Las Strias, Superstiziun e fantasie

Da Wikisource.
romancio

Florian Grand Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Las Strias, Superstiziun e fantasie Intestazione 23 marzo 2021 75% Da definire

Bgera canêra per poch L'Epiphania u l'appariziun
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie

Scarica in formato ePub Crestomazia Retoromontscha VIII   di Caspar Decurtins (1907)

[p. 331 modifica]

CASPAR BARDOLA.

Las Strias, Superstiziun e fantasie, Farsa in Trais Actas,

(Annales IV, p. 55 — 107.)


Persunas.

Cristina, Vedva possedainta,
Crescenza, giuvnetta, sia vaschina,
Lanz, hom possedaint del lö,
Hans, seis famaigl,
Güst, doctor juris,
Rudin, mattin, figl d’ün giornalist,
Mstr. Gian, vegl contadin,
Duri, seis figl,
Paulina, üna fantschella,
Corina, sia compagna.


Lö dell’acziun. — L’Engiadina bassa

üna passegiada sü’ l liber, plü tard in chasa.


I. Act.

1. Scena.

Cristina, Lanz, Hans, Dctr. Güst, Cresc. e Rudin con auters infants, Paulina e Corina, qualas duos in seguit s’absaintan.

Aria.

Infants ouravant.

Hoz brill’allegria,
Hoz flada plaschair,
Chi sotta, chi ria —
D’algrezia pe’ l vair.

Mattina spuntada
Solai’ ns ha portà,

[p. 332 modifica]

Pro la passegiada,
Ch’ün löng ha spettà.

D’algrezia qui gübla
Il cour del infant,
Chi chanta, chi schübla,
Tot s’ chatta containt.


Cristina (siouand).
Almain ch’eu alla fin davo tant cuorrer

Eir possa siouer üna già a tots.
It pü plan plan, no possan eir discuorer;
La prescha non cuschina mai buns trats.

Lanz. Appunto, eran qui per far ’na posa
E contemplar ün pa eir nos contegns.
Da quist punct ’our as ha ’na bella vista,
Perque posseivan qui adün’ils vegls.
Il taimp crai bel, abain cha abunura,
La pizz’intuorn tot era chapütschà.
E las corniglias faivan trid schuschùri,
Però, la samda, solit, l’avra stà.

Hans. Scha’ l temp ais favoraivel sco chi pàra,
Schi la stagiun ans spordscha grand plaschair,
In mez quist paradis, quista contràda,
Tant magnific’e bella da survair.
Guardai, l’aspet chi spordscha nossa pizza,
Con seis vadrets seis pasculs e seis gods,
Qui daints, là spelms, qui verd, stupenda vista
Confonda l’ögl con seis richams pertot.
E quant stupend tschütt’oura nella soula,
Nos ögl survezza quia plüs comüns
E comünets u vihs pertot spars oura;
Guardai, l’impressiun da tants chamins,
Tots füman, sco scha füssan charbunèras,
E’ l contadin tra via — co’ l seja
Con seis pradèrs, durante las massèras
Traplinan intuorn chasa fand giantàr.

Lanz. Perbacco! Quist ais segn da buna vzüda,
Siand t’imbruoglias usche bod co’ l s’ dun,

[p. 333 modifica]

Fin uossa sun appaina trais quarts d’ura,
Cha nus avain giodü la colaziun;
E pür, tü chattas, l’apetit füss bun.
Dal reist accord, ti’ aria decleràda
E forz’ellectrisanta da nos munts,
Ma’ l cuolmen del plaschair a noss’ögliàda
Risplenda nel aspet da prad’e champs.

Christ. Riaint pertot intuorn ais l’avertüra
E scielta füt la vista sün quist muot,
Però il vaira s-chaz’ais la natüra,
Il cudesch da scienza sur da tot.
Guardai amis, che bella colombetta,
Chi là nel champ da Mstr. Gian svolet,
Eu crai dal sgür, cha quella as vivainta
Dal gran intuorn per plü comodità.
Eir ils utschells desidran d’avair comod.
Il gniou in mez ün champ ha grand vantach;
Ün spargna tants viadis per vivanda,
Siand pertot intuorn ais gran a sfrach. —

Hans. Ho, ho! In mez il gran pultrunarìa
A far lur gniou; la mod’ais sün ün bos-ch.
O chastördà! O trida furbarìa!
Usurpar drets, que ais totüna suos-ch.

Güst (con Hans).
Las bestias non cognoschan dret e ledscha,

Ad ellas non füt dat ün intellet;
In lur instinct cognoschan bain il comod,
Ma brich dovrand sco calcul d’avantach.
Sulet l’uman masüra con la ledscha
E combinescha la comodità;
As reposand lavura’ l con la teista,
E quist eleva pür l’umanità.
Dal Ost al Vest s’incruschan ferovias,
E sur muntagnas pass’il telegram,
Subtils indrizs con stradas, galerìas,
Chi spordschan a comodità il man.
Il grand regent per comod fa la guerra,
Il negoziant fa calculs sü’ l sofà,

[p. 334 modifica]

E’ l preir pro sa prevend’e sa masnèra;
Tots spicoleschan sün comodità.
Perciò tot bram’il comod qui sün terra,
Stant ais la vita dell’actività
La clav d’ün stad’e’ l bain da milliera.
Vost plü „minchun“? Tot ais comidità.

Lanz (observand).
Taschai! Udi! La aise plüs chi schüblan,

Que ais la clotscha co’ ls pulschins nel gniou.
Oh povers blods! Udi, co quels tots güblan,
Vezand spartir real a minch’ün il siou.

Güst. Con dret. Eis sun tots figls da quella mamma,
Giuvnins d’età, bsögnus perque pustüt;
Percio, sta bain a genituors, chi aman
A tots egual, dand eir egual ajüd.

Hans (mossand).
He mera! La vi’ mez in la stramaglia,

Vez’eu la mamm’e plüs cheu - ins intuorn.

Rudin. Ingio? Muoss’eir a mai? Oh che marmaglia,
Oh che bellez’, o che pompus penam!
Havess’eu quels utschells in mia stüva,
Subit fess far’ na chabgia con fils d’aur,
Voless pavlar ils vegls e la genüra
Con coccas e bombons a bainplaschair
E con dalet alvar v’ less la mattina,
Udìr „Dirididi“, lur bel chantar,
Accord sublim, oh bella chanzunina,
Chi our dal sön l’uman sa diletàr.
Schabain tants möds fan allegrar sün terra
E tot ha melodia per sotàr —,
Ma sia vusch, distingu’ ün dalla fuolla,
Siand seis chant surtot sublim e char.
„In tschim’ün bös-ch l’artist sa vusch adoza,
„Con trillers majestus, electrisants,
„Tot vain attrat, tot cuorra sün la plazza,
„Per vair il chantadur, per udir il chant.
Eir eu sun chantadur e chant adüna,
Udi, che bella, bella chanzunina:

(chanta)

[p. 335 modifica]

A mai plasch il cuorrer,
Il giö e las fluors,
Eu am bap e mamma,
Meis buns genituors.

Il tschel con las staïlas,
La glün’el solai,
Il muvel chi cuorra,
Quai tot plasch a mai.

L’utschella chi svola,
La muos-cha del meil,
Eu am eir la scola,
Eu am tot il bön.

Tots. Ha, bravo Rudin! bravo, bravo tü!

Crist (exclama).
Il chant dell’orma ais d’infant,

E’ l cour del cour ais d’innozaint.
Qui ais l’accord da vaira harmonia,
Qui ais dal tschel la dretta allegria;
Il sguard d’ün ögl plain d’ grazi’ e plain clemenza,
Il bratsch d’ün anim promt all’assistenza,
Ün puls, chi batta vair resentimaint,
Con lengua, chi declam’ün cour containt.
Quist ais dal tschel la dretta allegrìa,
Quist ais l’accord da vaira harmonia.
(s’adressand a Rudin)
Da tals utschells non ’s tegna nellas chasas,
Siand non sun per chant, sco’ l canarin,
Neir per bellez’attiran els l’ögliada;
Però san da predir tras lur instinct.
La bella colombetta, u pür dit „quaglia“,
Percuorra saimper ras nel fuond dels strams,
Con chant „marcant“nel temp da madüranza,
Ingiavinand il pretsch futur dels grans;
E que contant precisa cognoschentscha,
Tants renschs il möz, sco tantas già seis clam.

Hans. Ho, ho! Ais que possibel, cha volaglia,
Quadrupeds, reptils oder peschs nel mar,

[p. 336 modifica]

Fin al futur possan bütar ögliadas
E sco profets volair as battezar.

Güst. Las bestias non’ s prevezzan tras sabgentscha,
Ne calculs, quints chi propi sabgien far,
L’ais nel instinct’ na tscherta cognoschentscha,
Chi quas’adüna soula gratagiàr:
„La muntanella ’s chav’eir nella terra,
„La rondolina füg’eir sur il mar,
„E la lindorna sü sa chasa serra,
„Siand prevezan bsögn, as volan preservar.“—
Quists tots sun uordens stricts a lur natüra,
Sco dalla guagl’il möd d’as allegrar,
Landrour ’umans fan talas profezìas,
Cur fantasìa po interpretar.

(Paulina, sazia dalla compagnia, tschögna

a Corina e’ s absainta — )


Tots. Ha bravo Güst, spiert nöbel penetrant;
Quist ais la clav da tants profets nel mond.

Lanz. T’ingraz’, amì, per quista decleranza, —
D’im, Güst amo, che vain la clotsch’a far
Con seis pulschins nel temp da madüranza,
Siand dals grans la sto bod bandunar?
Nels champs temprivs gia’ s tschunca la granaglia,
Tü sas, chi’ n ün pèr dids tot ais madür
Pro nossa gliout; e maister Gian sgür taglia;
Allur il pover cuv! Ingio sto’ l ir?

Rudin. Laschaì, ch’eu vögl pro maister Gian ir via,
Rovar, ch’el ced’il gran a quels utschells,
Schapür vögl dar quist mail e quist zoc d’üa,
Per contentar; uschgliö ’l main eu davent.

Lanz. E tascha tü sgurdìn con tas parablas,
Non interromper saimper nos discours!

Rudin. Ma schi, Signur! Meis bap vain nan, na fablas,
E quel, scha pür, t’il moos’il „ball del uors.“

[p. 337 modifica]


Plüs. Ha, bravo Rudin! Bravo, bravo tü.

Güst. Udiva qui da Rud’il sacrifici,
Compassiun e viv resentimaint.
Ach, ’vessan tots umans tal gentilezza
Vers lur manglus e pover convivaint.
(s’adressand a Lanz)
Per uossa, Lanz, ha’ l cuv sgür abondanza;
Co’ l gran da maister Gian po’ l triumfar;
Intant plü tard gnarà la providenza,
Per quel, sco per no tots, a pisseràr.

Tots. Per quel, sco per no tots, a pisserar.

II. Scena.

Paulina e Corina.

Paulina (con sai).
La vain, la vain! Corina sgür non falla,

Digià plüs mais sun, ch’eu cognosch seis far;
Meis tschögn ha ell’inclet e sgür non sbaglia
Da gnir pro mai, pro melder conversar;
Perche, eir ella saimper reistet mütta,
Con quista compagnìa da puchads —
Pro quala, schabain ch’ella ais plü sütta
Listess, sto resentir, star sainza pleds. —
Eu resentit la sort da „star minchuna“
Con tants impissamaints perderts nel cour
E maj podair dir pled, stant els adüna
Finivan e tachevan nouv discuors.
Que ais ün vil trattàr vers giuventschellas,
Usche, ch’eu bod squasseva dallas felas. —

Corina (arriva).
Finalmaing sun eu quà!


Paulina (abbratscha).
Tü’ m es bainvgnüda!

Meis cour non brama auter, co a tai!

Corina. Eu crai, tü dubitevas mi’ avgnüda,
Ch’eu vess surviss teis tschögn, dat là a mai,
Schabain ch’eu quel vezzet subit. —

Paulina. — Subit —

[p. 338 modifica]

Ün tschögn solet bastet, per cha inclejas
Da’ ls laschar ir e star davò planet;
Usche, ch’ingiò favella plü non riva,
Qua tenschan segns con güst listess efett.
E qui appunto ais adatt nos sexo
Con si’ astuzi’ in ün möd genial,
Chi ultrapass’il stüdi e finezza
D’ün professur u doct a seis congual.

Corina. Da sapienz’ais l’hom; però fraidezza
E flegm’al renda tantas già distrat,
Intant la femn’as tegn’a piccolezza
E stà attent’ad ogni avantach.
Daplü ais l’impostura in natüra
Pro nus, intant cha l’hom non ha quel dun;
Eir sch’el imprend’, il v’ zain contin suroura,
Ch’el reist’a bocc’averta — sco’ n „minchun“.
Cur l’ögl e’ l cour nel azzopà s’incuntra,
Schi serv’ün sguard solet, ün squitsch da man,
Ün mot co’ l cheu, u pür ün segn qualunca,
Per as inclèr, egual sco’ n telegramm.
’Na siml’abilità ais motivada,
Cha’ l sexo feminin ais important,
Tant plü, ch’ün vol pretender ch’el hoz guida
Direct u indirect il bler nel mond. —

Paulina. Dafatt’usche potent —?

Corina.

Schi, schi potent

E saimper plü con tact s’emancipescha
In möd, cha l’ignoranza exellescha
Sco degnità — da spiert e da talent.
Però restain pro chosa comanzada,
Al chè poss dir, ch’eu veiva observà,
Durante noss’intera passegiada,
Cha tü non eras leigra sco’ l passa.
O bain, chi non a’ t plascha la contrada,
Ch’ün as tschernet da quista vart de Oen,
O pür, chi non t’ plaschet la compagnia,
Cha es stada retratta dacontin.
Perque subit he viss teis tschögn, in fretta

[p. 339 modifica]

Restet eu inavò a teis confort
E vögl speràr, cha mia assistenza
A’ t possa surleivgiar quist esser mort.

Paulina. Felice quella giuvna, chi qua eistra
As tscherna ’na compagna, sco es tü,
Chi gioda il plaschair, ma chi s’allegra,
Scha tot il po giodair, per tant da plü.
’Na sour es tü e na be ma compagna,
Que mossa tot teis far e tour a man,
Cha tot es cour, sco ais teis nom Corina,
’Na chara, chara giuvna da tot bain. —
A tai usche, poss confessar la chosa
O sia il motiv, chi’ m offendet,
Ch’eu stet davo soletta, fand’ na posa,
Tschögnet a tai; e tü promt m’as inclet.
Perciò a’ t quint l’affar tot, cler e net:
La scielta del spassegio am plascheva,
Però la compagnia non plaschet,
Siand cha quella dacontin favleva
Ed eu povretta mai non gniv’a pled.
Tü sas, cha’ ls richs sovent han que per moda,
D’avair contin, contin els l’aua d’ sort.
Finir e comanzar darcheu la roda
Ais pro ils blers l’üsanza da modest.
Que sun impertinentas compagnias,
Chi sainza tact, decenza u resguard,
Non pon cuvir il pled a lur amìas,
Las fand reistàr „minchunas“d’üna vart.
Con simla gliout non po ün ir las vìas,
Minchün ha dret del pled e vol sa part.
Favlar non ais ün gener nel comerci,
Ün gener, per il vender u cumprar,
Col scopo d’ün acquist ch’ün vess in vista, —
El ais e reist’ün gener da brattàr,
Perciò sto ogni ün podair favlar.

Corina. Tü has raschun! Favell’ais da natüra
Ün dun dat als umans ad imminchün;
Scha’ l mond la tgness sco raba da butia,
Allura gniss’ la marsch’in magazin.

[p. 340 modifica]

Ell’ais concessa, pro toccant adöver,
Ad ogni ün, al pover ed al rich,
Usche, chi’ n l’occurent ün as po mover
Per render cler seis bsögns, scha nel defich.
Però eu sun tot oter in quel merit;
Eu tschantsch gugent, ma cuort ais meis tschantschar,
Eu he plaschair cur oters dan plü esit
Ad’ün discuors, tscherchand da profitàr.
L’uman prudaint non brama bler favlar;
Sch’ün bler favella, ün sto eir conclüder,
Ch’el sabgia bler, o pür ch’el es manznèr;
E scha’ l discuors quists conotats non segna,
Allura sta pür tschert, ch’el es ün narr.

Paulina. Tü chara sour es plü che cordiala;
Teis sguard d’amur surpassa il cussaigl,
Unind a quel eir chos’essenziala,
L’instrucziun, chi güd’our d’ogni sbagl.
Perque schi da’ m a tia curtaschia
A meis contegn amò ün sclerimaint
Sur las persunas della compagnia,
Essendo plüs non sun a mai contschaints.
Chi ais quel hom con quella barba bionda,
Chi saimper hoz guideva il discuors,
Vestì a moda con ’na rassa lunga,
Cilinder e bastun, portand ögliers?
E quella duonna franca attempada,
Chi tant sco l’hom eir discuoriva bler
Durante noss’intera passegiada,
Tscherchand sün tot ils puncts da render cler —?

Corina. La duonna ais da qui, ’na possedainta,
La sour del president là sur il bügl,
’Na brava duonna, scorta e prudainta,
Stimad’e bainvoglüda d’ogni ün.
Seis hom ais mort, uschè cha ella havda,
Daspö plüs anns soletta sü’ l podair;
Cristina ais seis nom.

Paulina.

Dimena guaivda?

[p. 341 modifica]

Corina. Pür massa guaivda.

Paulina.

Trist ais seis giodair!

Cur ch’üna duonna reist’abbandunada
Amò nels melders anns da si’ età
E sto far quint sün vita isolada,
Allura ais qua trist.

Corina.

Ach schi, puchà!


Paulina. Schi tschert, puchà! Eir cur cha mezs non mancan
Per indutschir l’amar del greiv fasch;
Schi ais listess, — ’na vita isolada —
Egual ün insla aint in mez il mar.
Perquè perdun, scha quella duonna tschercha
Nel viver social ün tschert surleivg.

Corina. Essendo tü a quella duonna s-chüsas
L’express ’imbütt da massa bler favlar,
Schi t’ vögl descriver l’hom, dal qual giavüschas
Ün sclerimaint pro dit medem afàr.
Quel hom ais ün famus doctur da ledscha,
U pür co’ l nom vulgar dit „ün jurist“,
Ün galanthom, chi guida e chi redscha
L’inter comün. Seis nom ais: docter Güst.

Paulina. Ün advocat ais quel? —

Corina.

Ün advocat;

E que ün bun e bricha ün tschavat.
Laprò ün hom da pled e conscienzia,
Chi vol güstia tal e qual, sco’ l nom;
Dottà con bun organ ed eloquenza,
Con flegma e profonda cognoschentscha
Giod’el l’opiniun dad’ün brav hom.

Paulina. Schi, schi! Que’ m para tot sco calculeva
A prüma vista, cur ch’eu il vezzèt, —
Udind sa vusch frapante ch’intoneva
E seis motivs, chi saimper spicoleva,
Ch’el sia ün da quels — per seis sachet.
Cur l’hom non bada la raschun d’ün oter

[p. 342 modifica]

E vol adüna seis princip per dret, —
Favell’e trumfa da contin sur oters
U tschercha da confuonder l’intellet,
Schi quel non sbaglia, d’esser ün magnat.

Corina. Na, na! El ais ün hom da cognoschentscha,
Chi guida tot ils fats da nos comün;
Lapro non manc’ad el l’experienza
E buna voluntà con diligenza,
Ch’el ais e reista qui pro nus il prüm.

Paulina. Da cognoschentscha lasch valair, ch’el saja;
Ma quell’experienza ais il fat,
Ch’ün saimper ha sustgnü — sa malattìa
Sco dictatur in tot l’economìa,
Usche, ch’el ais dvantà complet magnat.
Cur ch’ün comün contin medem hom tscherna,
Sco sia guid’in front ed in profil,
Schi perd’el l’aigna forza, stant el snerva
La giuventüm, e’ s rend’a quel servil.
Lapro sun quels, chi braman löng il sezel
Pel solit spicolants a lur vantach,
Els giran e regiran quist lur mobil,
Infin cha’ l grass als crouda in lur sach.
E’ l pövel vezza tot, ma non cognoscha
Il fil, chi ais rantà pro quist regir,
Siand ch’el non ha pratica, ne suos-cha
Plü domandar clereza sü’ l motiv.
Perque sto ün comün pro vigilanza,
Tenor l’expressiun da meis patrun,
Müdar eir gio il sezzel da pussanza,
Con special resguard sün giuventüm.

Corina. Tü tschantschas hoz precis sco’ n advocat,
Penetras con teis sguard fin sü’ l politic,
Basand raschuns e prodüand citats,
Dals quals, per partim, sto convgnir vardads,
Ch’eu dubit ferm — scha sia humoristic
U pür teis serio.

Paulina.

Serio e vardads.

[p. 343 modifica]

Corina. Conciò’ m rassegn, siand tü es persvasa
D’ün simil u consimil regiràr
Sün otra prova sur preditta chosa,
Essend’eir eu comainz a dubitàr.
Però t’ voleiv’amò far ’na domanda
Reguardo maister Gian e seis Duri,
Quals nus avain scuntrà intuorn mezdi.
Eu sà, cha anns fà geivas a giornada
Pro quist tamaza trid e malvoglü;
Perque schi di’ m: Co t’han els hoz plaschü?

Paulina. Üngotta main, ne plü, co ais lur solit.
A prüma vista sun els socials,
Galants, modests e quasi eir reals,
Ma veh a quel, chi stà con els in trafic
U tras servezan crouda in lur mans.
Il vegl ais crüj da fich rapace tschera,
Ün hom ramfèr, avari e crudel;
Lapro perfid infin all’otta sfèra,
Ch’el per duos raps scorchess d’ün gio la pell.
Schabain ün possedaint da champs e prada,
Mobiglias e vivand’in quantità —
Tablads plain pavel, chaistas plain granaglia,
Con stallas plainas muvel e muvaglia,
S’orbaint ’el saimper plü nel vegl puchà.
Dal nonno nan sta il danèr in pruna,
Sur qual l’aragn sa taila va filand;
Spèr obligs vegls e novs, ch’el qua mantuna
Tras fits exagerads dals bazs e’ l fuond.
Listess contin ais el qua chi travaglia,
Domeng’e lavurdids, sco füss ün sclav,
Dalla brünetta fin tard nella saira,
Chi s-chars al vanz’il temp plü per mangiar.

Corina. L’avari viv’eir el, però non gioda
Ils nöbels giaudimaints dad’ün uman;
Seis ögls as colmineschan be sün raba,
Per qual’el fa figüra — da vilan.
El ais e reist’ün sclav da sa richezza,
Sainz’ideals sublims per s’elevar;

[p. 344 modifica]

Seis spiert mortifichà sa vita persa,
Ch’el benedicziun non po sperâr.

Paulina. Üngün uman non po con quel gnir oura,
Ne servitüd, ne oters mansterans
Siand ch’el di e not insembel nuva
E paja — con blastemas ed ingians.
Co’ ls vschins sü’ l fuond ha’ l saimper differenza,
Essendo el survez’adün’ils terms;
Giavüsch’allura s-chüsa e pazienza,
Ma bricha — da volair refàr ils dans.
Il peggio ais però, ch’el disch manzögnas
Chi scrosch’il cour e sgrischa ils chavells.
Dafatta faus el gür’avant il güdisch,
Mentind svess si’ udida, spiert ed ögls.
Sch’el chatta ün oget, zopaint’el via
E schnej’ e güra, ch’el non haja viss,
Reguard’allura quel sco raba sia
E ha il frunt eir da pretender quist.

Corina. Quel infernal va d’ün puchà in l’oter!

Paulina. Appunto, causa ch’el non ha caracter.
El chatt’eir chosas, ch’ün non po chattar,
Las qualas pür ün lader po sgrafflar.
Ma plan a plan vain que contschaint al pövel;
Perche „burasca“lascha saimper nüvel;
Usche ch’ün sta attent el’ clappa sgür,
E la canaglia vain bainbod — nel s-chür.

Corina. Non fà perquè la duonn’ad el rimprovers?

Paulina. La duonna! Bain rimprovers, comandàr.
In tot quists cass ais ella, chi imprima
Con seis cussaigl il möd, sco deva fàr.

Corina. Allur’am ais eir quella — üna buna!

Paulina. Que lej’ ün gio dals ögls e da sa tschera,
Ch’ell’ais adatta pro qualunc’affar.
Quels ögls glüschaints e quella tschera greiva,
Histerica, foccùss’ed hypochondra
Non laschan sün bler oter calcular.
Lapro ha ell’eir üna noscha lengua,

[p. 345 modifica]

Tagliaint’ed indolenta da spavent,
Chi blasma ledscha, uorden ed offenda
Ad ogni ün, chi vain con ell’ardaint.
Sot quistas circonstanzas e deblezzas
Podeivan güst quists duos as combinar,
Stant simil a consimil agredescha;
Usche s’han els chattads e fan eir pèr.
Tant plü fan pèr, siand as sumaglievan
L’ün nair e pitschen, l’oter pitschen nair,
D’ün ram tot eister, sco cha lur chavazza,
Non hà nell’Engiadina tschep ne schlatta.
Durj, il figl, paress ün mat passabel,
Narras-ch e vöd listess, amò real;
Però siand ch’el ais solet l’hertavel,
Dubit, ch’el üerta tot conciò eir l’aigl;
Allura che’ s po far con quel giuvnet:
Rovar a Diou, ch’el reist’almain solet,
Usche cha da quist tschep e simla razza,
Non possa qui’ s multiplichar plü schlatta.

Corina. Quant füt eu fortünada, char’amia
Da podair gnir con tai hoz a discuors,
Per conversar fra nus da compagnia
Sur chosas, chi desidran ün succuors;
Pro’ l chê poss dir, cha tia eloquenza
Sa schioglier tot uschè concis e clèr,
In möd tant penetrant, cha dubitanza
Non nascha plü, siand del tot persvasa.
Teis sguard ais franc, schi quasi infallibel,
Teis pled vardaivel, pür sco’ l cler solai,
Usche ch’eu sun completamaing convincta
Sur tot ils clerimaints qui dats a mai.
Schabain ch’eir eu qua circa m’impisseva,
Cha maiser Gian füss sgür ün egoist,
Però dafatt’uschè non calculeva,
Ch’el füss capace simil, sco tü’ m disch.

Paulina. E pür, sta tschert, ch’eu sgüra non mentisch
Nemain ün pled sün tot que ’t’ha descritta.

Corina. Laschain l’homatsch dimen’a seis chaprizi,

[p. 346 modifica]

Ch’el tratta pür il mond sco principal; —
El gioda pac e reista infelice,
Siand seis cour complet material.
Quel non cognoscha vita agreabla
In seis starschìn e seis contin lavur;
Nemain ün’ur’al reista daletaivla
U libra da pissèr per ’s cultivar.
Per el sun chosas grandas tot üngotta,
Seis spiert ais tot complet mortifichà,
Ch’el non ha gnanca senn plü per belezza
E non distingua con seis ögl grandezza
E giasch’in mez seis raps disfortünà.
Che differenza tanter el e Rudi!
Quel bel matin, il figl del giornalist,
Ch’ün al nomnet: L’accord dell’armonìa
U pür dal tschel — la dretta allegria;
Mossand sco l’ögl plain graz’e plain clemenza,
Con bratsch ed anim promt ad assistenza,
D’ün puls, chi batta vair resentimaint
E lengua, chi declam’ün cour containt.
Pro quist ramfèr non ais nemain sumbriva,
Ch’el our dal fango vegn’as elevàr,
Usche, ch’el reista mort, schabain ch’el viva;
Ma benedicziun non po’ l speràr.

Paulina. Ach chara sour! Nus vain ün auter indul.

Corina. E poss’il tschel pro nus güst quel mantgnair!

Paulina. Schi, chara sour! Güst quel mantgnair!

(Via).

III. Scena.

Crist. Cresc. Lanz e Hans, plü tard

maister Gian e seis figl Duri.

Cresc. (Con Crist.).
Ach guarda, là’ ns vegnan eisters sün visitta,

E pàra, no survegnan grand concuors;
Davo cha la stradella füt erètta,
S’incuntra ogni tant ün pèr signuors.
Dafatta fin sü’ ls munts d’extaisa vista
Van rampignand con spejels ed ögliers

[p. 347 modifica]

Sur spelms, vadrets, tscherchand ils puncts da vista,
Per vair nos pasculs, gods, nos prads ed èrs.
Crist. Per tschert, as tscherner sa la signuria,
Però quists non sun eisters — eu’ ls cognosch, —
L’ais maister Gian co’ l figl in compagnia;
Chi sa! Ingio quists duos van hoz a spass.

(Maister Gian e’ l figl arrivan,

Crist. ils salüda.)

Bun di, signuors! Ingio han il viadi?
Sch’eu nu’ ls offend, siand pertot vain s-chür.

Mstr. Gian. Plaschair nus fain’ na pitschna passegiada
In quist champ là per vair, sch’el es madür.
(arrivà pro’ l champ, tschantscha co’ l figl.)
Ach guarda qui, Duri! Quist gran s’ po tschunc - er.
Daman, scha’ l temp es bel, eu batt la fodsch,
E tü intant tot nos amis giavüscha
Per ans güdàr, siand l’ais madür - crotsch.
(Visitand plü’ navant il gran, tschantscha.)
Danöv ais quà del gran la madüranza,
To ha seis temp e tot sia stagiùn —;
Ün ann intèr domanda que pazienza;
Perciò convain da tschunc - er, cur l’ais bun.
Ma stante ch’ais fondà con sapienza
Nel cour uman ün tschert attachamaint,
Chi vicendevol chatta accoglienza
Intanter buns amis e buns paraints,
Schi spet, cha quels am dettan assistenza;
Siand solet co’ l figl in quist lavur
Chi vol resguard, perdess eu la semenza
E meis bun nom da bun cultivadur.

Lanz (con Crist. ironic).
Aha! Uoss’aud’eir ella. E penseva

La pèrdita, chi tant am disturbet:
E vain il temp, cha’ ls „blots“sun sainza tet,
O povers vus! privads del plü manglus!

Crist (con Lanz).
Zuond dür per genituors chi han famiglia,

Ais sainza tet; blers povers ston patir;
Però fintant ch’el sün amìs as fida,

[p. 348 modifica]

Stat pür containt! Quels s’ fan plü gent servir
E spettan eir amo da’ ls reverir.

Lanz (con Crist).
Attent! Plan plan, perche il maister vain.

El ais eistruss, superbi e sensibel,
Ün narr, sco soul’ün dir, be plain suspet,
Chi fa gugent grimassas u consimil
E dallas vottas bragia’ l, ch’el vain rac.

Mtr. Gian (arrivà,
Il temp es quà, da tschunc - er es uoss’ura,
tschantscha con Crist.)
Pertot intuorn sun ampas e pulè;

E con daman vain l’ündeschavla glüna.

Crist. (ironic).
Eir eu aprov e crai precis uschè

Tant plü, ch’ün practicun comprova sü.
Cur maister Gian, sco hom d’experienza
Comainza üna votta a tagliàr,
Schi tot il mond chi cuorra, e prudenza
Non ais pro nossa gliout plü da chattar.

Mstr. Gian. Par Diou! La moustra d’ün pajais, dafatta.
S-chüsa’ m, meis figl es quà, ün autra votta.

Duri (co’ l bap).
Sün nos amis, char bap, non’ t comprometter

Tots portan s-chüsas per podair negàr.

Mstr. Gian. Aha, schi và, char figl, pro nos paraints in fretta
E rova’ ls chodamaing per ans güdar;
Siand madür non possan plü surtrar.
           (Duri parta)
Mstr. Gian Intant vögl uoss’eir eu am far a chasa,

               (con Crist).
Per preparar l’üsaglia del pradèr,

’Na buna fodsch, ’na cut ed ün cuzèr.

Mstr. Gian parta, ün oda a batter
la fodsch.)


Crist. (con Lanz).
Ha’ l viss, Signur, che esit e premura,

Cha seis amis han gnü a t’il güdar?

Lanz (ironic).
Üngotta main, il privel non pass’oura,

Siand ch’el seis paraints ha fat clamar;
Perque havet el furi, ’udi — el batta
A chasa sia fodesch per star rizà;

[p. 349 modifica]

E scha per cass, chi’ l riva sia schlatta,
In cuort momaint scumet, cha l’hom es qua.
E’ ls povers „blots“dalander ston passàr,
Privads dal tet e sainza da mangiàr.

Cresc. Pür massa, char Signur, la disfortüna
Da Seis presentimaint ais arrivà,
Cha’ ls povers „blots“— oh povra la ginüra! —
Ston bandunar il champ in üna già.
Oh povra la famiglia qui sün terra,
Chi vain privada d’ün evenimaint
Da sia chas’e tot seis nudriari!
Oh trista sort, ruina d’ün momaint!

Crist. Zuond dür per genituors, chi han famiglia,
Eis sainza pan; a blers fa que larmàr.
Però fintant ch’el sün paraints as fida,
Stat pür containts, quels han tots svess da far.

Lanz. Scha pür ch’eir qui restessan nella buoglia,
E cha’ ls paraints tradissan sco’ ls amis,
Ston els tantüna tschunc - er la granaglia,
E que nel cuors dels prossims venturs dids.

Cresc. Almain la clotscha resentiss l’indici
Da’ s far davent con seis pulschins bainbod,
Uschgliö, crodant nels mans da quella razza,
Ais da prevair per els ’na düra sort.

Crist. Da que sun tschert, la clotscha as prevezza
E pigl’il contratemp per as retràr.
Cur ch’üna sa predir il pretsch da plazza,
Schi tant plü vala qui per as salvàr;
Dal privel tot chi tschercha da mütschàr.

Lanz. Oh perdunai, ch’eu croud nella favella;
Guardai, cha maister Gian ans fain fingià,
El ha svoltà nel curv della stradella
E sto in pacs momaints rivàr a quà.

Crist. Hoz val’il gran, perquè ha’ l tanta früda.

Lanz. Ma be solet non po l’amì tagliàr.

[p. 350 modifica]

Cresc. Oh povers „blots“, voss’ura ais currüda!

Crist. Eu pens, la clotscha savarà ’s güdar.

Lanz. Taschai, taschai! Udì ün pà, que schübla.

Hans e Cresc. Per bacco, schi; ha bravo, bravo tü!

Crist. Guardai, la vegl’il prüm, chi clamm’e gübla.

Hans e Cresc. E’ ls pitschens van containts schübland davo.

Crist. Non he eu dit, la veglia ingiavina?

Lanz. Ah bah! Que ais lur temp d’imprender a svolàr.

Crist. (ironic).
Schi, schi, svolàr! Per els ais ’na fortüna;

E plü ’navant po’ L crajer u laschàr.

Mstr. Gian (büttand
Par Diou! Hoz faja chod con quista chargia;
gio la bagascha).
Eu sun bod stit dal toc; lascha’ m posàr!

Con quista fodsch e tot quista marenda
Il diavel sto gnir stüffi da portàr.

Crist (con sai). Il „diavel“ais ün hom,
O pür ün — asen,
Siand ch’ün aud’il nom
Pro lod e blasem.

Pertot ün clama pro
In ogni mangel;
E’ l pover diavel sto
Del sgür gnir stangel.

L’intera val il vol
Con tot sa flamma;
Ma diavel, diavel vain,
Scha diavel clama!

Lanz (con mst. Gian).
E sun persvas, ch’el sgüra sarà stangel,

Ma che vol el solet qui tour per mans?

Mstr. Gian. Eu spet famaglia, stante no vain mangel,
Per tschunc - er giò pro temp ün pa nos grans.

Lanz (guardand
Quist ais ’na bella fodsch e sgür ’na buna,
las üsaglias, ironic).
E quista cut, par Diou! quella tra bain.


Mstr. Gian. L’ingrazch! Que ais üsaglias da ma nonna.

[p. 351 modifica]

Crist. Ch’el tegn’a quint, perche cha que convain.
Eu he udi a dir da quella femna.

Mstr. Gian. Da quella vain pertot il mond tschantschà.

Crist. Oh, que discuorr’ün eir dal abiadi.

Mstr. Gian. Perdun, ün’otra già, meis figl es quà.
(ils auters passan) Mstr. Gian (cun sai).
Ün char infant, a pain’il pled our d’ bocca,
Subit e’ l promt, subit e’ l da retuorn;
Il figl del vschin s’ fa suord, o pür barbotta
E qualche vottas va’ l e ma non vain.
Il früt tradischa saimper sia planta,
Precis uschea era eir seis bap,
Intant ch’el era giuven; tot s’almainta,
Ma meis Duri ais tot ün auter mat.

Duri (arriva). Ach bap! Tant nos amìs, co nossa schlatta,
Non tendan a dovairs per ans güdàr.
Surtrand usche, perdain il gran dafatta;
Perque volain nus duos solets provàr.

Mstr. Gian. Ach veh, char figl! Sün chi mettain fidanza;
Quant vana ais saimper l’ambiziun!
L’amì ais mort, e fraid’ais la fradglianza,
Il mond ais plain d’ingian pertot intuorn.
Pür uozza vez, quant vana füt ma spranza,
E quant ch’ün sün umans as po fidàr;
Perque, unids con anim e constanza,
Volain mais figl daman solets provàr.
(reposa e sospüra.)
Con anim e con sforz da propia bratscha,
Con propria diligenza e virtüd
E con süuors da nossa propia fatscha,
S’acquist’ün la coruna del salüd.

[p. 352 modifica]

II. Act.


I. Scena.

Lanz e Hans. (Lanz aintra e chatta a Hans tschantà confus nels stüdis.)


Lanz. Che stas surprais? Che fas co’ l man tant strepids?
Che stübgias tant, volvand ils ögls a tschel?

Hans. Quiet pensàr püs vottas ha seis merits.

Lanz. Que ais vardà, sch’ün sa da tgnair il fil;
Ma tantas vottas ais quel massa stigl.

Hans. Que sun eu sgür, siand ch’el ais palpabel.

Lanz. Schi, sgür! Eu vess bod tema — be probabel.
Perque chi di’ m: Che grigls tü has in teista
E che ais il motiv da tot quaists esters?

Hans. Eu pens, patrun, cha’ l mond non ais plü mond.

Lanz. Has forza viss, ch’el manca — da rodond?

Hans. Rodond u quader ais per mai totüna!

Lanz. Schi, di’ m, il mancamaint! Ais quel nels vents?
U forza nel solai, u nella glüna?

Hans. Ils vents e’ ls asters paran saimpr’ils vegls,
Però mancanta vez eu la natüra.
Ün fa ridieul uossa seis secrets.

Lanz. Uschè profond has viss nella s-chürdüna?

Hans. Pür pais’ils pleds, ma eu güdich’ils fats.
Üngotta non cuverna plü’ l venturo,
Cur ch’üna simpla quaglia sa predir
Al contadin ils pretschs ch’ün venda lura
Il gran precis. Plü ultra da’ s nutrir
In mez ün champ e da’ s partir sü’ l’ura,
Cha’ l contadin vol tschunc - er il furmaint.

[p. 353 modifica]

Lanz. Ais qui la leivra crodad’aint il paiver?

Hans. Per bacco! Cur ch’ün vezza, ün sto crair.

Lanz. Has tot teis san inclet, u est fors’aiver?

Hans. Na, quella tema non fa bsögn d’havair; —
Eu tir gugent, ma saimper con masüra.

Lanz. Allur has durmi mal e vas in sön.

Hans. Est narr! In sön vost dir da quistas uras;
Eu sà meis fats e n’ha dormi fich bain.

Lanz. Schi co dimena, prüma non crajevas?

Hans. Da simlas chosas non podeiv’eu crair.

Lanz. T’algordas? Che canèra, cha tü feivas,
Cur ch’ün quinteiv’e v’ leva que sustgnair.

Hans. Schi, schi, eu m’oponiva sco’ n minchun;
Ma uossa sun persvas, ch’ün ha raschun.

Lanz. O pover Hans! Quant gross’ais la s-chürdüm.
Ach, cura vain pro simla gliout la glüm.

Hans. Ma cur ch’ün vezza svess, schi sto’ l bain crair.
Eu v’ zet la vegl’il prüm sco manadura,
E’ ls pitschens tot containts schübland davò;
Passand davent del champ, precis s’ül’ura,
Cha maister Gian co’ l figl er’arrivà.
Quist ais vardà! Eu non poss plü negàr;
E scha volaglia ha scuvert la taila,
Schi tant plü sgür gnarà l’uman a far.

Lanz. Allura schi! Chi’ s müda la natüra.

Hans. Perque he dit, cha’ l mond non ais plü mond.

Lanz. Tant megl! Allura van sün via sgüra
Sainz’intopàr tants quaders, co rodonds.

[p. 354 modifica]

II. Scena.

Doctor Güst e Cresc.

Cresc. Siand m’ais sport a quia la fortüna
D’al incontrar solet, schi ’na parola.
El sà, cha giuvnas inexpertas sun
Sensiblas, e non suos-chna bain discuorrer,
Avant ’na compagnia lur radschun.

Güst. Plaschair, ma giuvna! Che ais seis disturbo?

Cresc. Meis anim ais battü e spet cussaigl.
Perque pigl meis refugi’ a sa persuna,
Ch’ais l’unic hom da merits nella val.

Güst. Pür sainza complimaints e sainza tema!

Cresc. La tema no’ m disturba nel discuors,
Siand ascult ün hom da buna fama.

Güst. Schi via! Ch’ella quinta seis remors.

Cresc. La quaglia d’hoz con sias profezias
Domanda casual regl’e contegn;
El sà, ch’ün vezza qui intuorn eir strias,
Striuns, dialas e da tant striögn.
Perquè desideresch, ch’el am cussaglia,
Scha cunter spranza eu vess d’intopàr.
Diou’ m stetta pro! a simla sort d’ canaglia,
Schi cò vess d’am contgnair per am salvàr.
Eu squass fingià, udind be a discuorrer;
E cur m’impais, schi trembl’eu dal sgrischur;
Il nom solet am fa spavent, ch’eu’ m mover
Non suos-ch ne di ne not dafatt’inglur.

Güst. Quels noms derivan nan del paganismo.

Cresc. Que’ m ais listess, Jüdaics, u pür Pajans.
A mai già fa spavent lur existenza,
E que ais tschert, la sect’ais avant mans.

Güst. Que sun amò da less temps las sumbrivas.

[p. 355 modifica]

Cresc. Sumbrivas nomn’el que? Eu non he viss,
Però, sco vain quintà, sun balls da strias,
Ingiò sun in persuna, fand lur girs,
Con sun e strepids da tamburs e s-chellas,
Con sbeccals, sgrigns e schems, chi fa snuir,
Con ornamaints da cuas e da cornas,
Ed ogni strambi per ans far terrur.
A mezza not, pe’ l solit sü’ l quatember,
Sün dids da faira, feistas e firads;
La stad, l’inviern pro trida e bell’avra,
Vain quista sect’insembel sün lur plaz.
E qua compara, l’ün sün üna scua,
U sün il manch da quella a chavagl,
E l’auter sün ün taur, ’s tgnand per la cua
U sün ün boc, per tour part al tramagl.
Distant nanprò as raspa la genüra,
Allura sot comand d’ün principal,
Qual fix’ il lö e l’ura dell’avgnüda,
Il thema e’ ls costüms adatts sü’ l ball.

Güst. Eir ball? Per bacco, flotta compagnia!

Cresc. Schi flott! A mez il rim ais maister Boc,
Chi main’il brais con tschögns a moda sia.

Güst. Ho, ho! Eir quel tamberl, chi va pro’ l sott?

Cresc. Persè! Sottàr ais ün product satanic,
Pro’ l ball ais maister Boc adün’il prüm;
Scha per dalet u scopo diabolic,
Que non poss dir e non po dir üngün.
Però, l’aspet del ball, quel ais sgrischaivel;
Tot schèras desparadas, con ögls d’ fö,
Chi fan tremblàr, e’ l maister sün seis schimmel
Ais aint in mez’il rim, chi guid’il giö —
E sco ch’el schübla, tot chi sto sottàr.

Güst. Sch’ils tramagliuns non han qua libra vöglia?

Cresc. Dafatta brich! Els sun inchadainads,
In möd, cha lur volair non quinta nöglia.

Güst. Allura tschert, cha quels signuors blasteman,
Cha’ l diavel port’il diavel e seis latschs.

[p. 356 modifica]

Cresc. Que po bain esser, ch’els eir vegnen sazis,
Ma ston sottàr sco vol lur principal; —
Dafatta contr’amis e conter schlatta,
Non podiand pro auters far lur mal.
Da tant in tant survegnan els ün uorden
Da metter in sgurdin lur conuman;
Perquè guèttand, sco’ l luf sün sia praja,
Van els pertot da di e not intuorn,
Persequitand il germ dell’innocenzia,
Persequitand il güst e l’hom prudaint,
Sü’ l liber, in chamanna, chas’e plazza,
Sün tot ils pass, lur far — lontan, ardaint;
Tscherchand da’ ls noscher la sandà, la vita,
Tscherchand da’ ls disfamar sün lur onùr,
Chüsand, frizand con diabol’astuzia,
Tenor la missiun da lur signur.
Perchè precis sco maister Boc ordaina,
Ston els executàr quist seis cumand,
Scha pür non han complet, ston davò tschaina
Complir il quantum nomer da „maloms“—
Uschgliö per els perdert füss üna paina
Sgrischaivla, sco dal diavel sun seis plans.
Uschè cha tantas vottas gnaràn sazis,
Ma ston sottàr, svess cunter lur volair.

Güst. Bei pfiff, sottàr, sch’üngüna ledsch’ils lingia.

Cresc. Lur firm’achüsa, scrit con agen sang.

Güst. Schi cò, con sang! Che firm’ais chi ’ls achüsa?

Cresc. Oh char signur! Quist ais pertot contschaint.
Con agen man, con agen sang per tinta,
Ston tots firmar lur noms nel protocoll,
E sigillar co’ l bütsch d’obedienza —
Da star perderts adüna, cur ch’el vol. —

Güst. Adün’, adüna, güst a moda sia?

Cresc. Persè! Inguàl sco pro la signuria;
Ingio monaida clam’a totas uras,
Il pover serviaint a seis comand
E’ s fà servir nel bsögn e nellas glünas,
Da di e da not temp a plaschamaint.

[p. 357 modifica]

Güst. Que ais ün greiv servezzan, di e not!

Cresc. Tant plü, ch’el düra svess sü ’l let da mort.

Güst. Sü ’l let da mort? Schi co? Que non ha sugo!

Cresc. Schi, char signur! Plüs già non pon morir,
Schabain nombrads ils dids.

Güst.

Il temporal

Sto tot morir, e que precis sü ’l ura;
La mort ais natüral’e non sta oura;
Ungün vivaint, non l’ha podü guinchir.

Cresc. E pür, signur, ün disch, e’ l pövel craja.

Güst. Eu sun persvas, cha gross’ais la s-chürdüm;
Listess, plan plan ans vain la prümavaira
E co’ l solai svanisch’eir il striögn.

Cresc. Svanir? Bun, bun! Quel ram as multiplicha;
Dals vegls s’implant’el saimper sü ’ls infants.

Güst. Il ram ais sech, e marscha ais la tschücha.

Cresc. Na, nà, Signur! Il tröp va s’augmentand.
Ch’el guarda la famiglia da gi ’Auna;
Che ögls, che far; tots desch sun sco la mamma;
E’ l tschep da barba Giöri, nos vaschin! —

Güst. Ach! Que ais povra gliout sainz’ün quatrin.
Ün vezza la miseria sün lur fatschas,
Chi flada povertà ün migl distant,
Lur vests con pezzas stat surtrat tschient vottas,
E mangel ch’ombr’a mangel, fam a fam.
Scha quella gliout s’adessan al servezzan,
Per quant vilan, chi füss pür lur patrun!
Schi dal guadagn florissan lur finanzas,
Ch’els passegiessan uoss’in chann’e sprun.

Cresc. Ma quista secta non guadagna paja;
Lur principal ais princi del ingian.

Güst. Schi cò? Chi serva hoz’in di per nöglia?

[p. 358 modifica]

Cresc. Raschun! Uschgliö tot serva po’ l guadagn;
Ma maister Boc, sco’ l raig dalla manzögna,
Sà d’inchantàr e’ s fà servir per nöglia.

Güst. Usche chafuol confonda la nardà,
Ch’ün serv’e serv’e croud’in povertà!

Cresc. L’affar ais curius, chi fa bod dubi;
Ma tot chi disch, e plüs han viss.

Güst.

Tot disch,

E plüs han viss! Reflex d’impressa tema
Our dalla fantasia del infant,
Chi guarda las figüras da seis sömi
E craja chosa vaira, u vivaint’,
Vezand nel sön contschaints dad’ogni sexo
Ed eisters d’otra fuorma e colur,
Con bestias u ogets dad’ogni specia,
Chi’ s mossan tantas vottas, fand terrur!
Svess chosas chi’ n natüra non existan,
Sco monstrums e strambezzas d’ogni sort,
Sun qua chi’ s tizgian, lottan e dispüttan,
In möd ch’el dall’angoscha reista smort.
El aud’ils pleds, cognoscha la favella
E vez’ils gests e vez’ils movimaints,
Chi’ l dan a döss, e vain quatras in tema
E clama per ajüd e salvamaint.
E tremblazun consquassa sia nerva,
Siand persvas, la chosa ch’el ha viss
Usche precis, cha l’ögl ne si uraglia
Al pon persvader auter, que chi es.

Cresc. Que ais vardà! Eir eu vez la not chosas
Nel sön e clam ajüd, schi’ m fan sgrischur;
E la daman e tot il di am squassa
Il cour dal grand spavent e dal dolur.
Pel solit vez sumbrivas stravagantas, —
Las qualas am culpischan con spavent
Talmaing, cha las figüras imponentas
Am reistan avant ögls amo lung temp.
Sü’ l di passaint allura pro compagnas,

[p. 359 modifica]

Però fingia la saira he smordüm,
Siand la tema vezza las figüras
Pertot intuorn, sortind our d’ün chantun.

Güst. Il sömi del uman ais ün’algrezia;
Scha quel ais bel, schi serv’el a plaschair,
Scha quel ais trid, schi rend’el dobl’algrezia,
Cha que non ais vardà, ma ün stravair.
El ais e reist’ün spejel da deblezza,
Sü’ l qual la fantasia fa seis plan;
Ma l’intellet güdicha con tschertezza,
Que ch’ais vardà — e da vardà lontan.

Cresc. Na nà, Signur! La tem’ais’’na pussanza,
Chi avelischa tot il san pensar;
Ils nervs qua agitads da ditta forza,
Non laschan plü il temp per refletàr.
Ils ögls attrats, uraglias assordidas
Non audan e non vezzan plü il cler;
Uschè cha’ l spiert guidà da simlas guidas,
Non chatta plü sostegn e sto convgnir.

Güst. Que po dvantar sulet pro narramainta,
Guidà da debels e da paschiuns,
L’uman d’inclet in simils cass s’alvainta
Sü sur nardads, trand a cussaigl radschuns.
Ün sömi ais e reista saimper sömi,
Ün guafen sainza vita, ne contrast,
Ün spiert svaglià, ch’ais our da equilibri,
Qual as confonda, fand nel sön nardads.
Perque he dit cha’ l söm’ais’ün algrezia;
Scha quel ais bel, schi serv’el a plaschair,
Scha quel ais trid, schi rend’el dobl’algrezia,
Cha que non ais vardà, ma ün stravair.

Cresc. Oh char Signur! Ch’el s-chüsa l’ignoranza,
El ha radschun, radschun, eu sto convgnir;
Be ch’ün savess con sia sapienza
Adüna tgnair il fil, as declerar.
Il sömi ais e sto reistàr ün sömi.
Ün guafen sainza vita, ne contrast,

[p. 360 modifica]

Ün spiert svaglià, ma our da equilibri,
Qual s’insömgiand s’ confonda con nardads.
Con quist sun eu convincta sur dels sömis;
Però con que non ais nos thema sciolt;
Il vaira nuv ais saimper qua; las strias,
Striuns e ball, chi tant disturb’il mond.
El sà mei desideri, ch’el m’assista
Con sabi seis cussaigl a meis sostegn.
Oh char signur! Ch’el s-chüsa il moleisti.

Güst. Eu he già dit que ch’eu chattet per bön,
Ma vögl as repetir la decleranza,
Per cha vus sapchat, che chi ais striögn,
E possat lur avair plü quietezza
E star tranquilla sur da quel fatschögn.
Las strias e’ ls striuns ais tot be tema,
Our dalla fantasia del infant,
Qual tgneiva las figüras da seis sömi,
Sco füss la chosa vaira, qua vivaint’.

Cresc. Ma co, signur! Las strias non sun sömis?
Que sun persunas, sco ch’eu he quintà,
Chi han ün pach co’ l diavel e’ ls demunis
E tscherchan da far mal, a que ch’eu sà.

Güst. Bain bain, ma giuvna! hajat be pazienzia,
Allura tschercharan da’ s render clèr,
Per cha striuns e strias, u semenza
Da quels, non possan plü as tormentar.

Cresc. Ach char signur! Quant füss eu fortünada!

Güst. Dimena, stat attenta!

Cresc.

Oh schi, gugent!


Güst. Quist tot ha seis origin nan dels sömis,
Chi implan la memoria con spavent;
Uni con noschs raquints — e fantasias
Dals temps antics e pövels da quel temp.

Cresc. Ais que possibel —?

[p. 361 modifica]
Güst.

Tschert e plausibel!

Il sömi, quel inventa las figüras,
E las pitur’eir dopo refletand;
Legendas poi raccoglian las pitùras,
E las descrivan vivas u vivaintas;
E tandem vain la tema con sa cretta,
Chi craja tot e craj’ eir ch’ella vezza.
Quists trais facturs han dat al mond las strias,
Striuns e ball, con tot supost striögn,
Tras lur raquints, parablas, striunias,
Strambez’e visiuns da lur fatschögn;
E superstiziun e fantasia
Van saimper derasand la crameria. —

Cresc. Schi füss que tot üngotta?

Güst.

Üngotta!


Cresc. E pür sun tans, chi v’ zettan visiuns
E fuormas da strambezza.

Güst.

Pür massa!

Schi, massa blers, di eu, sun qua chi bajan,
D’avair viss il ball, e que del bun;
Üngüns però non vettan il coraschi
Da gnir dastrusch pro satisfacziun;
Uschgliö s’havessan els tschertifichads,
Cha be lur tema als mosses nardads.

Cresc. Oh povers narrs!

Güst.

E povra la genüra,

Ch’ais priva da güdic’e san inclet.
Nos senns san bain da calcular las fuormas
E las sumbrivas dellas visiuns;
Ma l’intellet penetra tras las fuormas
E tras sumbrivas, consultand raschuns.
Quatras ans vain la tema demolida,
Siand il spiert domin’il sensual
E renda cler e tschert, cha las sumbrivas
E visiuns sun tot be figural.
Il bös-ch e’ l tschep ha eir sia sumbriva,
Sco pür il tschüch e tots corps sulevads,

[p. 362 modifica]

E l’ondular del nüvel nel clerglüna
Fa eir parair ün’ombr’a passegiar.

Cresc. Ach, schi signur! Per tschert, el ha raschun!

Güst. Persè! Nos ögl qui tantas già’ s ingiana,
Guardand las chosas, na per que chi sun;
E que appunto causa ch’ün ha tema
E non consult’il spiert e la raschun. —
Listess s’ingiann’eir tantas giá l’uraglia
Con precisar lasch chosas tras l’udir;
Culpida da spavent, ch’ün aud’e craja
Tot auter esser, sainz’avair motiv.

Cresc. El ha raschun, signur, eu sto convgnir!

Güst. Il vent, quel schübla nel chamin con forza,
Pressà dals mürs intuorn. E tras il gods,
Sur fouras, cuvels, vals, tras gripp’e fessas
L’orcan fa strepids trids, sch’el chatt’ils vöds.
E che fracasch udin nus dallas bestias
Sulvadas e rapaces, chi tscherchand
La not lur victo u lur praja, giran
Pertot intuorn, bragind e’ s baruffand.

Cresc. Ün tal fracasch sto far a tmüchs spavent!

Güst. Las vuolps e’ ls lufs in lur angoscha plandschan,
Üerland tuns melanconics sco ün chan.
Ils guis, quels mioulan, las leivras cridan,
E gual, sco füss la vusch dad’ün uman.
Ils schavraröls, ils püfs e las tschuettas
Con rosignols e plüs utschels nocturns
Sun qua, chi schüblan, güblan e repetan
Lur vegls bragizzis u resentimaints,
Usché cha l’ajer fibra da canèra
Con alt, tenor, sopran e bass profond;
E’ l god, chi schema, suosda e sospüra;
Tot natüral, ma singolar rimbomb.
E croud’allur il tmüch quatras in tema,
E non sa el lasupr’as decleràr,
Schi tema genuisch’amo plü tema,
Ch’el non cognoscha plü ün san pensar.

[p. 363 modifica]

Cresc. Ach char signur! Quant sto eu l’ingraziar!

Güst. L’uman perciò sto tour seis spiert sco guida,
Chi animesch d redsch’il sensual!
Allura chatt’, el tschert, cha la sumbrivas
E visiuns non sun qua natüral.
Perche, tot que chi viv’a qui sün terra,
Ais sottapost als uordens natürals,
E la natür’admetta be natüra
E non conceda uordens specials.

Cresc. Os char signur! Co füt eu fortünada,
Da’ m conversar con el, per tour cussaigl.
Ilz ögls am sun averts e las uraglias,
E tot meis senns resaintan uoss’il sbagl.
Con dret dschaiv’il Semit dals idolaters,
Que ch’ün po declerar sün tschert umans:
Els han uraglias ögls e nas e bocca;
Els han lur members tots, ils peis e’ ls mans;
E pür, dschaiv’el, non vezzan e non auden,
Non palpan, non savuran e non van.
Schi blers e blers amo sun in s-chürdüna
E crajan e’ s contuorblan bon nardà,
Intemorids dal s-chür e da lur glüna,
Non tscherchan la raschun, ne la vardà.

Güst. Eu sun persvas, cha l’ignoranza craja,
E cha pür massa gross’ais la s-chürdüm;
Però plan plan ans vain la prümavaira,
E dal solai svanisch eir il striögn.

Cresc. Oh char signur’quant füss eu obliada
Per seis disturb’e tot seis declerar;
Ma manc Per’ ch’eu podess avond’am externar;
Ma manc, ils mezs e svessa la favella,
Perque giavüsch da cour, ch’el am conceda
Dal dar ün bütsch sü’ l man per l’ingraziar.

Güst. Non fa da bsögn tants complimaints, ma giuvna;
Eu he quatras be fat ün meis dovair.
Per m’inoltrar, scha pür giavüsch allura
Da far contschaint pertot l’errur e’ l crair.

[p. 364 modifica]

Cresc. Gugent fatsch’eu tot que ch’el am comanda,
Ma stol al giavüschar amo ün pled.

Güst. Be ün? E bain, pür nan con la fatschenda,
La qual’amo tot’ura sta sül pet. —

Cresc. Las strias e’ ls striuns non fan plü tema,
Siand sun gnüd’al cler, ch’el ha raschun;
Però non poss chapir la tschera greiva
Ch’eu vez pro barba Giöri, nos vaschin,
E la famiglia povra da gi’ Anna,
Ils quals san svess, chi giodan noscha fama;
Listess non guardan ad üngün in vista
E s-chars ingrazian, ch’ün als fa del bain,
Han ün tschert far ed esser dal tot eister
E guardan con ögls trids pertot intuorn.

Güst. Que ais lur far, per part a summo stüdi,
Crajand quatras da ’ns metter in spavent.

Cresc. Ach, che minchuns! Con que vain la tavella,
Pro tot la gliout a saimper tratt’attenta

Güst. Per els ais la tavella lucrativa;
Perciò as tegnan saimper sün quel far;
Siand cha l’ignoranza our da tema
Als tratta bain per as deliberar.
E fand uschè, confirman lur magagna,
Man fan la barb’e vivan a cucagna.

Cresc. Ma po que dar eir simla gliout da nöglia?

Güst. Pro quels ais buna fama chosa vana!

Cresc. Pür uossa vez, chi da eir gliout ligera,
Chi metta pitschen pais sü’ l punct d’onur,
Ma veh a quel, ch’in seis fadiv contina,
E mangia pan ingüst, sainza lavur!

Güst. Per ur’amo fan tema con lur tschera
E vivan allas spadlas del „minchun“;
Ma vaìn il temp, ch’ün disch: „Na qua, lavura,
Uschgliö per simla gliout ais qui’ l bastun.“

[p. 365 modifica]

III. Act.


I. Scena.

Christ. Lanz e Hans.

(Cristina entra e chatta a Hans, chi insolit as prepara.)

Cresc. Allegra Hans! Che ma has hoz in teista.
Cha tü per l’eister paras ’t’ preparar.
Con quista flaid’e co’ l gilet da feista,
Cilinder e’ l bastun per viagiar?

Güst. Ach chara tü! Cur Hans da qui banduna,
Cur cha seis ögl plü non domina tot
E guida la lavur sün la champagna
E chür’in stalla muvel e muvaglia,
Allura sta pür tschert, cha qui va zop.
Ün bun patrun ais Lanz, que ais ün anguel,
Ün hom pacific, scort e da pissèr;
Ma simils fats non chüra e non pens’el
Dafatt’üngotta, que ais meis affar.
Nus eschan dad’ün ann, compagns da scola
E saimper ans avain nus voglüds bain;
Sezeivan in ün banc, davo la roda;
El er’il prüm scolar ed eu il main.
Extrems, disch ün, as toccan tantas vottas,
Eir sch’els l’ün l’auter non s’ pon comportar;
Però nus duos sezeivan l’ün sper l’auter
En’ s abinevan plü co füssan frars.
Da quel temp, sas, non geva ün a scola,
Con ün sachet, sco van hoz il scolars
Con milli crits e milli chosas novas,
Chi güdan pac e sun be per stübgiàr.
Ün cudesch sul, contgnant la sapienza,
Portevan nus qua liber sot ün bratsch,
Sot l’auter bratsch ün legn, e pür ’na scrembla
Per metter fö in pign’a far il chod.
Que eran auters temps ed autras modas.

[p. 366 modifica]

Crist. Eu he udi dals vegls a raquintar
Da teis talents e tantas tas bravüras,
Las qualas fin tot uossa fan favlar.

Hans. Eu veiv’ün a, b, c, que er’avonda
Per mai, a tgnair in teista tants custabs;
Eu invlideiv’ils noms mincha secunda,
Ma Lanz güdeva saimper our dals latschs,
Ch’üngün s’inacorscheiva gnanc’ün tach.
Ün di pero nus feivan quint a teista,
Füt domandà: „Quant fa ün pro’ mo ün“?
Hans promt det al magister in reposta:
„Que ais e reista ün ed amo ün“!
Ha bravo, vet que nom, e tot rieiva, —
Be Lanz füt displaschant e non riet;
Da qua invia steiv’eu e sezeiva
Superb’, ma sainza plü flippir ün pled.
Cur il magister dscheiva ün’istoria,
E ch’eu doveiva al quintar davò,
Schi comanzeiv’eu pro la fid da quella;
Perche ’l principi veiv’eu invlidà,
Aha! dscheiv’el es quà darcheu, tschavat,
Con teis leiv senn; rafüd’e nov far pled.
Ün di dafatt’am det el ’na laschiva’
Am dschand: „Tü teis ta vöda, tamberlan“!
Ed eu, surprais dals noms, cha tot rieiva,
V’ lett am s-chüsar ed al spordschet il man.
Allura gnit el grit, ed in sa furia
Dschet el a Lanz: „Pür güd’a quel tschavat.“
E Lanz lasur’adüna respondeiva
Per amenduos, uschè cha’ l spass finit.

Crist. Allura sta que bain, recognoschentscha!

Hans. A Lanz, a meis patrun, sun eu fidel
Fintant ch’eu he il flà, e la scienza
Vögl eu mossar, cha Hans ais saimper quel.

Crist. Schi, di’ m dimen’uoss, eir, a che ün scopo,
Cha tü’ t perderschas per ir our dal mond?

[p. 367 modifica]

Hans. Ach, guard’eu veiva que fingià schmanchà
Da’ t dir. Eu vegn in tschercha da magia
A x. pro’ l sör dal bap del serrürier;
Siand eu he meis bouv e mia trima,
Chi van fich zops, per laschar tour il stort.
Quel pover stail e quella povra brüna
Non pon bod star in pè per la dolur;
L’ün ha nel pè davant, cha la chanvella
Ais tot unflada sü con grand chalur.
El’autra nel davò, ch’eu non poss muolscher
E nell’stregliar indret dal grand zapàr;
Contin as lenscha ella quella chamma
U pür balestra sainza rafüdàr.

Crist. Fas bain! Ün sto pensar eir per las bestias;
Que ais il prüm dovair da lur patrun.

Hans. E quel vegliet — s’inclej’ a simlas chosas,
Tot cuorra fin pro el pro guarischun.
El strusch’intuorn co’ l man e fa grimassas
E tranter aint barbott’el pleds sot vusch.
Che pleds ch’el disch, üngün que non cognoscha,
Ma tant ais sgür, l’armaint ais subit frisch.

Crist. Schi schi, meis Hans! Que ais vardà. Pür cuorra
Pü bod tü post; ma di eir al patrun.

Hans. Abah! Che vögl eu dir, cha el non craja
Da simlas chosas gnanca ün bacun.
Allura sun eu quia nel servezzan
Fingià tants anns, ch’eu bod non sa dombrar,
E que ch’eu fetsch in chasa, tot respetta,
Infants e servitüt, perfin il frar.

Crist. Listess stos dir; perche scha els manglessan
A Hans, schi ch’els non giessan a tscherchar.

Hans. Par Diou! Tü has raschun. Per ch’els savessan
Ingio ch’eu sun. Schi schi, eu vögl clamar.

(Hans pass’oura e retuorna bainbod.)

[p. 368 modifica]

Nel üert er el pro sia spassegiada
Da minchadi subit davo’ l giantar.
Eu al clamet; subit ch’el det l’ögliada,
Dschet el: „Schi Hans, eu vegn sainz’auter far.“
Ün char patrun! Prudaint ed amiaivel,
Chi fa la vöglia da servir pro el;
Brich’ün pled grit, ne clangs u sdegns snuaivels,
Sco fan qui blers, non pass’ils lefs da quel.
Ils anns am passan qui sco füssan emnas,
Chi’ m para hèr, ch’eu sia gnü pro el;
Schabain cha quista chasa ha fatschendas,
Listess sun eu adüna sco in tschel.

Crist. Ün bun patrun guadagn’ün bun famaigl,
E viceverse sun tots duos in sbagl.

Lanz (arriva). Allegra Hans!
(Lanz a Crist.)

Bainvgnüd’in chasa mia!

Insolit, ch’ella vain ans visitar;
Eu sun surprais da la chattàr a quia.
Che ais seis desideri? Sch’eu poss far.

Crist. Üngotta, char signur! Passand da quia,
Pigliet la libertà da’ l salüdar;
Chattet a Hans, e’ l temp ans passet via,
Plüs uras sco’ n momaint con tavellar,

Lanz (con Hans). Almain cha tü la fettas compagnia,
Que’ m fa plaschair, cha füttas discursiv;
Cur sun absaint, stos saimper far uschea;
Il conversar proclama svess motivs.

Hans. Con tia lengua po ün bain discuorer,
Ma con la mia va que pü plan plan;
Listess fet meis possibel per promover
Ün san discuors, qual para plaschet bain.

Lanz (a Crist). Gugent vess assistü a cuorturella,
Sch’eu vess savü per podair star pro vus;
Ma er absaint, attrat da lungurella.
Chi uoss’as penta, ch’eu non er a chas’.

[p. 369 modifica]

Lanz (a Hans). Listess, di’ m Hans ün pà sur la materia,
Chi svilupet cotal plaschü discuors.
Eu sun persvas bod, chi’ t manc - et favella,
Motiv cha tü’ m clamettas our dal hort.

Crist. Na, char signur, hoz Hans ha gnü materia;
Motiv ch’el a’ L clamet füt meis cussaigl.
Perdert per ir a X. pro la magia,
Dschet eu: „Di al patrun per non fars bagl!“

Lanz (a Hans). Passar uschè vol Hans da chasa mia,
Meis vegl famaigl, chi trenta anns guidet
Sco ün factur tot mi’ economia;
Ed uossa ir davent sainz’am dir pled.
Ais que possibel Hans? Di’ m cler e net!

Hans. Na na, char Lanz; tü has be mal inclet.

Lanz. Perche, dimen a X. — pro la magia?

Hans. Per far guarir nos muvel, chi va zop.
Nos bouv, il stail e nossa trima brüna,
Van talmaing zops, chi non pon star in pè;
Ün nomn’il stort. Que unfla la chanvella
Del pè e rend’ün tal dolur in quella,
Chi para ogni pass, chi croudan giò.

Lanz. Possibel! Nos bouv stail e nossa trima!

Hans. Pür massa! Amenduos han tschüf „il stort“,
E que fich greiv. Els giaschan bod adüna,
Non maglian e non baivan plü indret,
Sun trids e barbatschüds, chi fa bod tema
Ad ir in stalla pro cotal aspet.
Co’ m fa que greiv, char Lanz, cur vez ma brüna,
La zendra dallas vachas nel comün,
Tant per dar lat, co svessa sco pugnerà;
Chi sün il pascul geiv’adün’il prüm
Ed uossa, be con stainta zopajaia
E trembla sco ’na föglia dacontin.
E’ l pover stail, quel grand, famus arrader,
Ch’ün non dovreiva giaischla ne bastun;

[p. 370 modifica]

Sul „bist u hot“, egual sco sün la strada,
Serviv’ad el, per dar — direcziun.
Ed’uoss’eir quel sto tschüffer quist incomod,
Futü malheur in quist temp e stagiun.

Lanz. Perque vost ir a X. con quistas bestias,
Chi malapaina pon plü dar ün pass;
Non füss per quellas meglier quietezza,
Co ir pro magis vi’ e nan a spass?

Hans. Per forz’ün sto; sch’ün vol tscherchar remedi,
Siand cha l’art non ha ün auter mez
Usche concis e tschert, sco’ ls pleds del magi,
Quel vegl, il sör dal bap del serrürier.

Lanz. Oh pover tü! Chi uoss’amo nudrajas
In teis vegls dids da simla sort nardads.

Crist. Ma na signur! Que non sun chosas vanas;
Hans ha raschun; que sun contschaint vardads.
Quel hom s’incleja bain sur simlas chosas,
Tot cuorra fin pro el, lontan e strusch;
Siand ch’el gioda stima in sas curas
Ed ais usche modest con dar seis quints.
Seis mezs sun simpels môts, con lungas posas,
Ch’ün sta surprais d’ün möd’ sche müravglius;
El gir’intuorn co’ l man e fa grimassas,
E tranter aint barbott’el pleds sot vusch;
Che pleds ch’el disch, üngün que non cognoscha,
Ma tant ais sgür, l’armaint ais subit frisch.

Lanz. Quist hom dimena ha ’na güzza lengua,
Chi chatsch ils pleds uschè chafuol nel pè
Infin sü’ l mal, tras charn e chör e nerva
Per operar sün la lisür’uschè.

Crist. E pür ils pleds han üna granda forza;
Ün po con pleds far chosas da stupir:
Stanar il sang, e tour il stort, sco pür
Tour il pizgià, ils verms, il sgrizg e tor las feivras
A bestias ed umans; que tant ais sgür.

[p. 371 modifica]

Lanz. Allura ston ils mals chapir favella,
Ch’els obedeschan promt il scongürar,
E pür non han ne lengua, ne uraglia.

Crist. Que, char Signur, non poss eu declerar,
Ma he udì da tants vegls a discuorer
E da meis bap, chi er ün hom d’inclet,
Ch’ün be con pleds que possa drizar oura
Plü bain, co con ils docters e lur mezs.
Ed uoss’am’ais tot chi craj’ e cuorra
In simils cass pro’ l magi e seis pleds.

Lanz. Ils pleds han üna forza decisiva
Pro quel chi ha udid’e san inclet;
Ma’ ls mals non han inclet, ne pür udida,
Non han facturs e nell’brich voluntad;
Perciò non pon quels obedir a pleds.

Hans. Bain bain, char Lanz! Con pleds ün po far chosas,
Chi paran impossiblas al uman,
E que pustüt ils usche dits „Tschiainders“,
Quals van girand minch’ann pel mond intuorn,
Mossand a quel lur art e cognoschentschas
Chi fan stupir, quant tot ch’els con parolas
Pon far e drizar oura a lur bain.
Ün disch dad’els, chi sabgien far stravera
In möd, cha els cuschinan lur giantar
Sün ün toc stram, ma sainza l’invüdar.

Lanz. E pos tü crajer que?

Hans.

Perche brich crajer

Las chosas, cha tot sa e blers han vissas!
Ün disch daplü, ch’els claman la monaida,
La quala els plü bod han gnü in man,
Be con schüblar our buorsa dals ustèrs.

Lanz. Quist, quist in ogni cass ais la plü sgüra
E la plü cuorta via per gnir rich.

Hans. Scha eu, char Lanz, savess schüblàr uschea
Schi schübels dess’eu, schübels da gnir rac.

[p. 372 modifica]

Ma quists „Tschiainders“han tot autra teista,
Co que chi ha gnü Hans. Quels san lur fat.
Ün disch dafatta, ch’els con pleds scongüran
La raba involada inavò,
Ingio il lader svessa, in persuna,
Sto gnir e reportàr darcheu sü’ l lö.

Lanz. Eir sch’el füss mort?

Hans.

Ma que non poss eu dir;

Però sch’el viva, sto il lader svessa
Desch anns davo l’invöl amò portar.

Lanz. Allura sun els bravs!

Hans.

Ma quels san bleras.

Els fan eir star con pleds umans e bestias
In pè sü’ l lö, sco füssan incolads,
Ün di intèr, sch’els be pon dar l’ögliada.
Dafatta, sun in cass eir da’ s far schets,
Cha tot lur musc - els dvaintan dürs sco peidra
U sco ün glatsch, cha balla da schlupet
Non po forar e croud’e roudl’in terra.

Lanz. Schi schi! Nel mond ais bler amo chi roudla.
E roudlan narrs raquints e crameria
Da bocc’a bocca, saimper in s-chürdüm,
E roudla l’ignoranz’e simpatia
Sur l’impossibel oura, sainza glüm;
L’ün roudl’a munt e l’auter roudl’a val,
Dalöntsch sur la schlern’our’e la rotaja;
Quist roudl’invi’ e quel darcheu innàn,
Chi fa compassiun d’udir lur baja,
E roudl’ils ögls, udid’e fantasia
Lontan sur ils confins del san inclet,
E roudl’il Hans e sia compagnia
Plü spert co quella balla da schlupet.

Hans. Be non gnir grit! Eu sà, cha tü non crajas,
Ne magis, ne Tschiainders, ne maloms;
Tü stübgias saimper be’ l raquint dels cudeschs.
E non cognoschas il raquint dels paurs.

[p. 373 modifica]

Lanz. Ils pleds ün non po baiver sco bavranda,
E nell’brich servan pleds ans sadolàr;
Il physic vol materia, u vivanda
Da seis consimil per v’ lair prosperar.
Listess sto esser forza per far forza;
Be simil a consimil po far frunt;
Ils pleds per fats non valan üna scorza,
Stant fibran be’ l momaint da lur rimbomb;
Els sun pür il retratt da nos pensàr,
Udibels ün tschert toc a noss’uraglia,
E nos pensar üngün non po rantar;
Listess non po quel rizàr oura nöglia;
Scha na il fat as mett’in movimaint,
Schi sun ils pleds ün sun dad’ün momaint.

Hans. Tü sas, char Lanz, amò dal temp da scola,
Ch’eu lungas predgias non poss sequitàr;
Perque giavüsch, tü vöglias eir responder
Per mai, cur tü finischas da predgiar.

Lanz. Schi schi! Tü Hans has ün terrain steril,
Chi ais invan da metter qua semenza;
Spargnain il sem per ün terrain fertil,
Chi’ ns rend’il dobel frütt, dovrand pazienza.
Perque pür va a X. — pro la magia, —
Il muvel lascha quà sün seis pantun;
Raquint’al mag’il mal e rova’ l lura,
Ch’el pigl’il „Stort“; que sto listess gnir bun.
Allura paja l’hom, na sem, ma dobel,
E lascha ’l tour il „Stort“già ouravant;
Quatras prevgnin il dann e’ l mal del muvel
Ed eschan sgürs, ch’el plü non vain avant.

Hans. Oh bella quista! Guarda, ch’eu saveiva,
Schi füss eu id a — X. già l’ann passà
E vess salvà nos stail e nossa brüna
Da quist malheur, malsan e malprüvà.

Lanz. Ün soula dir: Gnand vegl, il pail müd’oura;
Però sch’ün nascha Hans, schi Hans eir moura.

(Crist. reista, Lanz e Hans passan.)

[p. 374 modifica]

II. Scene.

Crist. Cresc. Corina, Paulina, e Doctr. Güst.

Cristina. (con sai).
Schi dobel sen! Gnand vegl il pail müd’oura;

Però sch’ün nascha Hans, schi Hans eir moura!
(reflettand)
Con quista peidra, tratt’a seis famaigl,
Culpisch’el eir a mai, sch’ün bain refletta,
Siand eir eu partiva quel avis.
(taidl’ed oda)
Schi schi, qua pich’, avant, avant amis!

Cresc.Cor. e Paul.
La buna saira! Be ella soletta?

(entran).
Crist. Bainvgnüdas! — Schi solett’in meis pissèrs.

Corina (sot vusch).
Che mà ais nad? —


Paulina (sot vusch).
Ell’ais tot displaschanta!


Cresc. (sot vusch).
In ogni cass qualchosa commovanta.

(entra quiet, silenzio.)
Crist. Oh perdunai! Que para sco chi picha?

Cresc. Schi schi, ed ais qualchün.

Crist.

Avant, avant!


Doctr. Güst (entra.)
La buna saira! — Port’eu sacrifici

A quista nöbla congregaziun?
Crist. Dafatta brich, Signur doctur. Bler ant
Am fa plaschair, ch’eir el am fa visita,
Essend’eu bram la recreaziun.

Güst. E bain! Schi pür ’navant con lur raschun,
Durante ch’eu repass qui la gazetta
Per vair las novitads nel mond intuorn.

(entra müt silenzio.)

[p. 375 modifica]

Paulina. Giavüsch compatimaint, sch’in quist silenzio,
Eu am permet’il pled da profittàr;
Vus cognoschais il debel della femna,
Chi aint’in tot ün pa sto baderlar.
Eu sun ’na povra matta nel servezzan,
Con paca scola e da povra chas’;
Perque schi compati mi’ arditezza
E corregi ’m a cas, scha füss fallà.

Crist. Che complimaints! Plaschair, ch’ünchün tavella;
Pür inavant, ma giuvna, co’ l discuors.

Paulina. Que’ m para sgür, cha quella colombetta
Si’ il motiv chi fa a tot stupir;
E promovet a quista quietezza
Tras seis ingiavinar e seis predir.
E pür sustgneiv’e dscheiv’ün que adüna:
La „quaglia“sabg’ils pretschs ingiavinàr;
Però a crair il dir da ma patruna,
San segns e chosas plüs profetizàr.

Corina. Schi schi! Que’ vain eir nus udi adüna
Dals vegls, sco chosa vair’a raquintar.

Cresc. Grand creatur! Quant vast es ta potenza!
Quant müravglius hast tü tot indrizà;
Schi, infinita omnisapienza
Circumd’il mond e tot infinità.

Paulina. Schi, infinita omnisapienza,
Circumd’il mond, fand vera que ch’el sà
Chattàr ün fier forà, vol dir fortüna,
Sco spander lat u liquids spiritùs;
Pan cot il lündesdi ais medicina,
Durant’ils fats da giövgia sun ris-chus.

Güst. (da gritt). Il spiert uman, s’adoz’our dalla chüna,
Seis far ais grand, ma sperd’el in extrems,
Schi croud’el fop nel s-chür da seis problems.

Paulina. Ün alb splerin la saira sün la fneistra,
U ün starnüd adura la daman,

[p. 376 modifica]

U pür ’na cratschl’avant mez di ch’ün veza
Indicha spür fortüna vi’ e nan.
L’incontr’a vair ün spler da colur naira,
Üngüns aragns in stanza as filand,
U pür ’na cua via d’üna staila
Disgrazi’ e disfortüna ogni tant.
(Güsts inquiet.)

Corina. Oh spetta tü Paulina, mia nonna
Dafatt’oraculs sa da raquintàr
Quals san predir perfin cur cha ün moura,
Que ais bler plü, co quist prognostizàr.
Cur s’aud’in la parait ün uralogi,
Cur s’ vez’in stanzas s-chüras cleritads,
U pür cur chans la not ans fan il joulan,
Our d’quellas chasas baras vain bainbod.
Cur . . . . .

Güst. (interrompa).
Finì, ch’ais temp, con talas sorts manzögnas,

Ch’eu sun gnü suord e non poss plü taidlàr;
Inchantadurs e narrs be s’imaginan
In fantasia, sainz’as declerar.
Il tschel, sun sgür, ch’el conter que’ s grittainta
La terra sto travuonder lur honur;
Tal faus profet, chi narramaint’orbainta,
Con superstiziun, chi fa terrur.

Non sun starnüds surleivg a nos respiro
Sco meidi natüral per nos organs;
Non han tals chans ’na tscherta malattia,
Cur quels pertot las stradas van bragiand.
(posa).
Non sun aragns ün segn da malnettischa,
Siand carnivs, van muos-chas sequitand;
Non ais que’ l grigl davo paraits chi ruoja,
Magliand insects e’ l lain pertot forand.
(posa.)
Non han las stailas totas cuorsa fissa,
Non fan comettas eir il medem gir;

[p. 377 modifica]

E quellas cleritads, chi d’orbs sun vissas,
Non ais que d’üna glüm la replendur.
(posa.)
Co v’ lais pretender d’autra creatüra,
Siand l’uman con tot il seis progress,
Mai non scovrit il velo del venturo;
O fantasi’, o narr ais teis process.
(posa.)
Guardai ils animals in millièra;
Tots stan d’origin nan sün quel s-chalin,
Sainz’intellet, ne art in tot lur sfèra,
Üngün progress, perciò nell’ingiavin.
(posa.)
Umans serains non tuorblan las s-chürezzas,
Sco fan talüns eistruss in vanitads,
Ma tscherchan con l’inclet a sai clerezzas,
Mütschind errurs e sequitand vardads;
Perche terribel ais l’uman con vizis,
Terribel quel ardatt a sas paschiuns;
Pero il plü terribel dels schnuizzis
Ais quel confus da superstiziuns.
(Güst alterà banduna.)

Crist. Il spiert del letterat survez’adüna
Las fablas, cha fanatics han rasà.
El sà usche concis pro ogni üna
Da separàr, ingio chi ais nardà,
Siand seis flegma stàbil as adatta
A perscrutàr la basis d’ün problem;
Nell’ superfici l’hom mai non tschavatta,
Sco soula far il sexo feminin.

Paulina. Oh, ignoranza!

Corina.

Oh superstiziun!


Paulina Corina.
A che disgust ans mainas, tü leiv senn

A mütschantar ün hom plain cognoschentscha,
Dal qual s’ podeiv’avair instrucziun
Sur tot ils rams del art, della scienzià,
Con tals raquints antics, privs da raschun.

[p. 378 modifica]

Cresc. Non hajat displaschair perquè üngotta;
Quel hom non s-chatta sgüra brich ofais,
Bler ant ais seis plaschair, cur cha el vezza,
Ch’ün as resaint’il sbagl, ch’el ha reprais.
Eir eu l’interpelet rapport las strias, —
Striuns e ball con tot supost striom,
E quel am decleret las fantasias,
E’ m fet chapir, cha tot ais spür ingian.

Crist. Schi schi, mas giuvnas, stat con bun coraschi;
Quel hom s’allegra, cha vus vezzat aint,
Cha tants raquints dels vegls sun spüras fablas
Raccoltas da gliout priv’ del sentimaint.
Eir eu metteiva sün tscherts dits feduzia:
Co ch’üna quaglia posa declerar
Ils pretschs del gran, chantand nella scalozza
Già ouravant. E co cha’ ls magis con plaidàr,
Vol dir con pleds, pro gliout e pro muvaglia,
Bandischan vi’ ils mals sper auters arts:
Far stàr, far ir davo e far stravèra;
Tour il pizgià, il stort e tour ils verms,
Stanar il sang, sco pür eir tour la feivra;
E sun gnüd’instruida sur quists fats,
Cha tot ais be raquints da fantasia,
Plains d’orbantüm e superstiziun.

Paulina, Corina.
Eir nus eschan convinctas, cha’ l venturo

Non po per tschert üngün nel mond predir.

Crist. Schi pe’ l restant vögl eu surtour la prova,
Cha docter Güst as vöglia perdunar.

Cresc. Oh, eir per mai, giavüsch cha ella rova!

Crist. Schi schi, per totas. — Eu’ l farà clamar.

(Crist. pass’oura, trametta al clamar
e retuorna bainbod.)

Intant ans allegrain, cha la fortüna
Ans favorit, da gnir our dal ingian
Del fanatismo e da fantasìa
Con superstiziun ed orbantüm.

[p. 379 modifica]

Paulina. Oh, che fortüna!

Corina.

E benedicziun!

Cresc. Cha nus avettan d’incontràr quel hom.
Crist. Attenziun! Que picha sün la porta?
Paulina. Schi schi, ed’ais qualch’ün.

Crist.

Avant, avant!

(aintran.)

Güst, Lanz, Hans, Mstr. Gian, Duri e Rudin.

Güst. La buna sair’a tot la compagnia!

Crist. (sot vusch).
El ha gia perdunà, pür stat containt.
Crist. a Güst.
Meis complimaints ad el e seis compagns.

E’ m fa plaschair, ch’eir quels sun qua preschaints!
Chi piglian plazza!
(as tschaintan.)

Güst.

Passand nus güst per quà,

He v’ glü clamar, per vair seis desideri,
E meis compagns havettan la bontà
Da’ m compagnar. Che vol dimena ella?

Crist. Ch’el s-chüsa, char signur, mi’ arditezza
Da’ l disturbar!

Güst.

Perche? Que’ m fa plaschair,

Sch’eu poss in qualche möd la render ütil.

Crist. Tant el, co signur Lanz han que fat vair,
Cha far del bain non ais pro els difficil;
Perciò ’m permet da’ ls dir qui il motiv.
(raquinta con tact ed eloquenza.)
Pro prüma er eu svessa obliada
Ad amenduos sincers ingraziamaints,
Lapro survgnit eu hoz eir l’imbaschada
Da’ ls far precis medems meis complimaints
A nom da quistas giuvnas qui preschaintas.

[p. 380 modifica]

E que per lur amur e lur disturbo,
Avü con nus püs vottas con cussaigl,
Rapport a visiuns da fanatismo,
Pro’ l che nos spiert ed anim er in sbagl;
Sco svess sclerind e’ ns comprovand raschun
Sur tots raquints da superstiziun.
Usche cha totas eschan surleivgiadas
Da tants penibels, trists resentimaints
En’ s gloriain sco ormas fortünadas;
Perciò ’ls repet, meis vivs ingraziamaints!
Daplü am chatt’allur’eir obliada,
Da’ ls giavüschar dezaintamaing perdun,
Scha nus ans vessan forza deportadas
Qua disfident incunter lur raschun.
Eir sch’els avessan bun motiv lapro,
Giavüsch, ch’els non as piglian in ofaisa;
Nos sexo ha quel debel e quel far,
Perque als rov, ch’els vöglian perdunar.

Lanz. Ofais? Nà nà, nus eschan plü pacifics,
E spera pro düsads a comportar;
Uschgliö, co’ l sexo bel füss fich difficil
Ün di intèr in pasch da’ ns abinàr.

Güst. Las perdunàr ais chosa fich ligera,
Svess invlidàr vögl eu, scha que güdess;
Però pro quel chi aud’e non refletta,
Ais vegl’istoria saimper be listess.

Cresc. Na nà, signur, nus eschan tot müdadas,
Siand convinctas, ch’els han la raschun,
Eu dun meis pled, ch’üngüna plü non bada
Sün simils dits da superstiziun.

Corina. Eu eir il meis, siand ch’eu sun persvasa,
Cha supernatüral non chatta lö.
E quel, chi propagescha simla chosa,
Ais ün „stival“, privà d’inclet e cheu.

Paulina. Scha tot da’ l pled, schi eu dun la parola,
Ch’eu simlas chosas plü non vegn a crair,

[p. 381 modifica]

In vita mia brich, siand be fablas,
Nutridas da nardà e displaschair.

Rudin. Il „Credo nett“, signuors, ais dal venturo!
Pür quel a tot po render cler,
Ha dit meis bap.

Lanz.

Que ais ’na chosa sgüra

Rudin ha dret; pür quel vain a mossar.

Güst. Essendo vus, mas giuvnas, am s’ güraivat
E confessaivat svessa vos errurs,
Am declerand dad’esser eir convinctas,
Schi sun persvas, cha vögliat eir quintàr
Voss crair al mond, vaschinas e compagnas,
A fin fanatics possan as müdar.

Cresc. Qui ha ’l meis man!

Corina.

Eir eu il dun!


Paulina.

Eir meis!


Hans, a Lanz.
Permetta’ m Lanz, ch’eir eu al dett’il man!


Lanz. Davò a mai! Non far confusiun!

Crist. Dimena tot al clèr e tot in netto,
Giain our nel mond lontan a declerar;
A fin ch’al fanatismo as retretta
In las s-chürdüms, seis lö, ch’el deva star.

Güst. Con meis giavüsch, cha poss’eir prosperàr.