agit, che el sei aunc in vita. El me demandet allura danunder che jeu sei e tgei che jeu traficheschi qua nel marcau de Venezia, in summa el havet de totas merveglias sur mias relaziuns e circumstanzias. Jeu gli requintet allura mia vita in extenso et el demusset grand plascher de mia sinceritad, cun la quala jeu gli descrivet tot mias circumstanzias e situaziuns, nellas qualas jeu era stau ina gada ne l’autra. El mi proponet allura, che jeu dovei intrar in serveç sco servitur pro el, m’impromettend ina granda pagaglia; jeu però gli demonstret, che quei non mi convegni de bandonar ussa miu mistregn, anzi che jeu sei intenzionau de erigier ina officina u botega e de lavurar a miu quint. Il signur cattet mias raschuns plausiblas e laudet mia perseveranza de voler restar fideivel a miu mistregn, e m’impromettet allura de me voler sustener tant sco que gli sei posseivel. Finalmein mi porschet el duas cambialas da milli scuds l’ina per ina pintga reconoschenscha per il serveç che jeu gli haveva prestau. Jeu non voleva acceptar ina tala summa; mo il bun vegl mi necessitet de la acceptar e schet amò tier mia partenza, che el vegli aunc milsinavant se regordar de mei. Jeu sortit finalmein cun milli ingraziaments al generus signur e jet a sasa casa. Mo ussa haveva jeu de surstar in grand combatt cun memez. Tgei doveva jeu intraprender cun mes 3000 scuds, tenor miu giudicar ina facultad grandiusa. Mia prima resoluziun de voler erigier ina botega non stet ferma pli dapi che jeu haveva survegniu aunc dua milli scuds del signur. Que mi pareva, che jeu sei rich avunda e che que mi convegni ussa de turnar a casa a spusar mia fideivla Mengia. Mo la reflexiun mi turnet e dopo qualtgins combatts me resolvet jeu, de fondar in propri trafic e jeu prendet a fit questa habitaziun cun la botega da sut. Jeu comenzet allura miu trafic cun treis lavurèrs et ussa hai jeu gia da lavurar per dodesch, e va [p. 788 modifica] quei adina aschia vinavant, sche sun jeu fitg content, pertgei miu capital mi porta gia richs çeins. Jeu spera però ded aunc saver ingrandir miu trafic, cura che jeu sun ina gada in miu nov local sin la plazza granda, il qual jeu survegnit tras la intervenziun del bun signur. Ussa saveis Vus, signur compatriot, mia intêra historia.

Vus haveis hagiu raschun de far aschia, Gian, respondet il officier; que non fuss stau prudent, sche Vus fusses ii a casa. Cun il capital che Vus possedeis e cun vossa lavurositad Vus reussirà que de far fitg bunas façentas qua; quei però non imblidei, che Vus haveis qua de far cun Italians e che que demanda precauziun in totas caussas, sche ins non vul esser inganau da blers negoziants, cun ils quals ins sto star in relaziuns, cura che ins ha in trafic aschi important sco Vus. Era Vus convegniss que forsa d’unir cun Vos trafic in negozi de tgirom (chüram, chirom). Quatras guadagnasses Vus in duas direcziuns; per l’ina fagesses Vus in profit sin il tgirom, per l’autra survegnisses Vus quest material per vos esit pli bunmarcau.

Jeu farà era quei, aschi prest sco jeu hai priu possess da miu local nov, respondet Gian; era sun jeu intenzionau de fabricar calzèrs a la grossa e de negoziar cun tals nella Levantina, sco il bun signur mi cussigliet.

[p. 78] Ils dus Grischuns stettan aunc ditg insembel e discurrettan dad ina caussa e l’autra, da lur patria et il officier requintet e repetet a Gian tot las novitads dell’Engiadina. El partit allura et impromettet de beinduras visitar Gian, cura che el vegni a Venezia.

In paucas emdas translochet allura Gian sia botega sin la plazza principala e comenzet, sustenius sin tots mauns da siu benefactur, ad ingrandir siu trafic. In circa in meins stovet el gia ingrandir il numer de ses famegls per la metad (mezzadat), per poder satisfar als pli urgents basegns. El augmentet allura da temps in temps ses lavurèrs et el era ussa strusch (a peina) in mez ann in siu local nov, che el haveva gia 60 lavurèrs sut siu commando. Tras intervenziun e recommandaziun de siu benefactur e protectur survegnit el allura aunc blera lavur del guvern e stovet furnir mintga meins ina granda quantitat calzèrs per l’armada della republica e que il necessitet d’augmentar danovamein il numer de ses lavurèrs, da maniera che el haveva gia a la fin del prim ann, che siu trafic existet, circa 100 lavurèrs in siu serveç, et el era ussa il prim calgèr della citad de Venezia.

[p. 81] Gian Runell fageva ussa colossalas façentas per part cun sia botega e per part cun siu extendiu negozi de tgirom e guadagnava di per di danèrs sco paglia. Mintga meins guadagnava u profitava el netto al [p. 789 modifica] meins dua milli scuds, et el daventet aschia in dus anns in hum possent. Il terz ann suenter l’erecziun de siu affar compret el la casa, nella quala el habitava ussa e laschet allura drizar en quella tenor ils basegns de siu trafic. Quella compra gli haveva custau in gross danèr, mo que gli restet totina aunc ina bella summa de ses danèrs spargnai, cun la quala el savet alimentar e continuar siu negozi vinavant nella medema extensiun. Et el haveva ventira milsanavant. Tot quei che el intraprendeva, gli reussiva; que era sco sche scheschess ina particolara benedicziun sin tot sias façentas et intrapresas. Que ei ver, Gian haveva ussa ina granda mala vita; pertgei la direcziun e survigilanza d’in tal extendiu trafic demandava ina granda activitad e circumspecziun. Gian era però aunc giuven e plein da curascha e vigur, e se suttametteva a totas lavurs et a tots grevs quitaus cun ina exactezia e perseveranza exemplarica. El era la damaun il prim in botega, ordinava qua las lavurs, parteva ora quellas a ses numerus lavurants, survigilava tot cun granda attenziun, e la sera era el puspei il ultim, che bandonava la botega. Dasperas haveva el aunc stoviu eriger in comptoir, et in quel occupava el ussa treis humens, ils quals havevan de manar ses quints e las correspondenzas de siu commers. Era nel comptoir haveva Gian in excellent urden et el examinava mintga di sez exactamein las lavurs de ses impiegai e controlava quei che intrava e quei che vegniva dau ora. Sut ina tala administraziun exemplarica stovet quest trafic, il qual haveva in fundament aschi solid, flurir, et el flurit era sco paucs auters. Per sia granda ventira haveva Gian era cattau plirs buns lavurèrs, dals quals el saveva se fidar; a quels haveva el surdau la survigilanza in botega, cura che el era absent pervia de façentas, e quels humens gli eran fideivels, essend che il maester ils tractava bein et als dava ina fitg buna pagaglia. Era siu prim scrivan, il qual manava las lavurs del comptoir e che el haveva hagiu impiegau sin giavisch e speciala recommandaziun de siu protectur e benefactur, era in hum fideivel e capavel, da maniera che il maester gli ascava (suoschaiva) confidar tot.

Ussa però haveva Gian negin ruaus pli a Venezia et el comenzet a pensar da deçert de far in viadi a casa sia. Quest pertratg il accompagnava da pertot e non gli laschava pli ruaus ne di ne notg; el sentiva ina certa dolur, in cert desideri per casa in siu cor, al qual el non podet resister pli ditg. El communichet a siu benefactur sia intenziun de voler ir a casa, e quel l’approbet e s’offerit de durant sia absenza haver igl égl avert sin siu trafic a de beinduras far ina visita sin il comptoir per guardar, che il trafic vommi regolarmein vinavat. Gian prendet allura tot las disposiziuns necessarias e e surdet il commando in botega a dus fidai famegls, e las lavurs nel comptoir [p. 82] laschet el sura a siu prim scrivan cun la condiziun, [p. 790 modifica] che el stoppi subit relatar al menzionau signur, in cass che que dovess succeder inzatgei extraordinari nels affars del negozi e commers. El se providet allura cun ina granda summa de danèrs, se vestgit bein, gie quasi elegant, e bandonet Venezia al principi d’Avust cun l’intenziun de in circa dus meins puspei returnar.

V.

Nell’Engiadina bassa regeva dapli plirs dis ina granda activitad sin la campagna. Ils contadins eran nempe occupai cun la raccolta de lur granezia, la quala era quest ann creschida in granda abundanza. L’aura era zun favoreivla a quellas lavurs campestras. Il cauld solegl d’Avust sechentava zun spert ils spess manugls, che scheschevan per ils èrs (champs) inturn. Gia mervegl la damaun bandonavan ils medunzs e las medunzas lur casas e lavuravan zun diligent cun lur bein battidas e bein gizadas farclas nels spess segals e nellas spessas salins. Que e là resonavan las bellas canzuns dels contents lavurèrs, ils quals s’allegravan della richa benedicziun, che il çiel als haveva dau. Suenter gentar regeva aunc ina pli granda vivacitad sin il funds. Ils contadins mavan cun lur carrs sin la campagna per manar a casa lur graun in segirtad. Ils numerus manugls vegnittan fatgs insembel, las grevas mannas ligiadas et allura cavigliadas sin il carr e fermadas cun il persui e daven mava allura d’aulta carga per implenir cun siu contegn tellius e tellinas nels clavaus. Pér tard la sera vezeva ins aunc intrar intêras reçias de cargas nels vitgs e que duret aunc ina granda urella, avant che il silenzi nocturn vegnit sur ils vitgs. Mo il ruaus non durava ditg. Gia cun il cantar dels cods (gialls) vegniva tot puspei alert e la medema lavur comenzava danovamein, pertgei ils contadins volevan se profitar dell’aura favoreivla per che lur raccolta vegni a bun’ura sut tetg.

Que era la Samda (Sonda) suenter mez di che in cavalier bein vestgiu surpasset a Martina ils confins tyrolès et intret nell’Engiadina. Que era giust in di della pli aulta raccolta; ils contadins festinavan pli che mai, per aunc quella sera poder metter sut tetg tot lur graun mediu e sin ils funds bugliva que da diligents lavurèrs sco in in formiclèr. Il cavalier se fermet beinduras per contemplar l’activitad dels contadins e que pareva sco sche el fuss fitg commoventau dal bel aspect, il qual el gudeva. Ils contadins eran surprii de ver da quellas uras in ester sin lur campagna et aunc pli eran els stupii, observand che quel pareva de haver in grand plaschar de contemplar lur lavurs, senza mussar la minima prescha de voler continuar siu viadi. Salidand il ester plirs lavurèrs sper la via, per la quala el cavalcava, in lingua romanscha, vegnittan ils contadins aunc pli [p. 791 modifica] stupii e havevan grandas merveglias, tgi che quest signur podessi esser. Mo de il demandar, tgi che el sei, non havevan negins la curascha, il qual però els havessen cert fatg, sche il ester non als fuss vegniu avant memia nobel. Mo noss lecturs havran cert indivinau, tgi che il cavalier ester era; que era il maester Gian Runell, il pauper calgèr da Sent, il qual haveva avant circa otg anns bandonau l’Engiadina cun ina valisch e che returnet ussa in sia patria sco in hum beinstant e possent. Bandonand Venezia, era el il prim di viagiau ad Udine e restet la dus dis in compagnia de plirs Romanschs, che se recattavan in questa citad in garnisun. El vegnit reçert là dal officier, il qual gli haveva portau avant in pêr anns novas da casa, cun tota curtesia e quel gli haveva discussigliau de prender la via tras la Valtellina e gli recommendau la via tras il Tyrol italian, sin la quala el arrivi pli prest e pli facil nell’Engiadina. Gian faget allura aschia, sco il officier gli haveva cussigliau et arrivet ventireivlamein in paucs dis a Trient. Da là naven comenzet il viadi a vegnir pli stentus e Gian compret in cavagl per che el vegni pli prest vinavant sin sia via. Davos sin la sella [p. 83] haveva el ina bella valisch implenida cun qualtgina vestgadira et autras caussas custeivlas, las qualas el voleva portar a casa per regals e davant haveva el duas pistolas cargadas per sia defensiun, in cas che el dovess sin sia via vegnir attaccau da ladernaglia. Aschia il vezettan nus comparer quel di in Engiadina sco in dels pli nobels signurs, che viagiavan da quel temps ordinariamein a cavagl, essend che ils straduns per carrs e carroçias mancavan. A Strada prendet il viandont in refresc e continuet allura siu viadi fin a Ramosch, nua che el arrivet la sera cun il serrar notg. El prendet albiert nella soletta osteria del liuc e laschet allura clamar siu parent, al qual el haveva hagiu surdau sia casetta avant che el s’absenti da Sent. Quel intret allura nella osteria, mo non conoschet il signur che haveva giavischau de plidar cun el. Finalmein se det Gian de conoscher a siu parent e quel haveva ussa in grand legerment de puspei ver il giuven emigrant. Gian demandet allura ora siu parent sur dad ina caussa e l’autra e quel gli det notizias de quei che el saveva. Gian haveva principalmein merveglias dallas novitads da Sent, mo in quest rapport gli savet siu parent dar pintg sclariment, essend che que era gia varga treis anns, che el sez era mai stau a Sent. Gian non savet aschia contentar sias merveglias e stovet se contentar cun la speranza de damaun sez ver a Sent quei che il interessava il pli fitg. El faget allura aunc a siu parent in bel regal et il licenciet cun la supplica, de vegnir in dus dis a Sent pro el.

L’autra damaun levet il viandant ester a bun’ura. Avant de prender la colaziun faget el aunc ina promenada nel conturn de Ramosch per puspei [p. 792 modifica] goder ina gada cun deletg la sauna aria alpina. Suenter la colaziun montet allura Gian a cavagl e continuet siu viadi inconter Sent. L’aura era bellissima et el laschet ir siu cavagl mo plaun per saver contemplar meglier tot quellas caussas che gli davan in égl e leventavan in el tantas reminiscenzas or’del temps passau. Tot quei che el observava sin sia via, haveva per el in grand interess e que gli pareva sco sche l’intêra natura il beneventass, e lams e dulçs sentiments penetravan siu cor. El era ussa gia passau Crusch e s’approximava a Sent; ussa udit el tuccar a Sent e quella vusch sonora dels zens, che resonavan in dulçs accords nella vallada, il commoventet tocan tier las larmas: el animet siu cavagl ded ir pli spert, per che el arrivi prest nel liuc de sia destinaziun. In toc sut il vitg intupet el in hum, il qual era sin via inconter Crusch, e quel era negin auter che il noder Cla Piçen. Gian il conoschet subit, schegie che il noder era scrodau zun fitg e pareva ded esser vegniu zun vegl. Il noder era aunc in pêr pass distant dal cavalier, che el alzet gia sia capella cun tut respect et auguret il bun di al signur ester. Gian repetet il auguri, schend: „bun di signur noder Cla Piçen!“Il noder stet qua cun bucca averta e non era capavel de capir, co che quest signur ester il conoschi; el havess bugen demandau il grand signur, co el il conoschi, Gian era però gia vargau cun siu cavagl, senza haver merveglias de se fermar pro il noder e de plidar pli lunsch cun el. El arrivet allura subit nel vitg nel moment che il pievel mava in baselgia tier il serveç divin.

Tot che untgiva or’da via al cavalier et il salidava cun grand respect, pertgei in tal signur non vezeva ins mintga di a Sent. Ils humens alzettan lur capellas avant il ester, sco sche quel fuss in member della regenza de Cuera. Gian respondet cun grazia il salit dels contadins e diriget siu cavagl inconter l’osteria del liuc, la quala gli era conoschenta. Ils contadins fagettan milli supposiziuns, tgi che quest bel e nobel signur podessi esser, il qual era arrivau qua in lur vitg dad in temps, che els vezevan aschiglioc mai in ester; els stovettan però aunc star in moment in merveglias, pertgei Gian non se haveva dau de conoscher a negin. Il ostier reçevet siu nobel hosp cun tota curtesia, il manet cun grands compliments in casa, durant che il famegl reçevet il command de haver quitau per il cavagl del ester. Gian prendet ussa in pintg refresc e bandonet allura l’osteria per far ina pintga [p. 84] promenada avant gentar, sco el haveva detg (ditt) al ostier, il qual era ussa façentau sin tots mauns cun la preparaziun d’in bun gentar al inaspectau hosp. Gian traverset las vias della vischnaunca indisturbadamein, pertgei tot il pievel era ussa in baselgia, cun excepziun dels infants pintgs et inquala femna veglia. El diriget ussa ses pass inconter sia casa paterna, et arrivau avant quella, gli saglittan las larmas, [p. 793 modifica] pertgei el laschava in quest moment vegnir indament ses paupers geniturs, als quals el havess ussa saviu preparar granda legria e buns dis, sche els fussen aunc stai in vita. Ma in pe de cattar in bun bab et ina cara mamma, cattet el mo la cadevula casa de ses buns geniturs e quei gli faget mal. Havend considerau in moment la miserabla casetta, nella quala el haveva la prima gada viu la glisch del mund, traget el ina clav or’da siu sac, avrit il isch della camanna et intret. El avrit allura senza far la minima canera in balcun della fenestra per contemplar puspei la dimora de sia infanzia. El observet qua aunc tot las caussas, las qualas el haveva laschau inavos, cura che el haveva bandonau casa avant circa otg anns. La miseria e la pupira, alla quala el era stau expost, durant che el viveva qua, gli vegnit subit in memoria, vezend las miserablas mobilias, che eran aunc avant maun. El serret allura puspei in balcun della fenestra, bandonet la casa paterna et ascendet la collina de S. Pietro per puspei contemplar indretg il liuc natal. El podeva strusch esser vargau si in toc il vitg, che il serveç divin prendet sia fin, et il pievel bandonet la baselgia e tot jet a casa a gentar.

La Mengia del noder Cla Piçen era stada cun l’autra giuventetgna in baselgia. Arrivada a casa, schet ad ella la mamma: Sas Ti mi dir, tgei che quei ha de muntar? Avant ina mezz’ura circa promenet in signur ester tras il vitg, guardand da pertot sin las casas, sco sche el havess las pli grandas merveglias. Essend el arrivau pro la casa dels Runells, che ei da dis et anns innà serrada, se fermet el e la contemplet sin tots mauns. Jeu pensava gia: ina casuna aschia sto quest signur bein haver viu aunc pli, ne ei quella camanna forsa aschi interessanta a quest ester, perquei che ella ei aschi cadevula? Mo tgei fa il signur? el avrit la casa — cun tgei non sai jeu — intret, et in curt moment suenter avrit el allura in balcun della stiva. In quart ura circa po el esser stau in casa, allura serret el puspei il balcun e bandonet la casa in moment avant che il serveç divin sei finiu, e jet allura si inconter S. Pietro. Il prim moment credeva jeu che il ester sei in lader, mo quei non serà, pertgei el era vestgiu cun la pli fina vestgadira che jeu hai viu in mia vita e portava ina granda cadeina ded aur inturn coliez.

Era alla Mengia pareva quei curios et ella non saveva tgei tertgar de quella historia. Ei quest signur in hum giuven ne in hum vegl? demandet ella allura la mamma.

El ei aunc giuven, respondet la mamma; el havrà al pli ses 27 — 30 anns. Da statura ei el grand e proscherus e da façia ei el in bellissim hum.

In quest moment intret il noder in stiva, il qual era stau in a Crusch [p. 794 modifica] in pe ded ir in baselgia e la mamma jet subit or’in cuschina per il gentar, fratant (fertont) che Mengia rasava tuaglia. Il noder era oz dad ina buna luna e strusch che els havettan comenzau a gentar, requintet el, co el hagi oz intupau in nobel signur a cavagl in toc sut il vitg e co quel gli hagi respondiu siu salid, momnand siu nom, sco sche quel il conoschessi.

La muglier requintet allura era al noder quei che ella haveva observau durant il serveç divin e tenor la descripziun, che ella fageva dal ester, saveva quel esser negin auter che il cavalier, il qual il noder haveva hagiu intupau sut il vitg, Mo tgi era quel? Quei fuva ussa la granda demanda, sin la quala l’intêra familia havess bugen hagiu ina resposta. In scadin cas ei quel in grand signur, schet il noder, pertgei quei mussa gia siu exteriur e sia grazia, che el demussa in tot ses moviments.

[p. 85] Gian restet ditg sin la collina de S. Pietro e contemplava qua la bella natura. Siu spirt vegnit impleniu cun regordenschas dels dis passi e tot il temps de sia trista giuventetgna repasset puspei davant ses égls. El se regordet aunc da siu bun aug Not, il qual gli haveva mussau il mistregn de calgèr e que gli fageva mal, de non saver remunerar al bun aug la compassiun e la misericordia che el haveva demussau al pauper orfan. Allura gli vegnivan puspei indament ils giucs e tramagls de sia giuventetgna e tot quellas reminiscenzas del temps passau leventettan in siu cor sentiments lams et il commoventettan tocan tier las larmas. Finalmein returnet el inavos per ir nella osteria a gentar. Il contadins, ils quals havevan gia gentau, eran ussa se raspai qua e là sin ils bauns avant las casas e tenevan lur solits discurs sur fatgs de lur economia. Passand Gian sper els vi, levettan ils contadins si e tragettan lur capiçias e capellas cun grand respect; era il noder Cla Piçen seseva sin siu baun avant sia casa e vezend s’approximar il ester, levet el si che il ester era aunc in toc da lunsch e s’inclinet sco sche Gian fuss in guvernatur. Gian salidet la societad cun in grazius compliment e jet allura nella osteria che non era lontana.

Ils contadins havevan tots grandas merveglias, tgei hum quest ester sei e requintand allura il noder co quest signur il hagi salidau questa damaun, il clamand per siu nom, vegnittan las merveglias aunc pli grandas. Intgins supponevan che Gian sei in officier, in general ne al meins in colonel. Per satisfar a lur merveglias vegnittan els perina ded ir nella osteria a prender ina fracla; l’emda sei stada stentusa et els hagien meritau in boccal sin il di ded oz. Il noder Cla Piçen era in dels prims, che levet si dal baun e jet inconter l’osteria et ils auters seguitettan. Intrand in stiva, vezettan els il hosp ester a tavla che el gentava. Ils contadins il salidettan cun tot respect e se mettettan in davos in’autra meisa dasperas. [p. 795 modifica] Que tentava Gian de rir, observand co ils contadins il contemplavan sin tots mauns e co els guardavan cun attenziun sin tot quei che el fageva. El se resolvet de far compagnia a ses convischins. Havend gentau levet el si da la meisa e promenet da stiva si e giu in pêr gadas. Dintant havevan ils contadins puspei comenzau lur discurs d’avant e discurrevan giust dals buns aspects che ins hagi quest ann nellas alps a riguard il pulment e co la muvaglia sei bella e grassa. Gian se mischidet allura plaun siu era in lur discurs e ils demandet sur ina caussa e l’autra. Ils contadins havevan in grand plascher, che in aschi grand signur s’interesseschi per lur caussas e demussettan al ester grand respect. Gian commandant allura al ostier de portar aunc duas mesiras del meglier vin che el hagi in siu çeller e quei allegret aunc pli ils contadins, is quals bevan pli bugen il vin che pagar quel. Quellas mesiras dettan vita e vivacitad alla societad et ils humens vegnittan pli çiançius e plidettan cun pli granda ingenuitad avant il signur ester. Gian laschet pli tard portar aunc diversas mesiras e quei mettett ils contadins da totafatg in ina disposiziun festiva. Il noder manava ussa il presidi et era zun da buna veglia. El tenet in plaid a ses convischins e proponet de portar in viva al grazius signur, che els hagi mussau oz tanta generusitad. El deploreschi mo de non conoscher il nom del grazius signur per saver intonar il viva in tota forma.

Miu nom Vus ei conoschent, signur noder, respondet Gian, mo Vus non Vus regordeis pli de mei.

Mo Vus non esses da Sent, stimatissim signur? demandet il noder cun smerveglia.

Bein, jeu sun da Sent, jeu sun naschiu e tratg si a Sent e sun vos convischin. Vus mi credereis quei, sche jeu assicurescha, che jeu conoscha fitg bein tots Vus che essas qua presents. E Gian schet allura a mintgin dels contadins lur noms e quels non havevan negin dubi pli, che il ester stoppi esser da Sent, ne che el sei in striun. Tots guardavan sin il giuven cun la pli [p. 86] granda attenziua attenziun per vegnir or’da las merveglias tgi che el podessi esser; mo negins il conoschettan pli, e dal pauper Gian Runell negin che se regordava pli.

Jeu vezza bein che jeu sto vegnir in agit a vossa memoria, schet Gian cun bucca rienta. Non Vus regordeis Vus pli dad in pauper giuven, il qual ei avant circa otg anns iu in terras estras? demandet Gian.

Mo Vus non essas il Gian Runell, il maester Gian Runell? demandet il noder.

Giust quel sun jeu, replichet Gian cun bucca rienta.

Ils contadins stavan qua sco petgas de sal e non savevan tgei che els dovessen dir. Tgi havess imaginau de quei? exclamet il noder, al qual [p. 796 modifica] que non fuva pli indretg, che el haveva beviu vin, il qual il Gian Runell, il pauper Gian Runell, haveva laschau portar alla legra societad. Gian observet quei cun ina gada. El clamet il ostier e laschet portar aunc duas mesiras per stantibus alla societad e paget allura in preschenscha de tot la societad las mesiras che el haveva hagiu commendau de portar. El traget ora ina granda bursa de danèrs implenida cun ducatas e zechins e la splendur de quels uçells faget ina granda impressiun, na solum sin ils auters contadins, dimperse era sin il noder. In tala bursa cun ducatas era in certificat per Gian, il qual gli acquistet sin il moment la stima de tots et il noder comenzet a haver respect del giuven, sche gie che el era mo il Gian Runell.

Ussa era la sera arrivada et ils contadins comenzettan a bandonar l’osteria per ir a casa a çeina. In suenter l’auter det il maun a Gian e gli ingraziet per la generusitad demussada. Il noder invitet Gian allura de star aunc in moment pro el e de çenar cun el, essend che que sei long’urella ded esser a meisa solet. Il noder non faget grandas ceremonias pli e restet. Dintant eran ils auters contadins ii a casa e la novella, che il grand signur, che sei questa damaun arrivau a Sent, sei il maester Gian Runell, faget aunc quella sera la currella tras tot la vischnaunca e vegnit era in casa del noder Cla Piçen, avant che quel sei amò returnau da l’osteria. Mengia haveva pigliau ina grandissima tema, udind quella novitad. Ella haveva gia hagiu tot il di in cert presentiment, che quest ester, il qual era stau nella casa dels Runells sin ina aschi misteriusa moda, stoppi star in qualtgina relaziun cun siu car Gian. Ussa haveva ella in grand desideri de puspei ver siu amant e quest desideri vegnit adempliu pli prest che quei che ella ascava sperar.

Nella osteria sesevan ussa Gian et il noder a meisa insembel et eran ambas dus da buna veglia. Il noder, al qual il bun vin valtellinès haveva portau in excellent humor, era zun çiançius e teneva per ina granda honur, che Gian gli haveva dau la preferenza avant ils auters convischins, il invitand de restar a çeina pro el. Gian gli requintet allura ina caussa e l’autra dall’Italia e pliras interessantas episodas or’da sia vita a Milaun e Venezia, et il noder tadlava cun bucca averta sin ils requints del adester giuven. Suenter çeina s’offerit Gian de il accompagnar a casa; que plaschet al noder et il invitet il giuven ded aunc questa sera far ina visita a sia familia. Cun quei fuva Gian d’accord, pertgei quei era giust stau la mira de Gian, de tener il noder in buna veglia per survegnir tant pli prest in pretext de ascar comparer in casa del noder. Ils dus humens sortittan e jettan inconter la casa del noder et observettan avant quella, che la mamma e la figlia havevan aunc cazola (glisch). Quellas udittan la vusch del noder [p. 797 modifica] avant la casa e la muglier guardet or’da fenestra, per mirar tgei che quei maunchi. Observand il noder, che inzatgi miri or’da fenestra, clamet el per ina glisch e subit comparet allura la mamma sin la porta cun ina cazola in maun. Il noder invitet allura Gian ded intrar in casa, Gian però voleva se stgisar, che que sei ussa memia tard per aunc far visitas; mo il noder insistet, che el dovei intrar e Gian obedit finalmein al vegl. Intrai in stiva che els fuvan, schet il noder [p. 87] a sia muglier et a sia figlia: Jeu vegn cun in bun amitg, nempe cun nos bun vischin Gian Runell, il qual serà pro vus bein vegniu.

La muglier beneventet il giuven cun tota curtesia. Era la Mengia gli det il maun; quella però era aschi surprida e perplexa, che ella tremblava e non saveva dir in plaid a siu car Gian il prim moment. Gian observet subit la confusiun e perplexitad, nella quala la paupra giuvna se recattava. El strenschet il maun della bella giuvna e schet: Quei serà vossa Mengia; quant granda e prosperusa ei ella daventada in quels anns de mia absenza. Mengia però era aunc adina tot perplexa; mo vezend che siu bab e Gian parevan de star sin in pei zun amicabel, returnet plaun a plaun sia ingenuitad et in curt temps sentit ella ina letezia e beadezia in siu cor, che la faget zun ventireivla. Gian stovet ussa se metter in davos meisa e la familia gli tenet compagnia. Que vegnit allura discurriu dal temps passau e Gian stovet era requintar, co quei sei passau cun el in terras estras. Gian faget bugen quei et el descrivet allura alla familia sia intêra vita dels otg anns, che el era stau daven. Gian non era in giuven il qual haveva per moda de se laudar e de se far grand; visavi al noder cattet el però per necessari de il laschar sentir, che el hagi acquistau a Venezia ina considereivla facultad. Quei augmentet pro il noder aunc il respect, il qual el haveva gia survegniu dal giuven. Era la Mengia sentiva in grand deletg sur la ventira de Gian e sperava, che quella beinstanza de siu amant vegni ad allontanar ils impediments, ils quals siu bab havess saviu metter alla maridaglia de sia figlia cun il maester Gian Runell. Pér tard la notg bandonet Gian la casa del noder e Mengia il accompagnet cun la cazola tocan giu sin la porta. Ils dus amants se profitettan da questa occasiun, renovand la ligia de lur cors. Gian communichet alla Mengia, che el sei vegniu express a casa sin visita per spusar ella e la menar daven cun el a Venezia e la giuvna era zun contenta cun quest plan del giuven. Or’del contener del noder era de supponer, che quel non vegnissi a snegar sia figlia al maestro Gian Runell. Il noder vegnit quella sera mai unfis de laudar il giuven Runell, tgei bel hum che quel sei creschiu si, quant civil che el sei e co el hagi danèrs ded aur sco paglia. Ils proxims dis faget Gian pliras visitas a [p. 798 modifica] conoschents e cavalchet in di era a Scuol per visitar ses amitgs da là. Era nella casa del noder comparet el pliras gadas durant l’emda, essend che il noder il haveva invitau de vegnir bein savens pro el a vitg. Tier quellas visitas havet Gian savens occasiun de se conversar cun Mengia senza vegnir disturbau d’inzatgi. Ils dus amants vegnittan perina, che Gian dovei subit demandar dal noder il maun della figlia. Làtier gli s’offerit era prest ina buna occasiun. La Domengia sequenta vegnit Gian invitau a gentar in casa del noder. El acceptet cun plascher quella invitaziun. Il noder haveva laschau preparar in gentar aschi splendid, sco quei gli era stau posseivel et era oz puspei dad in bun humor. Gian requintet allura al noder, che el sei intenzionau de laschar romper giu sia casa vedra e de fabricar ina nova, e descrivet allura, co la casa nova dovei vegnir edificada. Il noder se smervigliet sur la grandezia che quest edifici dovei survegnir e remarchet, che ina tala casa vegni a custar in gross danèr. Gian però schet, che quei gli sei totina, mo sche la casa vegni fabricada indretg, pervia dels danèrs hagi quei pauc de muntar.

Haveis Vus pia in senn de vegnir a casa a habitar qua a Sent? demandet il noder.

Per quest moment na, respondet Gian; jeu sun intenzionau de star vinavont a Venezia, aschi ditg sco miu trafic flurescha aschia. Mo pli tard turna jeu allura casa, per ruasar ora da mes quitaus e goder cun plascher ils fritgs de mia fortuna.

Quei ei indretg, Gian, respondet il noder; nus vus saveis allura far qua il signur, fratant che nus auters stovein lavurar sco galeots. Mo pertgei voleis [p. 88] Vus gia ussa fabricar la casa, Vus haveis gie negina familia e la casa Vus resta morta, fin che Vus turneis in’autra gada a Sent?

Quei ei bein ver, replichet Gian, mo jeu fetg forsa da qua d’invia pli savens visita a Sent, che fin ussa et allura mi convegn quei de haver in propri casament, cunzun sche jeu dovess in di ne l’auter voler fondar ina familia.

Vus haveis raschun, remarchet il noder; qua a Sent ei l’aria cert megliera che a Venezia e que serà per vossa sanadad mo profiteivel, sche Vus vegnis pli savens a casa. E cun il maridar non dovreis Vus intardar pli; in hum sco Vus, che ha siu propri trafic e tenercasa, ha de basegns d’ina casarina.

Quei ei ver, respondet Gian; cura che ins ha in tenercasa, dovess ins era haver ina muglier, pertgei da servients non sa ins adina se fidar; jeu Vus vi era confessar, che jeu sun quella gada returnau a casa per anquirir ina spusa. Jeu sun era stau ventireivel in quest rappord, cattand ina giuvna che mi plascha (plai) e che mi ha gia plaschiu avant blers [p. 799 modifica]

anns, la quala fuss prompta de daventar mia muglier, sche ses geniturs ein contents e dattan lur consentiment làtier.

Quest consentiment dels geniturs non Vus mancherà, replichet il noder; ina giuvna che survegn in hum sco Vus, fa ina excellenta partida.

Vus mi deis curascha, signur noder, respondet Gian commoventau, e porschend il maun alla Mengia, la quala era vegnida coçna sco in burniu, schet il giuven puspei al noder, il qual era tot surpriu da questa inaspectada scena: Vossa Mengia ei la spusa che jeu hai çercau, ella ei la giuvna, la quala jeu hai amau gia avant che jeu bandunni la patria, alla quala jeu hai giurau fideltad (fideivladad) infin la mort. Jeu Vus roga, signur noder, fagei nus ventireivels, dei vos consentiment alla uniun de noss cors!

In moment, mo in solet moment, restet il noder perplex dalla surpresa, allura pigliet el il maun de Gian e quel de sia buna figlia e schet: Seies ventireivels, mes infants! Deus benedeschi la ligia de voss cors! Da pli non savet el dir, pertgei el era commoventau tocan tier las larmas. Era la mamma, alla quala Mengia haveva gia avant confessau sia amur per il Gian, det bugen siu consentiment tier questa maridaglia e benedit ses infants.

La novella, che signur Gian Runell — aschia nomnava ins ussa il maester Gian a Sent — vegni a spusar la Mengia del noder Cla Piçen, faget ussa prest la currella tras il vitg.

Gian visitava ussa mintga di sia spusa e que vegnit fixau, che las nozzas doveien vegnir tenidas in quindesch dis; pertgei la vacanza de Gian mava ussa prest a la fin et el stoveva tant pli prest returnar a Venezia. Gian spargnet negins danèrs, el voleva far nozzas splendidas. El invitet quasi tot ils parents et amitgs del noder e tot la giuventetgna creschida a nozzas, las qualas vegnittan celebradas la seconda Domengia del September cun ina pompa e splendur aunc mai udida e mai vezida a Sent. Gian haveva era laschau parter ora blers danèrs allas familias paupras sin quest di, sinaquei che tot s’allegri cun el da sia ventira.

Mo aunc otg dis suenter sias nozzas savet Gian restar a Sent, allura stovet el se metter sin viadi a Venezia. Ultra da sia carina muglier prendet el aunc ina fançella da Sent cun el e çiunc giarsuns, in da Ramosch, in figl de siu parent, dus da Sent e dus auters da Scuol. A siu sir surdet el allura aunc ina granda summa danèrs per la fabricaziun de sia casa nova e laschet sura e quel il quitau per la fabricaziun de quella. Ils 19 de September se mettet allura Gian sin viadi cun sia caravana. La partenza or’da la casa paterna faget zun mal alla Mengia, pertgei ella era ina buna figlia et amava ses geniturs. La lama mamma cridava era, cura che la figlia partit, sco in infant e non savet se consolar dalla sperdita de siu [p. 800 modifica] car infant. Il noder accompagnet allura ils viandants cun siu carr fin a Glums, per manar [p. 89] las cassas de sia figlia. A Glurns ruassettan ils viandants in di e passettan quel aunc in compagnia cun il bab. Il noder returnet allura a casa suenter haver priu in dolorus commiau da ses infants, et ils viandants continuettan lur viadi et arrivettan il settavel di ventireivlamein a Venezia.

Qua cattet Gian ses affars nel meglier urden. Ses inspecturs e capolavurèrs gli eran stai fideivels e havevan manau ses affars cun granda circumspecziun, et il maester ils remuneret generusamein per ils buns serveçs, che els gli havevan prestau. Vargai ils prims dis, ils quals el stovet necessariamein dedicar a ses affars, faget Gian allura diversas promenadas cun sia giuvna muglier tras la citad, per mussar a quella tot las remarcabilitads, che eran qua de ver. Que ei de comprender, che la splendur d’ina citad sco Venezia, plascheva alla giuvna grischuna et ella non vegniva unfisa (stufa) de contemplar las bellas baselgias, ils grands palasts, las lagunas e canals cun lur gondolas e bastiments e la vita e costums dels habitants. Havend ina gada contentau quellas merveglias, comenzet allura donna Mengia a manar il tenercasa de siu mariu. Que gli tucchet ussa d’imprender bleras caussas novas, pertgei la moda de viver era qua tot in’autra che a Sent, et era il nutriment era in auter; mo Mengia era ina femna adestra; cun agit della cuschinèra, la quala Gian haveva hagiu gia avant e la quala els salvettan era da qua d’invia, imprendet Mengia prest las particularitads della cuschina italiana e que era ussa passau paucs meins, che ella saveva ir inturn cun capuns e pulasters, cun polenta e salata et autras caussas, sco sche elle fuss ina nativa italiana.

Dapi che Gian haveva dau a siu affar ina aschi granda extensiun e haveva stoviu prender tants lavurèrs in siu serveç, non gli era que stau posseivel de salvar tot quella schenta pro el in quartier. El pagava perquei a mintgin ina diurnada e laschava allura haver scadin quitau sez per siu quartier. Mo ils dus capolavurèrs et ils giarsuns teneva el aunc in casa sia, in tot circa desch persunas senza el, la muglier, la fançella e la cuschinèra. Quatras haveva el semplificau per da bler siu tener casa e haveva meins quitau e pli pintga responsabilitad. Siu negozi e trafic flurit da qua d’invia sco avant et el fageva ann per ann grandissimas façentas. Siu negozi cun la Levantina comenzet a vegnir grandius, da maniera che el non podet furnir calzèrs avunda or’da sia botega; el stovet aschia aunc comprar tala rauba dad auters logens e faget cun quest negozi in grandius profit.

Treis ventireivels anns eran puspei vargai, dapi che Gian era maridau. El e sia cara muglier vivevan insembel sco sche els fussen in corp et in’ [p. 801 modifica] olma. Deus als haveva gia regalau dus carins infants, in mat et ina matta, ils quals ambas dus geniturs amavan cun ina tenerezia infinita. Ils dus infants eran zun carins e prosperavan excellent. Ma impau mender stava que cun la buna muglier de Gian. Il clima italian non serviva il meglier alla Mengia et ella era il davos mez ann bein savens maldisposta, sche gie che ins non saveva giust dir che ella fuss malsauna. Gian haveva granda tema per sia muglier; pli bugen che de perder quella, havess el pers tot sia beinstanza. Perquei consultet el era ils docturs, tgei che quei sei de far, per preservar sia cara consorta da quella decadenza. Ils docturs gli recommandettan ina midada dell’aria et ussa prendet Gian la resoluziun de repatriar cun sia familia la primavèra proxima e de laschar quella l’estad in Engiadina. Mo avant de saver realisar quest plan, stovet el aunc spetgar al meins dus meins, pertgei que era ussa il Mars et avant mez Matg non ascava el riscar de se metter sin viadi cun sia familia. Durand quels dus meins succedet allura aunc ina midada nel trafic de maester Gian.

Quater de ses giarsuns engiadinès, ils quals el haveva hagiu priu cun el a Venezia, havevan impriu lur mistregn de calgèr excellent et eran ussa fitg buns famegls a Gian, il qual ils teneva era bein; mo il quint, in dels dus [p. 90] giuvens da Sent non haveva podiu star ora d’imprender quest mistregn per caussa che il continuau seser non gli serviva bein. Sin cussegl dils docturs stovet il maester Gian desister de il voler instruir vinavant in quest mistregn. Il prim moment non saveva el tgei pigliar a mauns cun quest giuven, il qual era per auter fitg adester e spiritus. El vegnit allura finalmein sin il pertratgament de laschar imprender il giuven in auter mistregn et il placet pro in pastizier (pasternèr), che era in vischin de Gian. Il giuven se musset fitg habel tier quellas lavurs et in pauc pli che dus anns haveva el impriu de far las meglieras tortas, pastetas, bunbuns e da quellas finezias della tavla italiana. Siu maester, in bun vegl, il teneva zun ault et il tractava era fitg bein. Mo avant paucas emdas era il pastizier vegl mort, sia botega doveva vegnir serrada e la casa vendida, essend che sia muglier, ina veglia senza infants, non era habla de manar vinavant quest affar. Ussa vegnit a Gian il pertratg: tgi sa co quei mass (gess), sche ti comprasses questa casa, la quala confinescha cun la tia? Dopo longs studis e havend priu cussegl cun sia muglier se resolvet Gian de comprar la casa cun l’intenziun, de manar vinavant il trafic de pastizier. Et in verdad, Gian compret allura la casa e manet da qua d’invia la botega a siu quint. Sco maester de botega salvet el in vegl e fideivel pastizier, il qual haveva gia serviu blers anns a siu vischin, e sco second maester impiegel impieget el il giuven da Sent, che haveva impriu in questa casa [p. 802 modifica] il mistregn. Era ils auter quater lavurèrs, che eran stai gia qualtgin temps in questa casa, salvet el ad interim in siu serveç. Danèrs per metter in moviment quest nov affar non mancava al maester Gian Runell e que gli reussit aschia de mantener la clientella de siu antecessur. Gian incorschet gia dopo paucas emdas, che quest affar de pastizier gli convegni fitg bein e che quel gli sappi portar grandissims avantatgs, sche el impundi in adequat capital per sia extensiun, il qual el era intenzionau de far, aschi prest che el vegni ad esser returnau da siu viadi in Engiadina.

Avant che questas lavurs seien finidas, arrivet il Matg e Gian prendet puspei las necessarias disposiziuns per saver s’absentar per circa in meins senza quitau. Mo quella gada era siu viadi bler pli difficultus. El haveva quella gada de viagiar cun dus infants pintgs e cun sia muglier, che era zun debla. El prendet in da ses giarsuns engiadinès e la fançella cun el, compret in carr adequat e viaget plaun, mo segir cun sia propria viatura. Fin a Trient non era il viadi passau tant mal; ma da qua daven eran las stradas fitg nauschas e Gian havet de batter cun milli adversitads et incommoditads. Dopo in viadi de circa 12 dis arrivet la caravana però ventireivlamein a Sent e vegnit reçerta là cun granda allegrezia na solum dals geniturs della Mengia, dimperse dalla intêra populaziun. Gia il second di suenter lur arrivo prendettan ils arrivai possess dalla casa nova, la quala Gian haveva laschau fabricar sut il commando del noder. Quella casa era in confrunt cun las autras casas del vitg in ver casti, in palast. Ella conteneva corridors voltai (voltats, cun arviult) e bleras e spaziusas stanzas. Gian e sia muglier havevan in grand legerment via de quest edifici, il qual il noder haveva laschau edificar exactamein suenter il plan, che siu schender gli haveva dau, et els ingraziettan al bab per sia granda premura demussada per lur fatg. Ils paucs dis che Gian savet quella gada star a Sent, haveva el zun bler de far, u cun visitas ne cun dar audienzas als contadins, che vegnivan pro el, per il supplicar, de prender cun el in figl per mussar il mistregn. Il giarsun da Sent e la fançella havevan laschau sentir a Sent, tgei immensas façentas che lur patrun fetgi, che el hagi ussa duas casas a Venezia e co ses affars prospereschien da di in di. Quei era aschia natural, che blers paupers contadins giavischavan ded era laschar ir lur figls in terras estras, sperand che quels fagessen era lur ventira sco il maester Gian Runell. Gian acceptet era ina intêra scossa de giuvens. Treis da quels impromettet el de laschar imprender [p. 91] il mistregn de pastiziers et a çiunc auters voleva el mussar il mistregn de calgèr.

Otg dis suenter siu arrivo gia bandonet el puspei Sent cun siu transport de giuvens engiadinès per ils manar a Venezia. Il commiau da sia muglier e da ses carins infants gli era zun dolorus et era sia consorta [p. 803 modifica] era cun contristada da sia partenza; mo Gian impromettet ad ella de il proxim September puspei turnar a Sent u sin visita ne per puspei la prender a Venezia, sche sia sanadat ad ella sei returnada. Quella gada arrivet el pli spert a Venezia, pertgei ils giarsuns engiadinès eran frescs giuvens e buns pedunzs de far strapazs. Era se mussettan tots habels e diligents in lur lavurs et imprendettan lur mistregns, che que era in plascher. Sia pli granda attenziun mettet ussa Gian sin sia pastizeria. El laschet renovar il indrizament et imbellir la botega, nella quala ils confects e simila mercanzia vegniva tenida vanal, da maniera che sia stizun era la pli bella da totas similas. La clientella creschet e Gian comenzet a far grandiusas façentas cun sia mercanzia de pasta.

Il autun returnet el puspei in Engiadina per remanar sia muglier a Venezia, essend quella ussa scampada da sia debolezia. Sia familia s’ingrandit nels anns sequents considereivlamein. Cun l’Engiadina stet Gian ussa adina in rapport. Mintga mai vegnivan giuvens engiadinès pro el, et els ils prendeva pro el, ne che el als anquiriva adequatas plazzas. Plirs de ses prims famegls engiadinès il havevan bandonau e se colocau in autras citads della Venezia e della Lombardia e Gian ils susteneva tots cun buns sussegls cussegls et era cun danèrs, per che els savessen era far lur ventira. Quels novs maesters tragettan allura adina novas forzas or’da l’Engiadina et aschia se formet in questa contrada plaun a plaun ina intêra emigraziun de calgèrs. Na tuts quels cattettan in Italia lur ventira, però lur paun quotidian savevan tots guadagnar et era spargnar insembel impau danèrs per lur familias a casa. Blers de quels calgèrs havevan comenzau de far aschia: la stad lavuravan els a casa lur funds e cura che quellas lavurs eran glivradas, prendevan els lur utensils de calgèr e mavan cun lur figls in Italia. Blers cattavan lavur pro ils compatriots, che eran maesters nellas citads; auters mavan dad in liuc a l’auter, lavurand oz qua, damaun là per ina modesta diurnada. La primavèra turnavan els allura puspei cun las hirondellas e portavan a lur familias ils danèrs, che els havevan spargniau insembel durant il inviern. Cun quest agit se mantenettan bleras familias e restavan conservadas dalla miseria. In qualtgin de quels calgèrs faget bunas façentas e vegnit tier beinstanza; tots però preferivan de a la fin de lur dis turnar in lur patria e guder qua ils fritgs de lur stentas e fadigias.

Ina aunc bler pli granda extensiun prendettan cun il temps las pastizerias dels Engiadinès. La pastizeria del maestro Giovanni Runello era cun il temps vegnida zun renomada et ils giuvens engiadinès, ils quals havevan impriu lur mistregn in questa botega, eran lunsch inturn çercai nellas citads della Italia, cura che els possedevan in bun certificat del [p. 804 modifica] maestro Runello. A blers de quels reussit que cun il temps d’eriger propris affars e de far bunissimas façentas. Las pastizerias dels Engiadinès se derasettan cun il temps sur tot l’Italia. Il senn speculativ dels adesters pastiziers ils laschet plaun a plaun riscar similas intrapresas era in Françia et in Spagna, nua che els cattettan era in bun terrèn per lur activitad. Lur lingua romanscha als facilitet l’emigraziun in quellas terras, pertgei ils adesters giuvens romanschs imprendettan subit quellas linguas e lur svelt natural e spirt romansch ils accostumet prest als costums de quellas terras. Cun la creschenta speculaziun e beinstanza extendettan blers lur affars sin auters rams del guadagn. Aschia daventettan blers ostiers e erigettan osterias, hotels e principalmein pli tard ils caffés. Tras quellas speculaziuns vegnittan blers danèrs in nossa terra; [p. 92] las tridas e paupras vischnauncas se midettan cun il temps e survegnittan ina physionomia de beinstanza. Qua e là vezet ins nell’Engiadina se alzar casas sco palasts, in ornament della contrada et in certificat d’intelligenza et activitad. La miseria e la pupira svanit adina pli a pli et ina generala beinstanza corunet la granda diligenza dels speculants. Quels stabiliments engiadinès existan aunc oz il di in totas parts dell’Europa e portan aunc ussa grand avantatg a nossa terra in general et all’Engiadina in special. Il exempel dels Engiadinès animet cun il temps aunc blers auters Grischuns romanschs, d’anquirir lur fortuna in terras estras, e que reussit era ad in e l’auter, d’arrivar tier beinstanza.

Remarcabel era da tot temps et ei que aunc oz il di, co ils Engiadinès et auters Grischuns, che han fatg lur fortuna nel exteriur, prefereschan de nels dis de lur vegliadetgna bandonar las pompusas citads del exteriur, per serrar ils dis de lur vita nella patria, la quala els aman sur tot. Era quels che fagevan ils pli splendids affars e che vivevan nel exteriur nellas pli imperneivlas relaziuns, non podevan resister al ferm desideri, de a la fin de lur dis goder ils fritgs de lur diligenza et activitad in lur valladas natalas tranter lur parents et amitgs de lur giuventetgna. In simil impuls per casa sentit era il maester Gian Runell cun il temps et el non podet resister pli ditg alla amur per la patria, la quala era vegnida alerta in siu intern cun tota forza. Essent ses figls ussa creschii, surdet el ussa tot ses affars a quels e returnet cun sia muglier e cun sias treis figlias a casa sia, per ruasar ora qua da sia vita activa. La facultad, la quala maester Gian Runell possedeva, cura che el se retiret da ses affars, era colossala. Durant ina granda reçia ded anns era quella creschida dad in ann a l’auter, da maniera che el possedeva ussa circa 80,000 ducatas (circa in miez milliun renschs) senza quintar ses dus grands edificis a Venezia, sias duas casas a Sent, nempe sia casa nova e la casa de siu [p. 805 modifica] sir et il considereivel funds, il qual el haveva per part artau dals geniturs de sia muglier e per part comprau durant quels anns de sia absenza.

Non obstant questa granda richezia, la quala gli havess permess de viver da signur cun tot sia familia, haveva maester Gian Runell fatg imprender scadin da ses quater figls in mistregn, bein savend che la beinstanza sei mo aschia de mantener nella familia e che l’activitad sei la megliera preservativa inconter las tentaziuns, las qualas sminaçian alla giuventetgna. El non voleva, che ses figls daventien cavaliers e poltruns, ils quals consumeschien ils fritgs de sias stentas e fadigias tras ina vita lischenta. Siu figl vegl era in excellent calgèr e quel surprendet la botega del bab e lavuret da qua d’invia cun la medema intelligenza et activitad, sco siu bab, et era cun bun success. Dus auters figls eran daventai pastiziers et ingrandittan pli tard l’intrapresa de lur bab. Al quart figl, il qual fuva era stau pastizier, compret il bab pli tard ina dellas meglieras osterias della citad de Venezia et il adester e lavurus giuven extendet cun il temps ses affars considereivlamein. A tots quater figls era la fortuna in seguit stada fitg favoreivla e scadin dels quater frars vegnit tras propria activitad tier granda beinstanza. Sias treis figlias, las qualas il maester haveva educau fitg bein e tratg tier la simplicitad et activitad, det el pli tard per mugliers a treis diligents giuvens da Sent, ils quals havevan tras lur activitad e diligenza fondau in Italia lur propris affars, et ellas havevan totas treis fatg ventireivlas partidas.

Gia il prim ann dopo siu arrivo in Engiadina, honoret il cummin il signur Gian Runell — aschia il nomnet ins ussa generalmein in Engiadina — cun la misterlia, e maester Gian Runell l’acceptet era, mo na per ambiziun, dimperse per operar cun tot sias forzas per la prosperitad dellas communitads. Circa desch anns restet el in quest offici e durant quels [p. 98] anns havet la dretgira (drettüra) permanenta vacanza, pertgei il mistral nov era in hum della pasch e concordia e provava adina de metter perina las parts litigantas, avant che que vegni tier in process. Et alla granda influenza, la quala el possedeva in totas communitads, reussiva que quasi adina de far il mediatur tranter las parts, da maniera che in process era daventau ina granda raritad in siu circul.

In sia vita privata exercitet Gian granda beneficenza in totas occurrenzas; el assisteva bugen a scadin convischin cun cussegl et era cun danèrs, nua che quei era de basegns e che el vezeva, che in agit sei bein applicau. Principalmein era el in grand benefactur della giuventetgna, procurand a quella tras sias extendidas conoschenschas e relaziuns bunas plazzas in Italia. Blers giuvens da Sent e dad autras vischnauncas engiadinèsas survegnittan bunas plazzas nels stabiliments de ses figls a Venezia, [p. 806 modifica]nua che els havevan la megliera occasiun d’imprender lur mistregns perfetgamein. Mintga tant temps fageva el allura in viadi in Italia per visitar ses cars infants, ils quals visitavan era da lur vart beinduras lur cars e premurus geniturs a Sent.

Ambas dus conjugals vegnittan sin ina granda vegliadetgna. Donna Mengia Runell, nata Piçen, morit in ina vegliadetgna (vegliadüm) de varga otgant’anns, e dus anns pli tard seguitet ad ella siu mariu in fossa nell’etad de otganta treis anns, deplorau da sia familia e da tot ses convischins, conoschents et amitgs.