Descrizione latina dell'isola della Mirandola

Da Wikisource.
Gianfrancesco Pico della Mirandola

Felice Ceretti Indice:Mirandola - Descrizione dell'isola della Mirandola.pdf Descrizione latina dell'isola della Mirandola Intestazione 12 novembre 2023 100% Da definire


[p. 7 modifica]

JOANNIS FRANCISCI PICI

MIRANDULANAE INSULAE SUAE DESCRIPTIO


Io. Franciscus Filio suo S.1.

Superioribus diebus dum æger jacerem, ducentos circiter elegos, ne nihil agerem, cecini. Nam res, cui describendæ vacabamus, tenuis plurimum et exilis, heroici versus majestatem refugiebat. Insulam et ad Mirandulanæ arcis, oppidique præsidium constitueram, nec modica impensa; et ad curarum levamen herbis arboribusque conseveram2, extruxeramque in ea porticus et sedilia. Quibus rebus, cum per ægritudinem mihi uti non liceret, animum appuli ad eas mihi per carmen suis imaginibus præsentandas, subindeque etiam causas condendæ illius et utendæ, quoad vires tulerunt, expressi versibus. Hos ad te mitto, quibus facilius ad insulam visendam attraharis, cum sim tot jam sponsionibus deceptus a te, cui non mediocriter metuo, quod multis, contingat, quod dum minutos pisciculos jam captos in litore fastidiunt, ut cetarii generis pisces consectentur, sese fluctibus in suam perniciem committunt. Aestate proxima nihil hymnorum, nihil omnino cudi carminum. In resolvendis ecclesiasticæ potestatis quæstionibus universis per duo et quadraginta theoremata immersus adeo ut paulo minus mei ipsius oblitus fuerim3; propterea ne mirere si novos hymnos, ut soleo, tabellariis ad te non dedi.4 Vale. [p. 9 modifica]


Est locus, hinc Alpes, hinc Appeninus, utrinque
Spectantur celso e vertice cana juga.
Aequali spatio distans grandi impete aquarum
Currit populifer læta per arva Padus.
Hunc prope bis quinum ad lapidem Mirandula surgit
A miro Euridis dicta puerperio.5.
Cum Picum et fratres, vilis quos texerat ulva6,
Mox in avi augusti deposuit genibus.
Hæc inter Mutinæ manet et confinia Mantus
Et frugum dives, ditior et pecoris.7.
Moenibus et lymphis cincta est, mox aggere cinta est
Multiplici atque arce8 nobilis egregia.
Solis ad occasum posita est huic insula, qualem
Non toto spectet navita in oceano.9.
Nam nec naturæ hoc munus, subitove recessu
Exorta est pelagi, tale sed artis opus:10
Quale nec in vastis Asiæ mirabere campis,
Quale nec in culta videris Italia.
Nam partem, ad gelidi quæ vergit plaustra Bootæ,
Orbibus arx munit prædita missilibus,

[p. 10 modifica]

Aenea terrifico quos jactat machina bombo
Illis dum partem radit hyperboream.
Quod vero in zephyrum spectat latus, ipsa tuetur
Insula, prætento cominus aggerulo;
Quodque etiam adversæ turris molimine tuta est,
Arcet enim hinc hostes ferrivomus strepitus.
Nec non parva subest triquetræ vicina figuræ
Occidui lateris Insula præsidium.
At qua trux spirat nabatheo a litore ventus
Et qua cum nebulis auster adest madidis,
Arx urbem inspectans atque hinc inde sagittas
Telaque commiscens, munit utrumque latus.
Surgit in æthereas nubes crassissima turris,
Et quæ intra, et quæ extra, prospicit auxilio.11
Sic arce atque urbe est fulta, et sic ipsa vicissim
Atque huic, atque illi est Insula præsidio.
Verum hæ sunt artes cum bellica munera fervent,
Cum tuba pugnaces excit ad arma viros.
At cum se pexos olea redimita capillos,
Pax offert niveo laeta per arva pede;
Tum sunt quæ blando recreent præcordia visu:
Longus ager, multis consitus arboribus.
Porticus et varios porrecta sedilia in usus
Et subjecta oculis optima quæque tuis.
Hic vites, tenero reptantes palmite, sese
Audent in quernis tollere fornicibus.
Inde aliæ vites, curva in convalle propinquis
Alludunt herbis, porticibusque simul.
Has prope subvirides porrecto in margine lymphæ
Stirpes, quas latio dicitur ausa Cydon
Mittere post pharetram,
et dictamni nobile gramen,
Umbrosa hic mixta est molle virens corylus.

[p. 11 modifica]

Hinc fructicum elatæ clivoso in tramite ripæ,
In quadrum, in longum, plurima congeries.
Arbor adest cujus ramis finxere poetæ
Nudis, pendentem Phyllida threiciam.
Pruna adsunt, variis quæ insana per æquora causis
Navita fluctivagus rettulit Ausoniæ.
Non absunt dederat quæ olim ventosa Damascus
Et quæ de Hispano litore læta virent.
Pomaque Romanis ne viris apibus ne dicemus
Non mihi compertum est, Appia nomen habent;
Sanguineis inspersa notis, candore nivali,
A quis suavis odor mellifluusque sapor.
Mox ea quis dederat nomen rosa læta pudicum,
Et quæ cinctutis consita sunt Deciis.
Nec desunt proprias quæ jam transmissa putentur
Romam ad delicias regibus Attalicis.
Non absunt victor ponti quæ poma per altum
Attulit, austero dulcia mixta simul.
Non procul hinc distat morus Babylonia, fronde
Grata sua, pomis gratior ipsa suis,
Torrida cum saevit maturis solibus æstas,
Cum flammas agris12 Syrius ingeminat.
Nec non arbor adest pharetratæ Persidis olim,
Poma ferens mistis aurea sanguineis.
Et quæ de Armeniis Argeo proxima monti
Ausonius miles poma tulit nivibus;
Quæque olim rapidus nobis transmisit Araxes,
Et quæ de Syrio litore nauta tulit.
Punica mala nitent, vario distincta sapore,
Qualia Carthago promeret, aut Ebusus.
Hic pira, perdulci dederat quæ Gallia succo,
Quis honor in mensa regibus eximius.

[p. 12 modifica]

Hic pira, quæ latiis transcripsit bosphorus hortis
Principis a solo nomine dicta sui;
Nec non Felsineis deducta e collibus illa
Quæ a caro et pulcro nomine nomen habent.
Castanea, unedo, nux, adsunt, zizypha, pinus
Quæ decori est hortis, et decori arboribus.
Nec memoranda mihi plures dulcissima ficus,
In formas missa quas dedit insitio;
Nec quæ plebeis campis spectata, referre
Hortis est animus condita nobilibus:
Multaque præterea, quæ jam peregrina tulere
Litora, quæque loci protulit ingenium:
Quæ qui scire velit, velit idem noscere quotquot
Plantarum species Itala terra parit,
Quas patribus placuit deducere montibus altis,
Et quas de extremis vellere litoribus.
Arbor adest (unde ignotum) redimita racemis,
Quœ referat vitem protinus indigenam;
Altera cyaneum promit (res mira) phaselum
Quem dicunt medicam et adfore torminibus:
Hanc simul et truncos oleæ Verona Taburno
Aemula baccifero, et parvula mala dedit,
Quæ referant dulces acido sub cortice succos,
Aestivis (mirum!) temporibus propria.
Benacus rheda citros deduxit onustas
Pomis et foetas floribus innumeris.
Et myrti, laurique simul transvexit odora
Virgulta, Eoi cum piperis frutice.
Pulcraque Parthenope lotum Sebethide lympha
Citrigenum misit, aurea mala, nemus;
Grata oculis misit grato azariola sapore
Mala, nec antiquis nota, nec indigena.

[p. 13 modifica]

Ni sint quæ quondam Lesbi descripsit alumnus
Mespila quis apii fissa dedit folia,
Seu quod descripsit miles Aegyptius olim
In medica egregius arte Dioscorides.
Mox Mauri atque Arabes vocem vertere pelasgam
In zarurum quod nunc punica lingua sonat.
Huic tricolor facies pomo, nunc purpura vestit
Nunc tenuis candor, cerea nunc species,
Nec sapor immistus: sentis certare palato
Mellito austerum dulciculumque acido.
Ossea visceribus concludit semina: dices
Mespila, sed capiti nulla corona suo.
Nec ferruginea tabescit veste, nec ipsi est
Connatus turbo prominuli calicis.
Quin etiam mirum tumefacta per æquora nobis
Cypria jam tradit azariola Paphos:
Et quas undanti plantas dominata profundo
Athlatis Genua e vertice deposuit,
Atque ab arangea convulsas valle micantes
Aethiopum stirpes transtulit in patriam.
Non facile huc vectas glacialia transiga misit
Dorso mulorum mercigero impositas.
Cedant Alcynoi regis pomaria, cedant
Illa quibus fertur pervigilasse draco.
Nam facta hæc, illa ad plausus conficta, nec ullis
Arboribus vectis inclyta sed patriis.
Undique nos vasto e pelago, atque e montibus atque
E campis, silvis, fluminibus, lacubus,
Nativa plantas jam cum tellure revulsas
Insulæ in eximiis contulimus gremiis
Quæ nunquam furi non sunt impervia, namque
Ingentes fossæ præpediunt aditus.

[p. 14 modifica]

Quos ubi constituit nudus superare natatu,
Hunc retinent sepes, vepribus innumeris.
Parte alia humentis pertento in margine ripæ,
Conserta est lentæ densa phalanx salicis.
Huc me de studiis fessum gravioribus, atque
Oppressum curis, sæpe libens refero.
Oblectant visum frondes, floresque renident
Arboribus, tecto garrula cantat avis.
Atque inter stirpes herbis bene olentibus altas
Halat humus, flores, porticus, aura vivunt.
Blandaque defesso cordi simulacra recursant,
Quis viget atque novis gliscit imaginibus.
Ast ubi moerores, oculis spatiantibus, agri
Demulsit facies, jamque suborta quies,
Tum subit immensi mirari magna Tonantis
Dona, quibus homines afficit immeritos.
Tumque subit nostræ damnasse crimina mentis
Ingratæ, humani perniciem generis.
Nam mente ad primum subito conscendimus hortum
Plenum delitiis, morte ruente gravi.
Optima servasset si æterni verba parentis,
Captus blanditiis fœmineis genitor
Terrenus, qui, fraude mala serpentis iniqui,
Aeterni fecit irrita verba patris.
Nec mora, seclusus flammis cœlestibus horto,
Invexit generi plurima damna suo.
Errabunda sequens soboles vestigia patris,
Sucurrit morbos, crimina, pauperiem.
Posthabitoque Deo, spernens cœlestia dona,
Serpenti innixa est perdita posteritas.
Aeternus demum genitor demisit in alvum
Intactæ Matris unigenam sobolem,

[p. 15 modifica]

Quæ virus letale nimis, quæ dira colubri
Inferni imperia dispulit, atque necem
Mutavit vita, et clausas reseravit olympi
Ob vetitum facinus, sanguine morte fores.
Paucaque mandavit, posset cum multa, superne
Consuluit, miris alloquiis docuit:
Externis uti validum ut sit corpus, et ipso
Sic uti, afflictæ ut sit requies animæ;
Ast anima utendum, toto ut præcordia nisu
Ipsius observent inclyta jussa Dei.
Nunquam sic helice, nunquam Cynosura vaganti
Servanda est nautæ, per tumidum pelagus,
Grandibus hinc fidei pennis super æthera mentem
Spes sistat, firmo glutine sistat amor.
Ut cœlum primo quod longe pulchrius horto
Ipse repromisit Omnipotens Genitor,
Spectemus cupidi nimium mutasse misellam
Sedem felici, sydeream lutea.

Finis.

Ad honorem Dei et utilitatem nostram.

In Die S. Cæciliæ MDXXIV.





Testi correlati

Note

  1. [p. 29 modifica]Gio. Francesco II Pico ebbe da Giovanna Caraffa di Maddaloni tre figli maschi, cioè, Gio. Tommaso, Alberto, e Paolo. Egli non accenna a quale dei tre indirizzi l’elegia; ma, senza tema di errare, si può asserire che egli la mandasse a Gio. Tommaso. Di fatto, questi, a quei giorni, era assente dalla patria e, probabilmente, dimorava in Roma, ove lo troviamo pure nel 1527 uffiziale della lega e prigioniero di Roderigo Azzo. Oltre di che Gio. Tommaso era cultore delle amene lettere, e già il padre avea a lui diretti gli inni alla Trinità, a Cristo ed alla Madonna, e, sul finire della dedica, gli dice che non deve fare le meraviglie se non può mandargliene di nuovi, perchè altrimenti occupato.
  2. [p. 29 modifica]Così legge benissimo l’Andres, e così si trova pure nell’esemplare dell’Estense. Il Pozzetti però sostituisce la parola confeceram.
  3. [p. 29 modifica]Il Tiraboschi, (Bib. Mod. t. IV. pag. 113) parlando distintamente delle opere di Gio. Francesco non fa motto alcuno di quest’opera sulla Podestá ecclesiastica da lui scritta nell’estate del 1521, e che non si legge fra le stampate. Potrebbe pensarsi, dice l’Andres, che fosse questa compresa in altra opera da lui citata (Epist. ad Lelium) col titolo: Resolutio supremæ potestatis ecclesiæ; perchè, sebbene essa era stata composta alcuni anni prima del 1521, nondimeno lo stesso Gio. Francesco dice di non aver ancor data al secondo opuscolo l’ultima mano, sed ei nondum ultimam manum indidimus; e questo ritocco o componimento potrà essere stato il lavoro or accennato dal Pico. Ma è da osservare che in quello stesso passo dice Gio. Francesco che l’opuscolo della risoluzione della suprema podestà della chiesa, era scritto in istile quasi parigino o scolastico, e qui parla di aver sciolte tali questioni con 42 teoremi; ciò che sembra indicare d’averle trattate in altro stile diverso dallo scolastico, ed esser questa una nuova opera da accrescere il lungo catalogo di sì erudito e laborioso scrittore.
  4. [p. 29 modifica]Qui si vede l’uso grande che avea Gio. Francesco di scriver inni. Chi fosse vago conoscerne i titoli e le edizioni, può vedere gli uni e le altre presso il p. Bartoli nella citata Allocuzione pag. 53.
  5. [p. 30 modifica]Di qui si vede che anche Gio. Francesco credea alla famosa favola d’Euride, dal cui parto meraviglioso, secondo i cronisti, la nostra patria trasse il nome di Mirandola.
  6. [p. 30 modifica]Così ha l’esemplare Capilupi. Io quello dell’Estense si legge invece ulna. Sembra però migliore l’ulva che è proprio l’alga palustre di che in molti luoghi della Cispadana si coprono le case de’ contadini, e ciò armonizza assai meglio dell’ulna colla leggenda dell’origine Pico.
  7. [p. 30 modifica]Anche Leandro Alberti contemporaneo ed amico a Gio. Francesco parlando del castello della Mirandola scrivea: «Giace egli in luogo molto ameno, et producevole di gran copia di frumento, di vino, el di altri frutti». (Descrizione dell’Italia ediz. veneta del 1581 pag. 360).
  8. [p. 30 modifica]In ambidue gli esemplari, ed anche nel Pozzetti si trova così. Quell’e nella parola arce guasta la quantità ritmica, nè si sa come espungerlo. Altre licenze poetiche si trovano pure nell’esametro del distico 60, e nei pentametri dei distici 46, 52, 60, 66, 86. È da avvertire però, che, sebbene il Pico andasse fra i più lodati e celebri fra quanti illustri a’ suoi giorni poetarono nella robusta lingua del Lazio, pure, a detta del Giraldi, in tal genere di componimenti più è ad ammirare in lui la dottrina e l’erudizione che l’armonia e l’eleganza. (De poetis suorum temporum Op. t. II pag. 527.
  9. [p. 30 modifica]L’isoletta era posta a ponente del castello. Frà Leandro la ricorda nella citata Descrizione dell’Italia (pag. 361) ove scrive: «Fortificò Giovan Francesco molto la Rocca, la Cittadella con tutta la Mirandola, et fece una Isoletta vicino alla Rocca, nella quale piantò gran numero di diverse spetie di alberi fruttiferi.....» Essa si vede nella pianta della Mirandola recata dal Castriotto nella sua opera Della fortificatione delle città (Venezia appresso Rutilio Borgominiero 1563 pag. 98 cap. XIX, e la sua mappina topografica si trova pure in un codice della Magliabecchiana di Firenze. Ma, meglio d’ogni altro, ne fa parola una iscrizione in marmo già collocata presso il ponte del castello, e che ora si vede nell’atrio del pubblico Ginnasio. Mi piace qui riportarla anche perchè nel Tomo I degli Annali della Mirandola del p. Papotti (Mem. Mirandolesi vol. III), ove è riferila, è corso un errore di stampa dovendosi leggere alla pag. 15, linea 19, LV invece di XV. Io. Franciscus Picus Gal. Fil., præter ea, quæ Pater ad Mirandulæ munimen absolvenda voluerat, peninsulas ad portarum oppidi propugnacula, et aggeribus, et murali septo perficiendas, aggeresque pomeriorum [p. 31 modifica]coctilibus muris cingendos, et cunctas vias oppidi lateribus sternendas curavit, arci vero minorem indidit arcem, in eaque turrim et oppido, et vicinis campis ad tutelam prospicientem, nec non insulam ad solis occasum fossis ambitam, ad partem arcis oppidique tuendam, in eaque porticus construi vineasque, et pomarium animi gratia construi voluit atque hæc ad annum quem tunc agebat LV et humanæ salutis XXIIII supra M et D. L’isoletta venne poi distrutta nel 1577 dalla contessa Fulvia di Correggio, vedova di Lodovico II Pico, per edificare in suo luogo il baluardo detto del Castello.
  10. [p. 31 modifica]Qui hanno termine i versi recati dal p. Pozzetti.
  11. [p. 31 modifica]Gio. Francesco allude qui al mastio del castello da lui edificato fra il 22 settembre 1499 ed il 20 del mese stesso del 1500 e che poi rimase diroccato nel 1714 per cagione di una folgore cadutavi. Era sommamente ammirato, e si crede fosse eretto da Giovan Marco di Lorenzo Genesini o Lendinara.
  12. [p. 31 modifica]Ambedue i ms. hanno apris, e taluno legge anche astris. Non piace però nè l’una nè l’altra lezione. Sarebbe ridicolo che il Sirio mandasse giù le sue fiamme solo perchè ne sentissero doppio effetto i suini o le stelle che a lui fan compagnia. Le stelle non hanno bisogno dei calori del Sirio; ne hanno esse da regalarlo a lui. Inserendo in luogo loro la voce agris non v’è più che dire, e il luogo è sanato.